Lezha: Dallime mes rishikimesh

▲Lezha si qytet dhe biostrukture përfaqëson diçka shume te rëndësishme dhe te veçante. Nga pikëpamja gjeometrike dhe ekologjike, Lezha, përben një kaleidoskop te mrekullueshëm te natyrës, gati njëlloj principate te pashembullt ekologjike, ku mali, fusha, pylli, monumentet arkeologjike dhe historike, laguna dhe deti, përbejnë një unitet te spikatur. Ne ketë kuptim, Lezha, është e preferuara e shekujve, një sinteze e veprës se natyrës dhe te njerëzve me një vesk te ndritshëm te historisë dhe te artit. Ne portat e Lezhës mund te hysh pa trokitur, dhe duke e njohur fytyrën dhe thelbin e saj, vetëm mund te magjepsesh pambarimisht.

▲Lezha është një grishje e përhershme dhe një estetike e gjalle e sendeve dhe qytetërimit iliro-shqiptar, një stacion diturak i mijëvjeçareve dhe i kënaqësive te veçanta te banoreve dhe te udhëtareve. Çdo tregim mitologjik për Lezhën i paraprin historisë se saj plot motive dhe kontraste nga me te ndryshmet. Jo me kot, kronikania dhe eruditja bizantine Ana Komnena, ne shek. XII, e quan Lezhën një qytet te ngritur ne ajër, qe mund te shihet nga te gjitha anët. Nuk është thjesht metafore e skajshme, por vetvetiu çdo shikues mund ta vështroje Lezhën ne lartesine e historisë se saj, ne ajrin e shekujve si te dale nga frymëmarrjet poetike te poetit Mjeda, qe ka shkruar mrekullisht dhe poetikisht për Lezhën. Ne Lezhë, nga te kater anët, te rrethojnë metaforat e historisë. Çdo njeri jeton midis tyre dhe këtu qëndron vete sekreti i mbijetesës.

▲'''Historia e njërit prej qyteteve me te vjetër te Shqipërisë'''

▲Nuk mund te gabonte Ana Komnena, ne shek. XII, kur e quan Lezhën një qytet te ngritur ne ajër, qe mund te shihet nga te gjitha anët. Jo me shume sesa metafore, Lezha është një qytet, ku janë përplasur dallgët e pafundme te historisë se Shqipërisë. Atje ka qene Cezari, dhe po atje, Skënderbeu, u kërkoi besën princërve shqiptare. Duke iu "larguar" Krishtit, zbulimi me i madh arkeologjik i epokës se bronzit, është gjetja e thesarit prej 120 sopata prej bronzi, shumica te vogla, te tipit kelt dhe te tjerat me te mëdha te tipit "dalmato-adriatikas". Ky thesar u gjet ne Torovica, 13 km ne Veri te Lezhës. Për historianet, Lezha, si qytet me hershmërinë e saj, përfaqëson një qerthull te një fisi ilir, prej te cilit trashëgonte emrin e tij "Lissitan". Ka një rimëkëmbje te Lezhës ne fillimin e shek. VI. Kështjella e Lezhës është ne listën e rindërtimeve te mëdha te Perandorit ilir Justiniani i Madh dhe përmendet ne librin e Prokopit te Qezarese...

▲'''Lezha, njerëzit dhe besimi i saj'''

▲Qyteti antik i Lezhës cilësohet si "Lissitan". Janë bere disa zbërthime etimologjike deri me sot nga dijetare te ndryshëm. Eshtë përngjasuar emri Lezhë, apo Liss me fjalën shqipe "Lis" ç'ka përben një etimologji popullore. Nga qyteti kane dale disa personalitete shume te njohura te vendit dhe te huaja...

▲'''Vështrim historik mbi Lezhën'''

▲Ftillëzimi i historisë njerëzore gjallon ne Lezhë qe ne periudhën parahistorike, ne epokën e bronzit dhe te hekurit. Arkeologjia hap enigmat e mbyllura te zanafillës. I vetmi objekt përfaqësues i dorës se njeriut prehistorik, qe është gjetur deri me sot, ne ketë areal është një sopate e vogël prej guri punuar, gjetur rastesisht, gjate gërmimeve për hapjen e themeleve te një godine ne qendrën e Lezhës. Eshtë sopate guri, e tipit te quajtur "gjuhe lope". Vetvetiu, kjo vepër ne miniature, zmadhohet ne përfytyrimin tone, si dëshmi e ekzistencës se vendbanimit prehistorik dhe është një motiv ngacmues për zbulimet e ardhshme ne rrafshin e prehistorise.

▲Epoka e bronzit dhe e hekurit përfaqësohet nga një koleksion objektesh : arme, vegla pune, vathe, fibula etj. Zona e Lezhës dhe zonat ne kufi te saj janë zona minerale te pasura me bakër. Ky resurs ka qene gjithnjë burim i jetës dhe i punës. Zbulimi me i madh arkeologjik i epokës se bronzit është gjetja e thesarit prej 120 sopata prej bronzi, shumica te vogla te tipit kelt dhe te tjerat me te mëdha te tipit "dalmato-adriatikas". Ky thesar u gjet ne Torovica, 13 km ne Veri te Lezhës. Mes tyre, ishte dhe një sepate bronzi e tipit italik, qe saktësoi datimin e krejt thesarit ne shek. X para erës sonë. Ky thesar shpreh një faze paraardhëse te sistemit monetar, sepse shkëmbimi i tyre, parakupton vlerat e sopatave, si simbole paramonetare te shkëmbimit. Kodër-varret, varrezat tumulare, qe ndodhen ne te gjithë hapesiren cirkulare te Lezhës, kane dhëne objekte te rëndësishme te kulturës se hershme ilire. Mes tyre është gjetur dhe një shpate e tipit "Niken", prej bronzi, gjë qe simbolizon trafikun dhe lidhjen me kulturën e gjeo-mikenas, vetëkuptohet nepermjet detit ne ketë qerthull. Materiali arkeologjik, i zbuluar ne Blinisht ne Troshan, ne Daj, ne Kallmet, ne Spitë, ne Malësi te Lezhës tregon për një cikël te vendbanimeve parahistorike te etnosit ilir. Madje, edhe ne kreshtën e malit te Shetbunit, janë gjetur gjurme muresh te sistemit mbrojtës parahistorik, qe i takon si kohe periudhës se vone te bronzit.