Teuta e Ilirisë: Dallime mes rishikimesh

[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
v roboti ndryshoj: en:Queen Teuta of Illyria
No edit summary
Rreshti 1:
{{shkronja}}
[[Skeda:Teuta galleryfull.jpg|thumb|250px|Princesha Ilire Teuta]]
'''Teuta''' ishte mbretëreshë [[iliria|ilire]], ajo mëkëmbësoi të shoqin, [[Agroni]]n, në vitin [[231 p.e.s.]].
 
'''Teuta''' ishte mbretëreshë [[iliria|ilire]], ajo mëkëmbësoi të shoqin, [[Agroni]]n, në vitin [[231 p.e.s.]].
Teuta si gruaja e parë tutore (kujdestare), njerka e [[Pinit]], birit të rritur te Agronit (që e kishte me gruan e dytë),ajo u vu në krye të shtetit ilir e të ushtrisë,duke mbretëruar e komanduar në vitet 230-228 p.e.s.
 
Teuta si gruaja e parë tutorë (kujdestare), njerka e [[Pinit]], birit të rritur te Agronit (që e kishte me gruan e dytë), ajo u vu në krye të shtetit ilir e të ushtrisë, duke mbretëruar e komanduar në vitet 230-228 p.e.s.
==
Teuta ishte një personalitet me zë në historinë e Ilirisë, pas [[Bardhyli]]t e [[Glaukia]]s, [[Kliti]]t e [[Agroni]]t. Janë vetëm tre vjet sundimi, por vepra dhe lavdia e kësaj gruaje ka triumfuar në shekuj Për kohën që udhëhoqi ajo rivalizoi perandorinë dhe perandorët e mëdhenj [[romakë]]. Vërtete Teuta e mori drejtimin e shtetit në një periudhe te lulëzuar, por do te duhej edhe mendja dhe dora e saj e sigurt për ta ruajtur dhe për ta çuar me përpara ketë zhvillim.
 
Ajo vijoi me planet dhe synimet e [[Agroni]]t. Përforcoi me tej rendin shtetëror, duke i dhëne përparësi pushtetit qendror. U dha impuls te ri zhvillimit ekonomiko-kulturor te qyteteve, si baze themelore për një stabilitet dhe fuqizim ne fushën ushtarake.
 
U bë kujdes qe te mos cenoheshin kufijtë e mëparshëm te mbretërisë (qe shtriheshin nga [[Vjosa]] në Naron, përveç [[Durrësit]], Apolonisë dhe Lezhës, që ende mbaheshin si koloni nga romakët).
 
Vëmendjen kryesore ia kushtoi ushtrisë dhe, sidomos, flotës se fuqishme detare, jo me te vogël sesa ajo para saj. Dhe për ketë Teuta urdhëroi : "Prijësit ta quanin si armike gjithë anëdetin". Kështu, liburnët e flotës ilire bënin ligjin ne Adriatik. Një shtet i përqendrueshëm dhe me pretendimet e veta te drejta, me një fuqi detare qe sfidonte deri ne hyrje te Mesdheut, nuk mund te pranohej, qofte edhe ne heshtje, nga shtetet qe e kufizonin Ilirinë.
 
Teuta, si një grua e zgjuar qe nuhaste se s’ngjiste rreth e qark, i parandiente rreziqet. Prandaj, ndërmori dhe realizoi një veprimtari te gjithanshme politike, ushtarake e diplomatike. Ajo u përpoq për të afruar aleate (siç ishte formimi i marrëdhënieve me Maqedoninë) për të përballuar opozitën e brendshme dhe kërcënimet e jashtme. Ndërkohe edhe strategjikisht, ajo punoi për te zbutur armiqësitë e mbretërve te veçuar dhe, përgjithësisht, për të shuar rivalitetet e grupeve shoqërore të armatosura brenda mbretërisë. Me këtë vije dinamike dhe elastike, mbretëresha-stratege e rriti prestigjin, shëndoshi pozita në gadishull e Adriatik dhe përgatiti terrenin e opinionin për hapa dhe aksione te reja.
 
Për te ndaluar marrjen e territoreve te Ilirisë dhe tkurrjen e shtetit ilir në një hapësire të cunguar, Teuta e shkallëzoi fushatën ushtarake. Me shpinë të sigurt dhe krahun lindor aleat, ajo u vu ne krye te ekspeditës se dytë ushtarake ilire (230 p.e.s.) kundër [[Lidhjes Epirote]] ne jug si rreziku me imediat. Ajo frymëzoi dhe komandoi me sukses ushtrinë e flotën. Kryeqyteti epirot, [[Foinika]] (Finiqi i sotëm), që dallohej si me i pasuri midis qyteteve te Epirit, ra ne duart e ushtrisë ilire.[[Republika e Epirit]] u mund politikisht dhe ushtarakisht, sepse nga pikëpamja strategjike u izolua dhe u mbajt e shkëputur nga Maqedonia. Epiri,me pas, braktisi aleatet, etolet dhe u lidh me mbretërinë e Teutës. Pasi theu frontin kryesor, mbretëresha i shpërnguli forcat dhe zmbrapsi mësymjen e ushtrisë dardane nga Lindja,aleatit te dyte te Epirit, te cilët llogarisnin me egoizëm se mund te mashtronin "gruan-stratege", duke e futur ne goditje në dy fronte. Mirëpo, Teuta u tregua me e shkathët. Ajo përfundoi armëpushimin me epirotet, ku siguroi njëherësh një aleance me ta kundër ahejve dhe etoleve,duke zbutur rrezikun dardan. Me këto fitore ushtarake te rëndësishme dhe disa aleanca ushtarake te njëkohshme,si psh. edhe me [[Lidhjen Arkanane]],ajo e shtriu sundimin ne trojet etnike, duke vendosur një kufi te drejtpërdrejt te shtetit te saj me atë te botes greke.
 
[[Republika e Epirit]] u mund politikisht dhe ushtarakisht, sepse nga pikëpamja strategjike u izolua dhe u mbajt e shkëputur nga Maqedonia. Epiri, me pas, braktisi aleatet, etolet dhe u lidh me mbretërinë e Teutës. Pasi theu frontin kryesor, mbretëresha i shpërnguli forcat dhe zmbrapsi mësymjen e ushtrisë dardane nga Lindja, aleatit te dyte te Epirit, te cilët llogarisnin me egoizëm se mund te mashtronin "gruan-stratege", duke e futur ne goditje në dy fronte. Mirëpo, Teuta u tregua me e shkathët. Ajo përfundoi armëpushimin me epirotet, ku siguroi njëherësh një aleance me ta kundër ahejve dhe etoleve, duke zbutur rrezikun dardan. Me këto fitore ushtarake te rëndësishme dhe disa aleanca ushtarake te njëkohshme, si psh. edhe me [[Lidhjen Arkanane]], ajo e shtriu sundimin ne trojet etnike, duke vendosur një kufi te drejtpërdrejt te shtetit te saj me atë te botes greke.
I ktheu vëmendjen dhe fuqitë ne Perëndim, drejt qyteteve bregdetare qe te largonte kërcënimin më te madh (praninë romake). Kështu, në pranverën e vitit 229 ndërtoi anije te tjera dhe i dërgoi ne viset e Heladës (Greqisë). Pjesa me e madhe u nisen për ne Korkyre, kurse te tjerat qëndruan ne limanin e Epidamnit gjoja për furnizim,por ne fakt,për ta marre atë me dredhi. Banoret e besuan,veçse kur panë kapjen e mureve te qytetit vrapuan dhe luftuan derisa i dëbuan detaret e Teutës. Atëherë, kjo priti derisa erdhi ne ndihme flota e Etolisë dhe e Akaisë, te cilat,se bashku,i dolën përpara flotës ilire. Beteja u zhvillua ne afërsi te ishullit Paksos. Këtu detaret ilire u vërsulen me anijet e tyre te lidhura nga katër dhe u përleshen me armiqtë. Kundërshtaret, të futur në mes të sqepave të anijeve të lidhura bashkë mezi lëviznin, derisa ne saje te shpejtësisë në të lundruar dhe te një ere te favorshme,u larguan. Pra,grupimi detar grek u shpartallua. Ishulli me rendësi strategjike ne detin Jon (qe mbyllte hyrje-daljet ne Mesdhe-Adriatik e anasjelltas),ra ne zotërimin e Teutës se Ilirisë. Ne planin diplomatik e ne fushën ushtarake, Teuta u be shpejt objekt interesimi dhe diskutimi ne shtetet përreth, posaçërisht ne Rome,ambicia e se cilës tashmë ishte hedhur në Lindje.
 
I ktheu vëmendjen dhe fuqitë ne Perëndim, drejt qyteteve bregdetare qe te largonte kërcënimin më te madh (praninë romake). Kështu, në pranverën e vitit 229 ndërtoi anije te tjera dhe i dërgoi ne viset e Heladës (Greqisë). Pjesa me e madhe u nisen për ne Korkyre, kurse te tjerat qëndruan ne limanin e Epidamnit gjoja për furnizim, por ne fakt, për ta marre atë me dredhi. Banoret e besuan, veçse kur panë kapjen e mureve te qytetit vrapuan dhe luftuan derisa i dëbuan detaret e Teutës. Atëherë, kjo priti derisa erdhi ne ndihme flota e Etolisë dhe e Akaisë, te cilat, se bashku, i dolën përpara flotës ilire. Beteja u zhvillua ne afërsi te ishullit Paksos. Këtu detaret ilire u vërsulen me anijet e tyre te lidhura nga katër dhe u përleshen me armiqtë. Kundërshtaret, të futur në mes të sqepave të anijeve të lidhura bashkë mezi lëviznin, derisa ne saje te shpejtësisë në të lundruar dhe te një ere te favorshme, u larguan. Pra, grupimi detar grek u shpartallua. Ishulli me rendësi strategjike ne detin Jon (qe mbyllte hyrje-daljet ne Mesdhe-Adriatik e anasjelltas), ra ne zotërimin e Teutës se Ilirisë. Ne planin diplomatik e ne fushën ushtarake, Teuta u be shpejt objekt interesimi dhe diskutimi ne shtetet përreth, posaçërisht ne Rome, ambicia e se cilës tashmë ishte hedhur në Lindje.
A mund ta duronte perandoria e re dhe e madhe mesdhetare rivalitetin e diplomacisë se një gruaje? Kjo do te ishte një fyerje për superfuqinë e asaj kohe. Qe te thyente epërsinë e flotës ilire, të fuste ne kontroll Adriatikun dhe te dobësonte mbretërinë Ilire, senati romak nisi një aksion te bashkërenduar politiko-diplomatik,te shoqëruar me provokime ushtarake. Kështu, kur disa anije romake u sulmuan ne Adriatik nga anije ilire dhe disa tregtare italike u prekën nga ilirët ne Foinike, Roma nisi dy delegate (Gain e L. Korongain) ne Shkodër, te cilët i kërkuan Teutës te ndërpriste sulmet ne det. Si diplomate, ajo premtoi se do te kujdesej që romaket te mos pësonin ndonjë padrejtësi në detin e përbashkët, por nuk mund të ndalonte lundrimin privat te nënshtetasve jashtë Ilirisë. Delegati me i ri, që s'i përshtatej kohës, guxoi: "Romaket, o Teutë kane një zakon shume të mirë që padrejtësitë private i ndjekin publikisht dhe i ndihmojnë atyre që dëmtohen padrejtësisht. Dhe do te përpiqemi qe për se shpejti të të detyrojmë qe te ndreqesh zakonet mbretërore te ilireve". Teuta u fye dhe u ndez aq shume, sa qoi që ta vrisnin delegatin kërcënues.
 
A mund ta duronte perandoria e re dhe e madhe mesdhetare rivalitetin e diplomacisë se një gruaje ? Kjo do te ishte një fyerje për superfuqinë e asaj kohe. Qe te thyente epërsinë e flotës ilire, të fuste ne kontroll Adriatikun dhe te dobësonte mbretërinë Ilire, senati romak nisi një aksion te bashkërenduar politiko-diplomatik, te shoqëruar me provokime ushtarake. Kështu, kur disa anije romake u sulmuan ne Adriatik nga anije ilire dhe disa tregtare italike u prekën nga ilirët ne Foinike, Roma nisi dy delegate (Gain e L. Korongain) ne Shkodër, te cilët i kërkuan Teutës te ndërpriste sulmet ne det. Si diplomate, ajo premtoi se do te kujdesej që romaket te mos pësonin ndonjë padrejtësi në detin e përbashkët, por nuk mund të ndalonte lundrimin privat te nënshtetasve jashtë Ilirisë. Delegati me i ri, që s'i përshtatej kohës, guxoi : "Romaket, o Teutë kane një zakon shume të mirë që padrejtësitë private i ndjekin publikisht dhe i ndihmojnë atyre që dëmtohen padrejtësisht. Dhe do te përpiqemi qe për se shpejti të të detyrojmë qe te ndreqesh zakonet mbretërore te ilireve". Teuta u fye dhe u ndez aq shume, sa qoi që ta vrisnin delegatin kërcënues.
Duke mos qene të mësuar ne atë epoke me praninë e grave si mbretëruese dhe për rolin e strategut (siç ishte rasti me Teutës e Ilirisë), atë e portretizojnë një sundimtare krenare nga natyra si grua dhe nga fuqia si shtet, por me dobësi (frike dhe paqëndrueshmëri) posa merrte vesh kërcënimet romake për luftë. Por, ta, shtojnë se po ajo grua, porsa shihte se rreziku ende nuk ishte afruar,i përbuzte dhe dërgonte ushtri atje ku donte. Atëherë del se kjo mbretëreshe-stratege ilire qëndronte ne lartësinë e strategeve te kohës,te cilët dinë te çmojnë situata e te shfrytëzojnë rrethanat. Atëherë,Romes i duhej një shkak. Ky u "gjet" shpejt te "pirateria", e posaçërisht te "vrasja" nga Teuta e ambasadorit romak, që kthehej ne Rome. Teuta përdori mjaft taktika kundërvënie dhe njëherësh toleruese për ta përkëdhelur senatin e Romes, që të mënjanonte një konflikt te armatosur me të. Ajo paralel mori masa te rëndësishme për t'i paraprirë çdo mundësie,duke angazhuar ushtrinë dhe flotën për mbrojtjen e vijës bregdetare duke bllokuar bregdetin.
 
Duke mos qene të mësuar ne atë epoke me praninë e grave si mbretëruese dhe për rolin e strategut (siç ishte rasti me Teutës e Ilirisë), atë e portretizojnë një sundimtare krenare nga natyra si grua dhe nga fuqia si shtet, por me dobësi (frike dhe paqëndrueshmëri) posa merrte vesh kërcënimet romake për luftë. Por, ta, shtojnë se po ajo grua, porsa shihte se rreziku ende nuk ishte afruar, i përbuzte dhe dërgonte ushtri atje ku donte. Atëherë del se kjo mbretëreshe-stratege ilire qëndronte ne lartësinë e strategeve te kohës, te cilët dinë te çmojnë situata e te shfrytëzojnë rrethanat. Atëherë, Romes i duhej një shkak. Ky u "gjet" shpejt te "pirateria", e posaçërisht te "vrasja" nga Teuta e ambasadorit romak, që kthehej ne Rome. Teuta përdori mjaft taktika kundërvënie dhe njëherësh toleruese për ta përkëdhelur senatin e Romes, që të mënjanonte një konflikt te armatosur me të. Ajo paralel mori masa te rëndësishme për t'i paraprirë çdo mundësie, duke angazhuar ushtrinë dhe flotën për mbrojtjen e vijës bregdetare duke bllokuar bregdetin.
Romaket, me rreth 20 mije veta dhe 200 anije,lundruan ne dy drejtime dhe zbarkuan ne tre rajone: ne Korfuz,ne Apoloni dhe ne Durrës. Flota ilire u ndesh me kundërshtarin epërsor, realizoi beteja te vogla dhe u shkaktoi humbje te cilat romaket nuk i prisnin. Por fati i luftës se parë iliro-romake (229-228 p.e.s.) nuk u përcaktua nga veprimet luftarake, siç ndodh rregullisht, por nga disa shkaqe te prejardhura. Tre qytetet bregdetare ilire te përmendura me sundimtare romake ishin thike ne shpine për te. Komandanti i saj ne Korfuz, Dhimiter Fari,i predispozuar për t'i zëne frontin Teutës, ua dorëzoi vete flotën ilire dhe ishullin romakeve. Ushtria romake ndeshi ne rezistence kryesisht ne viset e ardianeve, sidomos ne qytetin Nutria (qytet ilir ne qytetin e Dalmacisë), ku pësoi humbje te renda. Kjo ndeshje e pjesshme nuk mund ta përmbyste situatën e përgjithshme luftarake, që po anonte nga romaket. Teuta e drejtoi shtetin dhe ushtrinë ne lufte për afro 6 muaj, por duke qene objektive se ishte dobësuar nga tradhtitë e brendshme, e mbetur pa fuqinë ushtarako-detare dhe pa përkrahje nga fqinji lindor, u tërhoq me forcat e pakta ne qytetin e fortifikuar te [[Ruzoni]]t.( sot Risan)
 
Romaket, me rreth 20 mije veta dhe 200 anije, lundruan ne dy drejtime dhe zbarkuan ne tre rajone : ne Korfuz, ne Apoloni dhe ne Durrës. Flota ilire u ndesh me kundërshtarin epërsor, realizoi beteja te vogla dhe u shkaktoi humbje te cilat romaket nuk i prisnin. Por fati i luftës se parë iliro-romake (229-228 p.e.s.) nuk u përcaktua nga veprimet luftarake, siç ndodh rregullisht, por nga disa shkaqe te prejardhura. Tre qytetet bregdetare ilire te përmendura me sundimtare romake ishin thike ne shpine për te. Komandanti i saj ne Korfuz, Dhimiter Fari, i predispozuar për t'i zëne frontin Teutës, ua dorëzoi vete flotën ilire dhe ishullin romakeve. Ushtria romake ndeshi ne rezistence kryesisht ne viset e ardianeve, sidomos ne qytetin Nutria (qytet ilir ne qytetin e Dalmacisë), ku pësoi humbje te renda. Kjo ndeshje e pjesshme nuk mund ta përmbyste situatën e përgjithshme luftarake, që po anonte nga romaket. Teuta e drejtoi shtetin dhe ushtrinë ne lufte për afro 6 muaj, por duke qene objektive se ishte dobësuar nga tradhtitë e brendshme, e mbetur pa fuqinë ushtarako-detare dhe pa përkrahje nga fqinji lindor, u tërhoq me forcat e pakta ne qytetin e fortifikuar te [[Ruzoni]]t. ( sot Risan) .
Ne pranverën e vitit 228, mbretëresha ilire dërgoi përfaqësuesit e saj ne Romë. Gjatë bisedimeve u manovrua me disa lëshime,por ne fund nuk iu shmang shtrëngatës se nënshtrimit me senatin, të një paqeje me kushte shume te rënda. Sipas saj "Mbretëria e Ilirisë u detyrua te hiqte dore nga viset jugore,te mos prekte me tre qytetet bregdetare (Lezhën, Durrësin, Apoloninë),t'i paguante Romes një tribut vjetor,te njihte sundimtar ne viset veriore Dhimiter Farin dhe mos i lejonte te lundronin ne Adriatikun e poshtëm, në jug te Lezhës, me tepër se dy anije te armatosura se bashku". Në historinë e marrëdhënieve shtetërore-ushtarake iliro-romake këto ishin ta parat marrëveshje dhe traktate. Por këto kufizime, me përmbajtjen e një bllokade detare, e dobësuan më tej Mbretërinë Ilire,sidomos ushtarakisht,si një fuqi e madhe tokësore dhe detare qe kishte qene. Roma fitoi epërsinë mbi Adriatik. Iliria u kthye e tera ne province romake. Pas kësaj paqe, ushtritë romake u larguan. Teuta hoqi dore nga pushteti mbretëror dhe atë e mori Dh. Fari. Nga kjo kohe del nga skena politiko-ushtarake. Për sa kohe qe mbretëroi e komandoi, ajo luajti një rol të rëndësishëm historik ne bashkimin dhe konsolidimin politiko-shtetëror, në përparimin ekonomiko-kulturor dhe në fuqishmërinë ushtarake te Ilirisë.
 
Ne pranverën e vitit 228, mbretëresha ilire dërgoi përfaqësuesit e saj ne Romë. Gjatë bisedimeve u manovrua me disa lëshime, por ne fund nuk iu shmang shtrëngatës se nënshtrimit me senatin, të një paqeje me kushte shume te rënda. Sipas saj "Mbretëria e Ilirisë u detyrua te hiqte dore nga viset jugore, te mos prekte me tre qytetet bregdetare (Lezhën, Durrësin, Apoloninë), t'i paguante Romes një tribut vjetor, te njihte sundimtar ne viset veriore Dhimiter Farin dhe mos i lejonte te lundronin ne Adriatikun e poshtëm, në jug te Lezhës, me tepër se dy anije te armatosura se bashku". Në historinë e marrëdhënieve shtetërore-ushtarake iliro-romake këto ishin ta parat marrëveshje dhe traktate. Por këto kufizime, me përmbajtjen e një bllokade detare, e dobësuan më tej Mbretërinë Ilire, sidomos ushtarakisht, si një fuqi e madhe tokësore dhe detare qe kishte qene. Roma fitoi epërsinë mbi Adriatik. Iliria u kthye e tera ne province romake. Pas kësaj paqe, ushtritë romake u larguan. Teuta hoqi dore nga pushteti mbretëror dhe atë e mori Dh. Fari. Nga kjo kohe del nga skena politiko-ushtarake. Për sa kohe qe mbretëroi e komandoi, ajo luajti një rol të rëndësishëm historik ne bashkimin dhe konsolidimin politiko-shtetëror, në përparimin ekonomiko-kulturor dhe në fuqishmërinë ushtarake te Ilirisë.
 
== Shiko dhe këtë ==