|
'''Teuta''' ishte mbretëreshë [[iliria|ilire]], ajo mëkëmbësoi të shoqin, [[Agroni]]n, në vitin [[231 p.e.s.]].
Teuta si gruaja e parë tutore (kujdestare), njerka e [[Pinit]], birit të rritur te Agronit (që e kishte me gruan e dytë),ajo u vu në krye të shtetit ilir e të ushtrisë,duke mbretëruar e komanduar në vitet 230-228 p.e.s.
Teuta ishte një personalitet me zë në historinë e Ilirisë,pas [[Bardhyli]]t e [[Glaukia]]s, [[Kliti]]t e [[Agroni]]t. Janë vetëm tre vjet sundimi, por vepra dhe lavdia e kësaj gruaje ka triumfuar në shekuj. Për kohën që udhëhoqi ajo rivalizoi perandorinë dhe perandorët e mëdhenj [[romakë]]. Vërtete Teuta e mori drejtimin e shtetit në një periudhe te lulëzuar,por do te duhej edhe mendja dhe dora e saj e sigurt perpër ta ruajtur dhe për ta çuar me përpara ketë zhvillim.
Ajo vijoi me planet dhe synimet e [[Agroni]]t. Përforcoi me tej rendin shtetëror,duke i dhëne përparësi pushtetit qendror. U dha impuls te ri zhvillimit ekonomiko-kulturor te qyteteve, si baze themelore për një stabilitet dhe fuqizim ne fushenfushën ushtarake.
U bebë kujdes qe te mos cenoheshin kufijtë e mëparshëm te mbretërisë (qe shtriheshin nga [[Vjosa]] nenë Naron, pervecpërveç [[Durrësit]], Apolonisë dhe Lezhës, qeqë ende mbaheshin si koloni nga romaketromakët).
Vëmendjen kryesore ia kushtoi ushtrisë dhe, sidomos, flotës se fuqishme detare,jo me te vogël sesa ajo para saj. Dhe për ketë Teuta urdhëroi: "Prijësit ta quanin si armike gjithë anëdetjenanëdetin". Kështu,liburnet liburnët e flotës ilire bënin ligjin ne Adriatik. Një shtet i përqendrueshëm dhe me pretendimet e veta te drejta,me një fuqi detare qe sfidonte deri ne hyrje te Mesdheut,nuk mund te pranohej, qofte edhe ne heshtje,nga shtetet qe e kufizonin Ilirinë.
Teuta, si njenjë grua e zgjuar qe nuhaste se c'ngjistes’ngjiste rreth e qark, i parandjenteparandiente rreziqet. Prandaj,ndermori ndërmori dhe realizoi njenjë veprimtari te gjithaneshmegjithanshme politike,ushtarake e diplomatike. Ajo u perpoqpërpoq perpër tetë afruar aleate (sicsiç ishte formimi i marredhenievemarrëdhënieve me MaqedonineMaqedoninë) perpër tetë perballuarpërballuar opozitenopozitën e brendshme dhe kercenimetkërcënimet e jashtme.Nderkohe Ndërkohe edhe strategjikisht, ajo punoi perpër te zbutur armiqesitearmiqësitë e mbretervembretërve te vecuarveçuar dhe,pergjithesisht përgjithësisht, perpër tetë shuar rivalitetet e grupeve shoqeroreshoqërore tetë aramatosuraarmatosura brenda mbreterisembretërisë. Me ketekëtë vije dinamike dhe elastike,mbreteresha mbretëresha-stratege e rriti prestigjin,shendoshi shëndoshi pozita nenë gadishull e Adriatik dhe pergatitipërgatiti terrenin e opinionin perpër hapa dhe aksione te reja. Per te ndaluar marrjen e territoreve te Ilirise dhe tkurrjen e shtetit ilit ne nje hapesire te cunguar,Teuta e shkallezoi fushaten ushtarake.Me shpine te sigurte dhe krahun lindor aleat,ajo u vu ne krye te ekspedites se dyte ushtarake ilire (230 p.e.s.) kunder [[Lidhjes Epirote]] ne jug si rreziku me imediat.Ajo frymezoi dhe komandoi me sukses ushtrine e floten. Kryeqyteti epirot,[[Foinika]] (Finiqi i sotem),qe dallohej si me i pasuri midis qyteteve te Epirit,ra ne duart e ushtrise ilire.[[Republika e Epirit]] u mund politikisht dhe ushtarakisht,sepse nga pikepamja strategjike u izolua dhe u mbajt e shkeputur nga Maqedonia.Epiri,me pas,braktisi aleatet,etolet dhe u lidh me mbreterine e Teutes. Pasi theu frontin kryesor,mbreteresha i shpernguli forcat dhe zmbrapsi mesymjen e ushtrise dardane nga Lindja,aleatit te dyte te Epirit,te cilet llogarisnin me egoizem se mund te mashtronin "gruan-stratege",duke e futur ne gogtije ne dy fronte.Mirepo,Teuta u tregua me e shkathet.Ajo perfundoi armepushimin me epirotet,ku siguroi njeheresh nje aleance me ta kunder ahejve dhe etoleve,duke zbutur rrezikun dardan.Me keto fitore ushtarake te rendesishme dhe disa aleanca ushtarake te njekoheshme,si psh. edhe me [[Lidhjen Arkanane]],ajo e shtriu sundimin ne trojet etnike, duke vendosur nje kufi te drejteperdrejte te shtetit te saj me ate te botes greke.
Për te ndaluar marrjen e territoreve te Ilirisë dhe tkurrjen e shtetit ilir në një hapësire të cunguar, Teuta e shkallëzoi fushatën ushtarake. Me shpinë të sigurt dhe krahun lindor aleat, ajo u vu ne krye te ekspeditës se dytë ushtarake ilire (230 p.e.s.) kundër [[Lidhjes Epirote]] ne jug si rreziku me imediat. Ajo frymëzoi dhe komandoi me sukses ushtrinë e flotën. Kryeqyteti epirot,[[Foinika]] (Finiqi i sotëm), që dallohej si me i pasuri midis qyteteve te Epirit,ra ne duart e ushtrisë ilire.[[Republika e Epirit]] u mund politikisht dhe ushtarakisht, sepse nga pikëpamja strategjike u izolua dhe u mbajt e shkëputur nga Maqedonia. Epiri,me pas, braktisi aleatet, etolet dhe u lidh me mbretërinë e Teutës. Pasi theu frontin kryesor, mbretëresha i shpërnguli forcat dhe zmbrapsi mësymjen e ushtrisë dardane nga Lindja,aleatit te dyte te Epirit, te cilët llogarisnin me egoizëm se mund te mashtronin "gruan-stratege", duke e futur ne goditje në dy fronte. Mirëpo, Teuta u tregua me e shkathët. Ajo përfundoi armëpushimin me epirotet, ku siguroi njëherësh një aleance me ta kundër ahejve dhe etoleve,duke zbutur rrezikun dardan. Me këto fitore ushtarake te rëndësishme dhe disa aleanca ushtarake te njëkohshme,si psh. edhe me [[Lidhjen Arkanane]],ajo e shtriu sundimin ne trojet etnike, duke vendosur një kufi te drejtpërdrejt te shtetit te saj me atë te botes greke.
I ktheu vemendjen dhe fuqite ne Perendim,drejt qyteteve bregdetare qe te largonte kercenimin me te madh (pranine romake).Keshtu,ne pranveren e vitit 229 ndertoi anije te tjera dhe i dergoi ne viset e Hellades (Greqise).Pjesa me e madhe u nisen per ne Korkyre,kurse te tjerat qendruan ne limanin e Epidamnit gjoja per furnizim,por ne fakt,per ta marre ate me dredhi. Banoret e besuan,vecse kur pane kapjen e mureve te qytetit vrapuan dhe luftuan derisa i debuan detaret e Teutes.Atehere,kjo priti derisa erdhi ne ndihme flota e Etolise dhe e Akaise,te cilat,se bashku,i dolen perpara flotes ilire.Beteja u zhvillua ne afersi te ishullit Paksos.Ketu detaret ilire u versulen me anijet e tyre te lidhura nga kater dhe u perleshen me armiqte.Kundershtaret,te futur ne mes te sqepave te anijeve te lidhura bashke mezi leviznin,derisa ne saje te shpejtesise ne te lundruar dhe te nje ere te favorshme,u larguan.Pra,grupimi detar grek u shpartallua.Ishulli me rendesi strategjike ne detin Jon (qe mbyllte hyrje-daljet ne Mesdhe-Adriatik e anasjelltas),ra ne zoterimin e Teutes se Ilirise. Ne planin diplomatik e ne fushen ushtarake, Teuta u be shpejt objekt interesimi dhe diskutimi ne shtetet perreth,posacerisht ne Rome,ambicia e se ciles tashme ishte hedhur ne Lindje. ▼
▲I ktheu vemendjenvëmendjen dhe fuqitefuqitë ne PerendimPerëndim, drejt qyteteve bregdetare qe te largonte kerceniminkërcënimin memë te madh ( praninepraninë romake). Keshtu Kështu, ne pranverennë pranverën e vitit 229 ndertoindërtoi anije te tjera dhe i dergoidërgoi ne viset e HelladesHeladës ( GreqiseGreqisë). Pjesa me e madhe u nisen perpër ne Korkyre, kurse te tjerat qendruanqëndruan ne limanin e Epidamnit gjoja perpër furnizim,por ne fakt, perpër ta marre ateatë me dredhi. Banoret e besuan, vecseveçse kur panepanë kapjen e mureve te qytetit vrapuan dhe luftuan derisa i debuandëbuan detaret e TeutesTeutës. Atehere Atëherë, kjo priti derisa erdhi ne ndihme flota e EtoliseEtolisë dhe e AkaiseAkaisë, te cilat,se bashku,i dolendolën perparapërpara flotesflotës ilire. Beteja u zhvillua ne afersiafërsi te ishullit Paksos. Ketu Këtu detaret ilire u versulenvërsulen me anijet e tyre te lidhura nga katerkatër dhe u perleshenpërleshen me armiqtearmiqtë. Kundershtaret Kundërshtaret, te të futur nenë mes tetë sqepave tetë anijeve tetë lidhura bashkebashkë mezi levizninlëviznin, derisa ne saje te shpejtesiseshpejtësisë nenë tetë lundruar dhe te njenjë ere te favorshme,u larguan. Pra,grupimi detar grek u shpartallua. Ishulli me rendesirendësi strategjike ne detin Jon (qe mbyllte hyrje-daljet ne Mesdhe-Adriatik e anasjelltas),ra ne zoteriminzotërimin e TeutesTeutës se IliriseIlirisë. Ne planin diplomatik e ne fushenfushën ushtarake, Teuta u be shpejt objekt interesimi dhe diskutimi ne shtetet perrethpërreth, posacerisht posaçërisht ne Rome,ambicia e se cilescilës tashmetashmë ishte hedhur nenë Lindje.
A mund ta duronte perandoria e re dhe e madhe mesdhetare rivalitetin e diplomacise se nje gruaje?Kjo do te ishte nje fyerje per superfuqine e asaj kohe.Qe te thyente epersine e flotes ilire,te fuste ne kontroll Adriatikun dhe te dobesonte Mbreterine Ilire,senati romak nisi nje aksion te bashkerenduar politiko-diplomatik,te shoqeruar me provokime ushtarake.Keshtu,kur disa anije romake u sulmuan ne Adriatik nga anije ilire dhe disa tregtare italike u preken nga iliret ne Foinike,Roma nisi dy delegate (Gain e L. Korongain) ne Shkoder, te cilet i kerkuan Teutes te nderpriste sulmet ne det.Si diplomate,ajo premtoi se do te kujdesej qe romaket te mos pesonin ndonje padrejtesi ne detin e perbashket,por nuk mund te ndalonte lundrimin privat te nenshtetasve jashte Ilirise.Delegati me i ri,qe s'i pershtatej kohes,guxoi: "Romaket,o Teute kane nje zakon shume te mire qe padrejtesite private i ndjekin publikisht dhe i ndihmojne atyre qe demtohen padrejtesisht.Dhe do te perpiqemi qe per se shpejti te te detyrojme qe te ndreqesh zakonet mbreterore te ilireve".Teuta u fye dhe u ndez aq shume,sa coi qe ta vrisnin delegatin kercenues. ▼
▲A mund ta duronte perandoria e re dhe e madhe mesdhetare rivalitetin e diplomacisediplomacisë se njenjë gruaje? Kjo do te ishte njenjë fyerje perpër superfuqinesuperfuqinë e asaj kohe. Qe te thyente epersineepërsinë e flotesflotës ilire, te të fuste ne kontroll Adriatikun dhe te dobesontedobësonte Mbreterinembretërinë Ilire, senati romak nisi njenjë aksion te bashkerenduarbashkërenduar politiko-diplomatik,te shoqeruarshoqëruar me provokime ushtarake. Keshtu Kështu, kur disa anije romake u sulmuan ne Adriatik nga anije ilire dhe disa tregtare italike u prekenprekën nga iliretilirët ne Foinike, Roma nisi dy delegate (Gain e L. Korongain) ne ShkoderShkodër, te ciletcilët i kerkuankërkuan TeutesTeutës te nderpristendërpriste sulmet ne det. Si diplomate, ajo premtoi se do te kujdesej qeqë romaket te mos pesoninpësonin ndonjendonjë padrejtesipadrejtësi nenë detin e perbashketpërbashkët, por nuk mund tetë ndalonte lundrimin privat te nenshtetasvenënshtetasve jashtejashtë IliriseIlirisë. Delegati me i ri, qe që s'i pershtatejpërshtatej koheskohës, guxoi: "Romaket, o TeuteTeutë kane njenjë zakon shume tetë miremirë qeqë padrejtesitepadrejtësitë private i ndjekin publikisht dhe i ndihmojnendihmojnë atyre qeqë demtohendëmtohen padrejtesishtpadrejtësisht. Dhe do te perpiqemipërpiqemi qe perpër se shpejti tetë tetë detyrojmedetyrojmë qe te ndreqesh zakonet mbreterorembretërore te ilireve". Teuta u fye dhe u ndez aq shume, sa coiqoi qeqë ta vrisnin delegatin kercenueskërcënues.
Duke mos qene te mesuar ne ate epoke me pranine e grave si mbreteruese dhe per rolin e strategut (sic ishte rasti me Teutes e Ilirise),ate e portretizojne nje sundimtare krenare nga natyra si grua dhe nga fuqia si shtet,por me dobesi (frike dhe paqendrueshmeri) posa merrte vesh kercenimet romake per lufte.Por,ta,shtojne se po ajo grua,porsa shihte se rreziku ende nuk ishte afruar,i perbuzte dhe dergonte ushtri atje ku donte.Atehere del se kjo mbretereshe-stratege ilire qendronte ne lartesine e strategeve te kohes,te cilet dine te cmojne situata e te shfrytezojne rrethanat. Atehere,Romes i duhej nje shkak. Ky u "gjet" shpejt te "pirateria",e posacerisht te "vrasja" nga Teuta e ambasadorit romak,qe kthehej ne Rome.Teuta perdoi mjaft taktika kundervenie dhe njeheresh toleruese per ta perkedhelur senatin e Romes,qe te menjanonte nje konflikt te armatosur me te. Ajo paralel mori masa te rendesishme per t'i paraprire cdo mundesie,duke angazhuar ushtrine dhe floten per mbrojtjen e vijes bregdetare duke bllokuar bregdetin. ▼
▲Duke mos qene tetë mesuarmësuar ne ateatë epoke me praninepraninë e grave si mbreteruesembretëruese dhe perpër rolin e strategut ( sicsiç ishte rasti me TeutesTeutës e IliriseIlirisë), ate atë e portretizojneportretizojnë njenjë sundimtare krenare nga natyra si grua dhe nga fuqia si shtet, por me dobesidobësi (frike dhe paqendrueshmeripaqëndrueshmëri) posa merrte vesh kercenimetkërcënimet romake perpër lufteluftë. Por, ta, shtojne shtojnë se po ajo grua, porsa shihte se rreziku ende nuk ishte afruar,i perbuztepërbuzte dhe dergontedërgonte ushtri atje ku donte. Atehere Atëherë del se kjo mbretereshembretëreshe-stratege ilire qendronteqëndronte ne lartesinelartësinë e strategeve te koheskohës,te ciletcilët dinedinë te cmojneçmojnë situata e te shfrytezojneshfrytëzojnë rrethanat. AtehereAtëherë,Romes i duhej njenjë shkak. Ky u "gjet" shpejt te "pirateria", e posacerishtposaçërisht te "vrasja" nga Teuta e ambasadorit romak, qe që kthehej ne Rome. Teuta perdoipërdori mjaft taktika kunderveniekundërvënie dhe njehereshnjëherësh toleruese perpër ta perkedhelurpërkëdhelur senatin e Romes, qe teqë menjanontetë njemënjanonte një konflikt te armatosur me tetë. Ajo paralel mori masa te rendesishmerëndësishme perpër t'i paraprireparaprirë cdoçdo mundesiemundësie,duke angazhuar ushtrineushtrinë dhe flotenflotën perpër mbrojtjen e vijesvijës bregdetare duke bllokuar bregdetin.
Romaket, me rreth 20 mije veta dhe 200 anije,lundruan ne dy drejtime dhe zbarkuan ne tre rajone: ne Korfuz,ne Apoloni dhe ne Durres. Flota ilire u ndesh me kundershtarin epersor,realizoi beteja te vogla dhe u shkaktoi humbje te cilat romaket nuk i prisnin.Por fati i Luftes se Pare iliro-romake (229-228 p.e.s.) nuk u percaktua nga veprimet luftarake,sic ndosh rregullisht,por nga disa shkaqe te prejardhura. Tre qytetet bregdetare ilire te permendura me sundimtare romake ishin thike ne shpine per te.Komandanti i saj ne Korfuz, Dhimiter Fari,i predispozuar per t'i zene frontin Teutes,ua dorezoi vete floten ilire dhe ishullin romakeve.Ushtria romake ndeshi ne rezistence kryesisht ne viset e ardianeve,sodomos ne qytetin Nutria (qytet ilir ne qytetin e Dalmatise),ku pesoi humbje te renda .Kjo ndeshje e pjeshsme nuk mund ta permbyste situaten e pergjithshme luftarake,qe po anonte nga romaket. Teuta e drejtoi shtetin dhe ushtrine ne lufte per afro 6 muaj, por duke qene objektive se ishte dobesuar nga tradhetite e brendshme, e mbetur pa fuqine ushtarako-detare dhe pa perkrahje nga fqinji lindor,u terhoq me forcat e pakta ne qytetin e fortifikuar te [[Ruzoni]]t.( sot Risan) ▼
▲Romaket, me rreth 20 mije veta dhe 200 anije,lundruan ne dy drejtime dhe zbarkuan ne tre rajone: ne Korfuz,ne Apoloni dhe ne DurresDurrës. Flota ilire u ndesh me kundershtarinkundërshtarin epersorepërsor, realizoi beteja te vogla dhe u shkaktoi humbje te cilat romaket nuk i prisnin. Por fati i Luftesluftës se Pareparë iliro-romake (229-228 p.e.s.) nuk u percaktuapërcaktua nga veprimet luftarake, sic ndoshsiç ndodh rregullisht, por nga disa shkaqe te prejardhura. Tre qytetet bregdetare ilire te permendurapërmendura me sundimtare romake ishin thike ne shpine perpër te. Komandanti i saj ne Korfuz, Dhimiter Fari,i predispozuar perpër t'i zenezëne frontin TeutesTeutës, ua dorezoidorëzoi vete flotenflotën ilire dhe ishullin romakeve. Ushtria romake ndeshi ne rezistence kryesisht ne viset e ardianeve, sodomos sidomos ne qytetin Nutria (qytet ilir ne qytetin e DalmatiseDalmacisë), ku pesoipësoi humbje te renda . Kjo ndeshje e pjeshsmepjesshme nuk mund ta permbystepërmbyste situatensituatën e pergjithshmepërgjithshme luftarake, qe që po anonte nga romaket. Teuta e drejtoi shtetin dhe ushtrineushtrinë ne lufte perpër afro 6 muaj, por duke qene objektive se ishte dobesuardobësuar nga tradhetitetradhtitë e brendshme, e mbetur pa fuqinefuqinë ushtarako-detare dhe pa perkrahjepërkrahje nga fqinji lindor, u terhoqtërhoq me forcat e pakta ne qytetin e fortifikuar te [[Ruzoni]]t.( sot Risan)
Ne pranveren e vitit 228, mbreteresha ilire dergoi perfaqesuesit e saj ne Rome.Gjate bisedimeve u manovrua me disa leshime,por ne fund nuk iu shmang shtrengates se nenshtrimit me senatin,te nje paqeje me kushte shume te renda.Sipas saj "Mbreteria e Ilirise u detyrua te hiqte dore nga viset jugore,te mos prekte me tre qytetet bregdetare (Lezhen,Durresin,Apolonine),t'i paguante Romes nje tribut vjetor,te njihte sundimtar ne viset veriore Dhimiter Farin dhe mos i lejonte te lundronin ne Adriatikun e poshtem,ne jug te Lezhes,me teper se dy anije te armatosura se bashku".Ne historine e marredhenieve shteterore-ushtarake iliro-romake keto ishin ta parat marreveshje dhe traktate. Por keto kufizime,me permbajtjen e nje bllokade detare,e dobesuan me tej Mbreterine Ilire,sidomos ushtarakisht,si nje fuqi e madhe tokesore dhe detare qe kishte qene.Roma fitoi epersine mbi Adriatik. Iliria u kthye e tera ne province romake.Pas kesaj paqe,ushtrite romake u larguan. Teuta hoqi dore nga pushteti mbreteror dhe ate e mori Dh.Fari. Nga kjo kohe del nga skena politiko-ushtarake.Per sa kohe qe mbreteroi e komandoi,ajo luajti nje rol te rendesishem historik ne bashkimin dhe konsolidimin politiko-shteteror, ne perparimin ekonomiko-kulturor dhe ne fuqishmerine ushtarake te Ilirise. ▼
▲Ne pranverenpranverën e vitit 228, mbretereshambretëresha ilire dergoidërgoi perfaqesuesitpërfaqësuesit e saj ne RomeRomë. Gjate Gjatë bisedimeve u manovrua me disa leshimelëshime,por ne fund nuk iu shmang shtrengatesshtrëngatës se nenshtrimitnënshtrimit me senatin, te njetë një paqeje me kushte shume te rendarënda. Sipas saj " MbreteriaMbretëria e IliriseIlirisë u detyrua te hiqte dore nga viset jugore,te mos prekte me tre qytetet bregdetare ( LezhenLezhën, Durresin Durrësin, Apolonine Apoloninë),t'i paguante Romes njenjë tribut vjetor,te njihte sundimtar ne viset veriore Dhimiter Farin dhe mos i lejonte te lundronin ne Adriatikun e poshtemposhtëm, ne në jug te LezhesLezhës, me tepertepër se dy anije te armatosura se bashku". Ne historineNë historinë e marredhenievemarrëdhënieve shteteroreshtetërore-ushtarake iliro-romake ketokëto ishin ta parat marreveshjemarrëveshje dhe traktate. Por ketokëto kufizime, me permbajtjenpërmbajtjen e njenjë bllokade detare, e dobesuandobësuan memë tej MbreterineMbretërinë Ilire,sidomos ushtarakisht,si njenjë fuqi e madhe tokesoretokësore dhe detare qe kishte qene. Roma fitoi epersineepërsinë mbi Adriatik. Iliria u kthye e tera ne province romake. Pas kesajkësaj paqe, ushtrite ushtritë romake u larguan. Teuta hoqi dore nga pushteti mbreterormbretëror dhe ateatë e mori Dh. Fari. Nga kjo kohe del nga skena politiko-ushtarake. Per Për sa kohe qe mbreteroimbretëroi e komandoi, ajo luajti njenjë rol tetë rendesishemrëndësishëm historik ne bashkimin dhe konsolidimin politiko- shteterorshtetëror, nenë perpariminpërparimin ekonomiko-kulturor dhe nenë fuqishmerinefuqishmërinë ushtarake te IliriseIlirisë.
== Shiko dhe këtë ==
|
