Pikat turistike në Elbasan: Dallime mes rishikimesh

Ndodhet në qendër të qytetit. Emërtimi i tij lidhet me tregun e mbyyllur, i quajtur bezistan, [[Figura:RRapi Bezistanit dhe turizmi.jpg|thumb|right|250px|RRapi Bezistanit]] bërthamë e rëndësishme tregtare, ndërtuar në shek. XVII, që përfishnte një numër të konsiderueshëm dyqanesh. Historikisht ka shërbyer si pikë referimi për ngjarjet historike, arsimore e kulturore të Elbasanit.

në pjesën lindore të tij. Komandanti ushtarak, mëkëmbës në

pushonte pikërisht tek ky rrap, prandaj dhe ka marrë emrin e tij, thonë gojëdhënat në qytet. Rrapi shërbente gjithashtu edhe si pikë takimi e drejtimi për karvanet që vinin nga vise të ndryshme të perandorisë osmane. Rrapi ka një një pamje madhështore. Sipas gojëdhënave ai duhet të jetë 700 vjeçar, por mund të jetë edhe më shumë se kaq. Edhe pse për disa vite ai u la në harresë dhe asnjë nuk kujdesej për të, vitet e fundit rrapi sërish mori pamjen e dikurshme. Ish-kryetari i bashkisë, Ardian Turku, rrethoi rrapin, për ta ruajtur atë nga dëmtimet dhe për të ruajtur vlerat që ai ka pasur. Shumë poezi, këngë i janë kënduar këtij rrapi nga këngëtarë të njohur elbasanas.

Kjo është një vepër erëndësishme e skulpturës monumentale shqiptare e ngritur pas v. 1960, [[Figura:Busti I Kostandin Kristoforidhit.jpg|thumb|right|250px|Busti i Kostandin Kristoforidhit]] punuar nga skulptorët Kristaq Rama dhe Mumtaz Dhrami, e përuruar më 24 nëntor 1962, në lulishten me të njëjtin emër, në krah të shëtitores kryesore të qytetit, ku krijon një kompleks unik me torrën lindore të kalasë dhe godinën e teatrit Skampa në kryqëzim me rrugën e Universitetit. Kjo hapsirë është me një pamje prezantuese për qytetin e Elbasanit. Figura është e kompozuar ulur dhe është vendosur mbi një kub të thishtë dhe të veshur me mermer të bardhë e me sfond të rrethuar nga pishat. Monumenti i është kushtuar babait të gjuhës shqipe që i parapriu kërkesave të popullit shqiptar për dije, liri dhe mëvetësi kombëtare. Kostandin Kristoforidhi është ulur, me librin eebetares përpara mbështetur mbi gjunjë, ndërsa shikimin e tret larg në përfytyrimin e historisë që do të rrjedhë më pas, mbi kombin shqiptar. Eshtë Është realizuar me stil realist-dekorativ në modelimin e sipërfaqeve të figurës, me plastikë të qetë. Skulptura prezanton njëkohësisht aktivitetin e rilindesve elbasanas në shërbim të pavarësisë kombëtare dhe me frymën stilistike të kohës, kur u ngrit kjo vepër skulpturale.

në Elbasan, ngritur pas v. 1990, vepër e skulptorit [[Bujar Kapllani]] e realizuar në bronz me lartësi 2.,9 metra dhe e vendosur mbi një platformë dhe bazament 2.,7 metra të lartë.

Kjo vepër komunikon me mjedisin nëpërmjet një gjuhe të thjeshtë, që buron nga konceptimi unik i skulpturës, bazamentit dhe sheshit. Bazamenti eshte një platformë me dy hyrje kalimi të shkallëzuara në pjesën e pasme të cilat happen ne një udhë të madhe në pjesën ballore të monumentit, në mes të së cilës ngrihet një bllok masiv me sipërfaqe që ngjason me lëvizjet spirale të flamurit. Mbi këtë bazament ngrihet figura në bronz e patriotit me sfond hapësirën e degëve të rrapit dhe muret e kalasë. Figura e patriotit elbasanas ka dorën e majtë si kube mbi kraharor, aty ku rreh zemra dhe gishtin drejtues me drejtim nga flamuri kombëtar, i cili është në krahun e djathtë të shtatores ngritur nbi një shtizë natyrale. Kjo përforcon idenë se figura është e mbështetur në shtizën e flamurit

Është vepër e skulptorit nga Tirana Artan Peqini. Figura qëndron e vendosur nbi një kub të thjeshtë të veshur me mermer gri Brenda një përcele me lule, midis trotuarit përballë kryqëzimit të rrugëve. Në sfond të figurës ndodhen godinat e institucioneve qendrore-administrative të qytetit. Skulptura i kushtohet kënkëtarit popullor, qytetarit të nderuar të qytetit, artistit të popullit Isuf Myzuri, i cili krijoi një fond të gjerë të këngës qytetare elbasanase të shek. XX, me vargje dhe melodi të krijuara nga ai vetë dhe të mbështetura në motivet e jetës së përditshme të kohës që jetoi. Figura e bronztë është paraqitur me violinë në dorë dhe poshtë faqes së majtë duke u përulur përballë publikut që e duartroket. Kjo skulpturë e realizuar në bronz ka madhësinë natyrale me përmasat e njeriut.

Ura që i përkasin periudhës antike, shek. II p.e.r deri në sek. VI e.r . Ekzistenca e shumërrugëve në rajonin e Elbasanit gjatë kësaj periudhe kushtëzoi dhe ndërtimin e mjaft urave. Romakët nga shek. II p.e.r dhe në dy shekujt e parë të perandorisë, në kohën e perandorëve August dhe Adrian ndërtuan :

Sipas gjerësisë së shtratit të lumit ku ndërtoheshin, urat ishin me një ose shumë qemerë. Nga burimet përmenden urat e gurit me qendër të Cobanajt, Kushës dhe e Muriqanit.

Urat e shek. XV- XIX janë prej druri dhe me qemer guri, ato kanë funksionuar shumë por shumica prej tyre nuk ruhen më pasi materiali drusor nuk i ka rezistuar kohës. Ndër urat me qemer guri vlen të përmendet--ura mbi Gurrën e labinotit në fshatin labonot Fushë gjatë rrugës Elbasan-Ohër. Kjo urë është ndërtuar në shek . XVIII.

Ura Kamarës, pranë fshatit Mirakë e cila është urë asimetrike me tre qemerë, ka gjatësi 40m40 m dhe gjerësi 3.,5 m dhe midis tyre ndodhen dritare shkarkuese në formë lundre.

Qyteti i Elbasanit ka kështjellën e Skampis. Ajo përfaqëson një Castrum Statum, qendër e një legjoni romak. Si të gjitha kampet ushtarake romake edhe ky i skampis është ndërtuar sipas një plani orthogonal, i pëcaktuar nga kryqëzimi në kënd të drejtë i dy rrugëve: decumanus në dretimin P-L dhecardo në drejtimin V-J. kjo gjë ka përcaktuar dhe planimetrinë e saj. Kështjella ka formën e një katërkëndëshi kënddrejtë në përmasa 308 x 348 mdrejtuar në anët më të ngushta në drejtim VL-JP. Është e qarkuar nga një hendek 3m i thellë që mbushej me ujë nga përroi i Zaranikës. Ajo ka 4 hyrje që ndodhen në mes të cdo kurtine të cilat mbrohen nga kulla. Kështjella është epajisur me 26 kulla. Në katër qoshet e saj ndodhen kulla në formë freskoreje. Dytë tjera janë kulla hyrje dhe ndodhennë pjesën fundore të rrugës Cardo. Ato kanë planimetr katërkëndëshe ndersa njëzet të tjerat kanë formën e shkronjës U. Kullat janë plotësisht të dala jashtë murit rrethues, vetëm katër prej tyre që mbrojnë hyrjet e rrugës decumanus dalin përgjysmë jashtë murit rrethues. Të gjitha kullat e kështjellës pavarësisht nga forma e tyre dalin 8-9 m larg murit dhe gjenden 40-50 m larg njëra-tjetrës. Përbërja e murit rrethues tregon për tri periudha kryesorendërtimi, që janë :

Muri i periudhës së vonë romake gjendet kudo në nivelin e poshtëm të kështjellës dhe përshkon gjithë planimetrinë e saj. Ngrihet mbi themelin e kështjellës dhe ruhet në lartësinë maksimale deri në 5m5 m. Trashesia e murit rrethues është 3 m. Ndërtimet e realizuara në teknikën e njohur opus mixstum, pëtrdorimi i brezit të tullave shërben si një lidhje e vërtetë ndërmjet dy faqeve të murit dhe bërthamës. Midis këtyre tri elementëve të ndryshëm sigurohet një lidhje e qëndrrueshme.

Mendohet se lartësia e plotë e murit rrethues deri në shtegun e rojes ka qenë rreth 9 m. Pjesa e sipërme ka qenë e pajisur me shtegun e rojes, me një platformë tëqarkullimit, vëzhgimit, mbrojtjes dhe me një parapet. Ky i fundit e ka trashësinë rreth 0,70 m dhe përbëhet nga gjoksmburoja dhe hapësira goditëse. Lartësia e parapetit varet nga këndi i goditjes dhe me ndërtimet romake ai ka qenërreth 2 m.

Materiali arkeologjik i zbuluar në kështjellën e Skampis për periudhat e shek VII-XV dëshmon për një rënie të theksuar të jetës në shekujt e parë dhe një rigjallërim i saj deri në prag të pushtimit osman. Në këtë periudjhë, në këtë rajon ndeshen rrënoja të shumta të monumenteve kristiane në zonën e Shpatit Cermenikës, Kërrabës, Dumresë e Sulovës. Të dhënat dhe analiza në lidhje me të gjitha fortifikimet në Gadishullin e Ballkanit dhe më gjerë përcaktojnë që kështjella e Skampisit është ndërtuar në kohën e perandorit romak Diklecian në v. 284-305 e.s. Sxtudimet arkeologjike dëshmojnë për një ndërprerje tëjetës në këtë qendër pas betejës së Adrianopolit në v. 378 dhe dyndjes së fiseve vizigote drejt pjesës perëndimore të Gadishullit Ballkanik.

Gërmimet arkeologjike të kryeranë territorin e saj nxorrën në dritë pjesën veriore të atriumit të një bazilike të epokës paleokristiane. Mbi dyshemenë e atriumit u gjetën disa elementë arkitektonikë paleokristianë. Zhvillimi i jetës në qytetin e Skampis dhe në zonën rreth tij do të pësojë një goditje të fortë në fillim të shekullit të VII në kohën e dyndjeve të tjera, kësaj rradhe nga avarosllavët.

Karakteristike e qyteteve shqiptare, në krahasim me qendrat e tjera urbane të Perandorisë Osmane, ishte prania në mjediset e tyre urbane që nga mesi i shek. XVI, i kullave të posacme në të cilat kishte orë për matjen e kohës. Përgjatë shek. XVII ishin pajisur me të tilla objekte pothuaj të gjitha qendrat qytetare, si Prizreni, Berati, Shkodra, Prishtina, Peja, kruja dhe Elbasani. Idenë për ndërtimin e tyre e kishin sjellë tregtarët vendas, në kontakte të shpeshta me qytetet europianeevropiane. Ata sollën prej andej edhe mekanizmat kohëmatës, për të cilët ndërtuan kulla të posacme në sheshet e pazareve apo në vende pranë tyre të zgjedhura, që kulla të bëhej elemt mbizotërues i siluetës së qytetit. Në Elbasan si vend për ngritjen e saj u pëlqye kulla e hyrjes së kalasë pranë xhamisë së Fatiut, të cilën Evlija Çelebiu e cilëson shumë të bukur dhe që funksiononte shumë mirë. Në formën e saj të hershme ky sahat qytetar nuk njihet, madje në të njëjtin vend vërtetohet që janë ngritur radhazi tre të tillë, njëri i përkohshëm me strukturë druri dhe i fundit që njohim, sic thuhet në mbishkrim, u ngrit me mirësinë e banorëve të qytetit në vitin 1899. Kulla ngrihet në lartësinë me trek ate funksionale, me planimetri katrore 4,3 m x 4,3 m. Në ballin nga qyteti ndodhet porta e hyrjes, mbi harkun e së cilës është shkruar historiku i ndërtimit të saj. Teksti i mbishkrimit është : “Mbreti i botës Abdylhamiti bujar/në hijen e hirit të tij u ngrit sahati i hijshëm/burrat me sedër të Elbasanit patën mirësinë/dhe ngjallën këtë kohëtregues të bukur dhe zemërledhatues/shumë u përpoq, u kujdesua dhe u interesua Aqif beu/Zoti i dhshtë si shpërblim gjithë të mirat e kësaj bote/kur tingëllon, me zërin e tij njofton për bukuri kohën e saktë/ në mënyrë të përsosur nga të katër anët tregon minutat/meqë zotëron intuitën e vjershëtorit tuaj/o Refit vitin e ndërtimit ttij/ë ndërtuan në fillim të vitit 1315.

Ngrihet mbi një kodër shkëmbore dhe ka pozitë dominuese në këtë luginë. Sipërfaqja është jo më pak se 1 ha. Pjesa e sipërme e kodrës, ku ngrihet K.Q.S., ka formën e një pllaje të vogël që kufizohet me shpate thikë në J e P dhe zbret butë në anët e tjera. Vetëm pjesa më e lartë, me sipërfaqe 0,8 ha, që ndodhet në anën JL të pllajës, përfshihet Brenda mureve rrethuese të saj. Muret e K.Q.S., në përgjithësi, ruhen mirë. Ato përforcohen nga kulla që ndodhen 33,5-40,5 m larg njëra-tjetrës dhe kanë gjerësi 2,30-2,50 m Ruhen në lartësinë maksimale 5 m, po të shtojnë dhe lartësinë 2 m e gjoksmburojës lartësia arrin 7 m. Janë ndërtuar me gurë gëlqerorë në trajtë rrasash. Llaçi i përdorurpër lidhjen e gurëve është i përgatitur me gëlqere të bollshme dhe është i cilësisë së mirë.

K.Q.S. ka 5 kulla që shquhen për format të ndryshme planimetrike. Kulla nr. 1 ka formën katër këndëshe dhe ndodhet në anën JL të kështjellës. Kullat 2, 3, 4 ndodhen në V të kështjellës. Janë 33.,5-38 mlargm larg njëra-tjetrës. Forma e tyre është trekëndëshe me kulm të prerë. Ndërtimi në këtë mënyrë duhet të shpjegohet me goditjen më të madhe që duhet të përballonin gjatë luftimit. Kulla nr. 5 ndodhet në P. Ka formën e shkronjës U. Kalaja ka një hyrje që gjendet në skajin JL të saj. Ajo është krijuar si rezultat i dërprerjes së murit rrethues dhe mbrohet nga kulla nr. 1 që ndodhet pranë saj. Një nga elementet interesante të murit rrethues është një shkallë ngritjeje e vendosur 6.5m,5 m përpara kullës nr. 2.

Me gjithë pozitën e favorshme stradegjike me mure që shkojnë nga 2,30 m x 2,5 m të trasha, të pajisura me kulla, ndërtuesit, për të rritur më tej aftësinë mbrojtëse në P dhe V kanë ngritur një protekizëm, i cili është larg murit rrethues 10-20 m dhe i trashë 1,4 m. Është i ndërtuar me gurë të veghël e mesatar. Shtrihet në jo më shumë se 110m gjatësi. Brenda mureve rrethuese janë gjetur 13 banesa dhe një material i pasur arkeologjik, midis tyre dhe 7 monedha, nga të cilat 3 janë të lexueshme. I përkasin Justinianit I (v. 527-565). Elementet arkitektonike, teknika e ndërtimit, materiali arkeologjik dhe monedhat e gjetura, përcaktojnë qartë se K.Q.S. është një ndërtim tipik i arkitekturës bizantine në shek. VI.

U rindërtua nga Karl Topia në shek. XIV, mbi rrënojat e një ndërtua më të vjetër dhe u bë 4 herë më i madh, siç del nga mbishkrimet. Janë tri mbishkrime : latinisht, greqisht dhe sllavisht, me përmbajtje të përafërt, ku thuhet se Karl Topia, mbret i shqiptarëve e ka bërë manastirin për lavdinë e tij. Ky manastir është një nga qendrat më të mëdha kulturore kishtare të Shqipërisë. Ai ka mbijetuar deri më 1944, kur u dogj dhe tani kanë mbetur vetëm muret. Është një monument historic shumë i rëndësishëm i mesjetës shqiptare. M.Gj.V. ka pasur një bibliotekë të madhe, që ka humbur, si dhe një koleksion të shkëlqyer ikonash, disa prej të cilave ruhen ende. Në mure ka disa skulptura dhe ornamente më të hershme se të shek. XIV, mbishkrime më të vona, si dhe ka qenë portali i gdhendur mjeshtërisht që është marrë dhe montuar në Muzeun Historik Kombëtar.

Projekti për ngritjen e shkollës Normale i takon V. 1934, që nga përkonte me kremtimin e e 25 - vjetorit të themelimit të Normales. Por nuk u arrit nga djegja aksindentale e godinës së shkollës së vjetër më 1934 bashkë me dokumentacionin e vyer. Më 1959, me ekspozitën e punëve të pavarura të nxënësve që u hap me rastin e 50 - vjetorit të shkollës, rrethi i historisë me mësuesin Shyqyri DEmiri kriuan një kënd muzeal me fotografi e kujtime nga jeta në shkollë. Më 1969 u bë ekspozimi kronologjik i fundit arkivor të grumbulluar posaçërisht për muzse. Më 1979, në kuadrin e 70- vjetorit të shkollës me porosi nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës, u ngarkua një komision në shkollë për ngritjen M.SH,N. Ai qe një fasadë arritjesh të shkollës pas Luftës së II Botërore duke mos i paraqitur vlerat dhe kontributin e gjithanshëmtë kësaj shkolle për arsimin kombëtar.

Në V. 1993, u rikonceptua ringritja e M.SH.N. për të dhënë me vërtetësi vlerat dhe kontributin. Kjo u bë e mundshme edhe nga bashkëpunimi me Akademinë e shkencave dhe institucionet e tjera studimore kombëtare, si dhe figura personalitete, kryesisht ish- normalistë. Në fundshekullin e XX ai u vendos në katin e dytë të shkollës në një mjedis prej 80 m2m² të rikonstrukturuar

Janë edhe rreth 500 portrete, përfaqësues të brezave normalistë. Në vitrina tërheqin vëmendjen dhjetëra dosje dokumentesh, albumesh fotografikë, relike të shumëllojshme, botime të së kaluarës dhe të së tashmes, revista , regjistra, portokolle të këshillit pedakogjik, kujtime t ëish normalistëve. Fondi i M.SH.N. plotësohet me kujdesin e historianit të shkollës Genc Trandafili, që hulumton në dobi të pasurimit të muzeut.

=== Stema e Karl Topisë ===

Stema e Karl Topisë. Ndollet në anën Stema e Karl Topisë. Ndollet në anën e majtë të Portalit të Manastirit të GJon Vladimirit. Ka formë katërkëndëshe dhe përbën jo vetëm një vepër arti, por edhe një nga stemar më të rëndësishme të historsë së heraldikës shqiptare.

Ajo paraqet një luan të ulur në një front ë vogël, si dhe një numër kryqesh të tipit grek, brendashkruar në rreth dhe kryqe të tipit grek latin. Në stemë janë dhe simbolet e zambakëve, që përfaqësojnë stemën heraldike franceze, anzhuine. Vetë Karli ishte bir nga ana e nënës i gjakut mbretëror francez, anzhuin.

Njëra nga faltoret më të herëshme të Shqipërisë dhe që ruhet në formën e saj të themelimit është xhamia brenda kalasë së Elbasanit në distancë të afërt me portën kryesore të hyrjes në kala. Për qytetin ajo vinte e dyta në radhë; pas xhamisë së ndërtuar nga Sulltan Mehmeti i dytë në v. 1464 kur u ndërmorën shumë punime për restaurimin e mureve rrethuese të kalasë.

Mbishkrim datues nuk njihet deri tani, por pa mëdyshje ajo i takon fundit të shek. XV e lidhur kjo me themeluesin e saj. Në shkrimin e tij mbi Elbasanin Evlija Çelebiu përbrenda kalasë një xhami të

Gazi Sinan pashës e cila sipas tij ishte “ndërtesë e madhe por e vjetër përdhese”. Ai gjithashtu vëren se muret e saj ishin të mbuluara me shkrime të ndryshme në faqet e jashtme që na bën të mendojmë se ajo ishte e suvatuar, por që nuk kishte minaret. Këto veçori të xhamisë nuk perputhen me xhaminë që ndodhet në shek. XX në kala të emëruar e Mbretit. Leon Rein ë fillim të shek. XX e prezanton atë me karakteristika krejtësisht të ndryshme nga xhamia e Gazi Sinan pashës. Nba pikëpamja syilistike kjo faltore përputhet me të gjitha xhamitë e tjera të emëruara mbretërore që u ndërtuan nga Sulltan Bajaziti i dytë, në fund të shek. XV në Përmet, Gjirokastër, Berat, Shkodër dhe pse jo në Elbasan.

Xh. M. përfaqëson tipin e faltores me sallë të mbuluar me çati druru dhe hajat përpara hyrjes. Salla e faltores ka një hapësirë 11.,5 х 12,3 m.3m. Tërthor aksit të saj, tri kolona druri për arsye konstruktive të mbajtjes së çatisë dhe për të krijuar një mjedis ndarës të sallës nga pjesa e mafilit, janë karakteristike për këto lloj kompozimi të faltoreve të hershme islamike. Në murin fundor është theksuar në formën e një nikeje rrethore dhe e kornizuar mihrabi, pranë të cilit ngjitur me të në krahun e djathtë ndodhet shkallarja e minberit. Prapa kolonadës treshe ndodhet mafili prej druri. Xhamia merr dritë nga katër dritare në secilën faqe. Të poshtmet janë kuadratike. Në pjesën e sipërme ato mbyllen me arkitrarë druri, duke pasur nga ana e jeshtme nga një hark të verbër me majë, në formë lundre. Dritaret e sipërme janë të harkuara. Muratura me kluasonazh është tepër e rregullt dhe precise në alternimin e gurëve e gurëve me tullat kornizuese. Me klausonazh është ndërtuar dhe minareja. Ajo është e ulët si lartësi, por kalon mjaft bukur trupi në ballkonin e sherifasë e me seksion më të ngushtë në pjesën e sipërme ku mbështet koni i majës, i realizuar me fletë metalike prej plumbi. Hajati i Xh. M. ka qenë i realizuar prej strukturash druri disa herë pothuajse me të njejtën mënyrë, me përjashtim të atij të rikonstrukturuar vitet e fundit të shek. XX, që nuk i përligjet shkencërisht. Për këtë xhami parashikohen ndërhyrje të tjera restauruese të cilat synojnë restaurimin e minares dhe trajtimin estetik të fasadave të jashtme dhe mjedisit rrethues.

=== Teqja e Baba Xhemalit (1929) ===

Është ngritur mbi themelet teqesë së Baba Ali Horosanit i cili tragjikisht u vra në Elbasan më 1862. Baba Xhemali ka qënë, dijetar, i lindur në Stamboll, nga brezi i iman Ali Rizajt dhe ka shërbyer në Bagdat, Stamboll. Më 1926 vjen në Shqipëri dhe vendoset në Elbasan në regjistrat e vjetra të vakëfit figuron për truallin e saj se “ Teqja e Baba Ali Horosanit ndodhet në anë të lumit Shkumbin pranë Tyrbes së Gocës”. Mbi të baba Xhemali më 1929 ngre ndërtesën e re. Fitoi besim dhe emër me punën e tij. Vdes në Elbasan. T.B.Xh. funksionon si institucion fetar.

Qendra Bektashiane në Elbasan është themeluar nga dy shenjtorë të tyre, Fakri e Xhefai Babai. Fakriu rrjedh nga fisi timuri i cili sot quhet Hajrullau, ndërsa fisi Xhefai rrjedh nga fisi i Haskajve që ekzistojnë dhe në fundshekullinfund shekullin XX. Baballarët të cilët kanë drejtuar T. M. kanë qenë nga familje të njohura të këtij qyteti, si familja Balza, Ekmekçiu dhe veçanërisht nga familja Dedei, pesë pjesëtarë prej së cilës kanë drejtuar e rindërtuar Teqen e Madhe gjatë v. 1874 – 1962. Në këtë teqe të vendosur në të majtë të rrugës nacionale Elbasan – Korçë në kodrën e bukur të qytetit kanë shërbyer me përkushtim deri në v. 1967 12 baballarë. Themeluesi i T. M. të Elbasanit është Fakri Mustafa Babai. Ai e themeloi në v. 1803. Veprimtaria e saj e gjithanëshme patriotike, kulturore dhe shpirtërore bëri që populli ta quajë me emrin “Teqja e Madhe”. Me thirrje dhe kërkesën e bërë nga Fakri Mustafa Babai erdhi në Elbasan Xhefai Ibrahim Babai. Të dy në bashkëpunim me njëri – tjetrin themeluan Teqen bektashiane e cila mori emrin e tyre, Teqja “Fakri Xhefai Babai” Xhefai Ibraim Babai ka qenë dervish i Qemaledin Shemin Ibrahim Babait të Fushë Krujës. Në v. 1826 me prishjen e Teqes nga autoritetet osmane largohet nga Elbasani dhe shkojnë mysafir në fshatin Luz i Madh të Kavajës, në shtëpinë e Ibrahim Xhanit, në familjen e Hysajve. Kjo familje i premtoi se jeta e tij ishte e sigurtë në këtë shtëpi nga ndjekjet dhe persekutimet e qeveritarëve osmanë. Xhefai Babai në Frashëer qendroi tre vjet. Në v. 1829 kthehet në Elbasan në shtëpinë e motrës së tij. Këtu kaloi pak kohë dhe ndërroi jetë. Një rol të rëndësishëm në drejtimin e teqes ka luajtur dijetari i shquar Ali Baba Dedei. Ai e drejtoi teqen në v. 1874-1897, për 23 vjet me radhë. i pajisur me kulturë të thellë dhe të gjithëanëshme dhe duke zotëruar mjaft mirë turqishten arabishten dhe persishten, ajo fitoi vetëm respektin dhe simpatinë e besimtarëve bektashian, por edhe të besimit mysliman dhe ortodoks. Populli e thërriste Hylki sepse kishte gjykim dhe arsyetim të thellë dhe moral të lartë. Ndërroi jetë në [[14 shkurt]] [[1897]]. Zëvendësuesi i tij ka qenë Sali Baba Dedei. Dhe ky Baba e drejtoi teqen për 17 vjet nga v. 1897-1914. Ai ka vizituar Teqen e haxhi Bektash Veliut, themeluesit të bektashizmit dhe atje është graduar Halife (Gjysh).

* Kalaja në vendin e quajtur ‘Kulla"Kulla e Gracenit në fshatin Gracen".’

Në fshatin[[ Klos]] të [[Sulov]]ës në rrugën që kalon pranë kalasë antike të Qafës gjenden rrënojat e një bazilike. B. K. është trenefëshe në arkada mbi pilastra drejtëkëndëshe. Gjatë ekzistencës së saj bazilika ka pësuar trasformime. Mendohet se është ndërtuar në shek. XIII- XIV dhe përbën një dëshmi me rëndësi, si ndërtim në një zonë fshatare.

Bazilika në Tepe të Elbasanit ndodhet në ullishtat e qytetit shumë pranë tij, ç’ka tregon se bazilika i takon varrezës së Skampisit. Është e drejtuar nga lindja. Ajo u gjet me mure që ruhen pak mbi tokën U përkiste disa fazave ndërtimore. Faza e parë e ndërtimit paraqet një bazilikë me tri mjedise të formuara nga dy kolona. Muret mbi të cilët mbështetet, janë ndërtuar me gurë dhe breza 3-4 rradhësh tulle. Lartësia e plotë e murit ka qenë 5,5 m. Në fazën e dytë në kishë u bënë një sërë transformimesh, për t’ia përshtatur më mirë përdorimit si kishë varrezash, funksionin që mund të ketë pasur që në fillim. Këto ndryshime lidhen me futjen Brenda saj, në nefin verior, të dy varreve me qemer tullash. Dyshemeja e kishës në këtë kohë ndahet nga rrugët me pllaka shtuf në 4 panele mozaiku, dy nga dy, simetrie kryesisht me motive bimore e gjeometrike.

Kolonat e ikonastasit janë prej mermeri grit ë prura nga një vend tjetër Në pllakat e ikonastasit me përmasa 102 x 92 cm, janë gdhendur luanë, kaprollë, shpendë të ndryshëm, krahas ornamenteve bimore. Ky rindërtim datohet në shek. V e.s. Më vonë monumentit i është bërë një ndryshim në anën perëndimore. Ndryshimi është bërë në shek. VI e.s. dhe përkon i njëjtë me atë të një rindërtimi në kalanë e Elbasanit.

Me rrënimin nga tërmetet, mundet që në v. 518 kisha, nuk rindërtohet më, sepse Skampis kishte katedralen e Shën Pjetrit, që përmendet në dokumente dhe se në këtë kohë lejohej varrimi Brenda kalave. Nga ky monument ndërtuar brenda kalasë janë gjetur kapitele e kolona dritaresh.

Xhamia e Ballijes ose e cilësuar si "Xhamia Blu e Elbasanit" është ndërtuar pas xhamisë së Nazireshës. Studiuesit mendojnë se ajo është ndërtuar në fillim të shekullit XVII në kohën kur në Perandori kishte shkëlqyer si kryearkitekt Sedefqar Mehmet Aga Biçakçiu. Xhamia e Ballijes është vizituar nga Evlija çelebiu. Sipas çelebiut, xhamia e Ballijes është ndërtuar në vitin 1017, të hixhretit (17 prill 1608 deri më 6 prill 1609) dhe është vendosur në qendër të qytetit. Ndërtuesi kishte shkruar për këtë xhami. "Për hir të Perëndisë Hasan Balliu ndërtoi këtë shtëpi të Zotit, e cila shembëllen me parajsën". Faltore, stili i së cilës bën pjesë në periudhën e dytë të zhvillimit të arkitekturës shqiptare islamike, kur modeli klasik osman i xhamisë përhapet në të gjitha trevat e Rumelisë. Për qytetin e Elbasanit ajo vinte e dyta në kohë, pas xhamisë së Nazireshës, me të cilën kanë të njejtënn gjuhë tipologjike. Elementet e saj përbërës funksional: salla e faljes, portiku në ballin e hyrjes dhe minareja në të djathtë plotësojnë siluetën me një kupolë gjysmësferike të lartësuar me një tambur polygonal tetëkëndor. Elementi më tërheqës i xhamisë ishte minareja që konkuronte të gjitha të tjerat me modelimin dekorativ original të saj sin ë zhvillimin e trupit në lartësi, por edhe ballkonit, i vetmi i këtij modeli në Shqipëri.

=== Xhamia e Nazireshës ===

Mendohet të jetë ndërtuar në fillim të shekullit XVI. Sipas një mbishkrimi të shkruar me bojë në murin fundor të mafilit, lexohet data 1599. Xhamia e Nazireshës u ndërtua nga një funksionar i lartë perandorak, i cili i vuri asaj emrin e gruas së tij. Në të njëjtën kohë është ndërtuar edhe xhamia e Ballijes, i cili ishte vëllai i Nazireshës. Xhamia e Nazireshës përbën monumentin fetar tipik të arkitekturës mesjetare shqiptare. Është xhami e llojit sulltanor me minare e kupolë. Ndodhet në anë të unazës jugore të Elbasanit. Mendohet se dikur këtu ka qenë qendra e qytetit. Xhamia e Nazireshës ruan formën origjinale të sallës së faljes. E para faltore monumentale e konceptuar në stilin klasik osman, përsa i përket i formulimit planimetrik dhe vëllimor. Nëpërmjet teknikës së ndërtimit ajo ndërlidh në vazhdimesi traditën e artit të ndërtimtarisë në periudht pararendëse. Mbishkrim datues nuk ka, por, prej mënyrës së kompozimit, ajo nuk mund të jetë ndërtuar në gjysmën e parë të shek XVI, në dekadën e fundit të tij. Sipas një mbishkrimi të shkruar me bojë në numrin fundor të mafilit lexohet data 1599, e cila së paku nënkupton ndërtimin e xhamisë pas kësaj date. Xhamia e Nazareshës ruhet në formën origjinale të sallës së faljes dhe të minares. Salla në përmasa kuadratike, ndricohet nga pesë dritare në tri radhë. DRitaret e poshtme janë të krnizuara me patura te profiluara prej gurësh të gdhendur. Pamja ballore ë xhamisë paraprihej nga një portik i mbuluar me çati druri nga i cili kalohëj në sallën e faltores nga porta, e cila ndrushe nga xhamitë e tjera ndodhet në qoshen e djathtë pranë trupit të minares. Dyshemeja e xhamisë është e shtruar me pllaka poligonale prej qeramike, ashtu sit ë gjitha xhamitë e tjera të vendit që u ngritën ndërmjet viteve 1550-1600.

Studimet arkeologjike dëshmojnë se jeta në truallin e qytetit të Elbasanit ka filluar në shekullin i pas Krishtit. “Në tokën e Eurodejve, skampis...”, Ptolemeu kumton të dhënën e parë për elbasanin e lashtë në shekullin II të erës sonë. Gjithashtu Skampis përmendet në internerarin e Antonimit, tabelën e Peutingerit dhe në internerarin e Bordos. Përvec dokumentave të shkruara monumenti që vërteton arkeologjikisht vendndodhjen e Skampis është guri mortor i legjionarit Mark Sabitis. Në mesin e shekullit të II pas Krishtit Skampis ka qenë Vicus që varej nga Dyrrahu. Në kohën e sundimit të perandorit romak Deoklician (284-305 p.k.) u ndërtua kështjella e Skampis në funksion të arterit të fuqishëm rrugor Vija Egnatia. Kështjella romake, përbën zanafillën e qytetit të ardhshëm të Skampisit.

BibliotekaTeatrit e qytetit“Skampa” është i ndërtuar në vitin 19341938 medhe kontributetka financiarenjë filantropikekapacitet tëprej një292 familjevendesh. elbasanase, familjesAkustika Baholli.e Kjo bibliotekëkëtij kateatri është një fondnga shumëmë të pasurmirat në sektorinShqipëri. e Albanologjise.Aktualisht Frekuentohetështë nganë njëgjendje numërtë imirë, madhpor lexuesishka dhenevojë studiuesishpër tëpermiresimin sferavee tëfonie, ndryshmendricimit tëdhe jetësngrohje-ventilimit.

=== Kinema “Vullnetari”“Millenium ===

Kinema “Vullnetari”“Millenium”, e ndërtuar në vitin 19721966, me kapacitet 450prej 600 vendesh. Nga vitiKjo 2000kinema kjoka kinema funksiononshërbyer si Qendere Rinoretille “REIMAR”, mbeshteturgjatë ngagjithë CEFAkohës. Ne qenderVlen janetë hapurpërmendet kursefakti perqë teajo rinjështë neruajtur artizanat,e vizatime,mirëmbajtur pingpong,gjatë futboll,viteve lojratë tetranzicionit ndryshme,dhe biblioteke,sot është reabilituar etjplotësisht.

Shtëpia e Kulturës është godina ku nuk është bërë asnjë investim pasi mendohet që kjo godinë do të prishet për hapjen e rrugës. Lidhur me kete plani rregullues duhet te shqyrtoje kete ide dhe ne rast se propozohet prishja e saj duhet te identifikoje nje shesh te ri. Brenda këtij institucioni funksiononte një sallë koncertesh me kapacitet rreth 250 personash.

Muzeu “K. Kristoforidhi” eshte ngritur ne vitin 1978, ne kuadrin e 100 Vjetorit te Lidhjes Shqiptare te Prizrenit dhe 150 Vjetorit te lindjes se Kostandin Kristiforidhit. Ky muze pasqyron ne menyre te permbledhur jeten dhe veprimtarine patriotike te studjuesit dhe levruesit te gjuhes shqipe dhe perfaqesues i epokes se Rilindjes Kombetare Shqiptare. Muzeu gjendet ne lagjen Kala ne nje shtepi karakteristike te saj ku lindi dhe u rrit ky personalitet. Pas riparimit, me financime te bashkise Elbasan ne vitin 2001, muzeu eshte i vizitueshem.

StadiumiPallati “Ruzhdii Bizhuta”.Sportit Eshteeshte ndertuar ne vitin 19671982. Ne kete stadiumpallat kazhvillojne zhvilluartakimet ndeshjete ekipityre iekipet futbollite lojrave me dore te (Labinotit)Soprt Klub Elbasanit, ekipit te peshengritjes, mundjes, etj. Satdiumi ndodhetPervec ketyre aktiviteteve ne ekstreminsallen lindorkryesore te Bulevarditpallatit “Qemalte Stafa”Sportit zhvillohen koncerte e manifestime te ndryshme. Kapaciteti i stadiumittij eshte 122.000200 vende. Satdiumi Pallati eshte i paisur me dushe,te ambientegjithe infrastrukturen per zyrazhvillimin normal te administrates,aktiviteteve sallasportive. force, etj.Ne Ambjentetkatet e brendshmepara janëte nëtij gjendjendodhen shumëdhomat tëe mirëzhveshjes pasidhe udushet, restauruanndersa nëne muajinkatet Gushte 2003.dyta Ambjentetzyrat eper tjeraadministraten tëdhe jashtmetraineret. kanë Ky pallat ka nevojë për plotësiminriparime menë karrikedhomat e tualetetzhveshjes së lojtarëve, tabeladuhen vënë tabelat elektronike dhe rikonstruksioninato etë fushëslojës, si dhe impiant elektrik që shërben për ndriçimin sipas parametrave, ngrohje ventilim. Gjithashtu ka nevojë për pajisjen me karrike për spektatorët.