Pikat turistike në Elbasan: Dallime mes rishikimesh

*2- arkeologjike (vegla pune, objekte të përdorimit familjar, punime artistike, qendra banimi të hershme etj)

*3- etnografike (veshje, zbukurime në gdhendje, punime artizanale, argjendarie)

 

=== Rrapi i Bezistanit ===

Studimet arkeologjike dëshmojnë se jeta në truallin e qytetit të Elbasanit ka filluar në shekullin i pas Krishtit. “Në tokën e Eurodejve, skampis...”, Ptolemeu kumton të dhënën e parë për elbasanin e lashtë në shekullin II të erës sonë. Gjithashtu Skampis përmendet në internerarin e Antonimit, tabelën e Peutingerit dhe në internerarin e Bordos. Përvec dokumentave të shkruara monumenti që vërteton arkeologjikisht vendndodhjen e Skampis është guri mortor i legjionarit Mark Sabitis. Në mesin e shekullit të II pas Krishtit Skampis ka qenë Vicus që varej nga Dyrrahu. Në kohën e sundimit të perandorit romak Deoklician (284-305 p.k.) u ndërtua kështjella e Skampis në funksion të arterit të fuqishëm rrugor Vija Egnatia. Kështjella romake, përbën zanafillën e qytetit të ardhshëm të Skampisit.

 

 

== Te dhena mbi institucionet kulturore ==

Biblioteka Publike “Qemal Boholli”. Biblioteka publike eshte veper bamiresie e Nazif Bohollit e ndertuar me 21 korrik 1935 dhe iu dorezua Bashkise se Elbasanit si institucion publik. Kjo biblioteke ka nje fond librash prej 200000 mije vellimesh, prej te cileve rreth 160000 jane botime shqip, 20000 ne gjuhe te huaj dhe 12000 koleksione periodiku. Qe nga viti i ndertimit ajo eshte konstruktuar disa here dhe ne vitin 2004 ka pesuar rikonstruksion kapital pa i cenuar vlerat e arkitektures. Nisur nga kapaciteti i madh i librave qe gjenden ne te si dhe nga numri i madh i lexuesve ne qytet duhet te shikohet mundesia per ngritjen e nje biblioteke te re.

<!-- .bb -->

ELBASAN- Në vitet 1466-1570 Elbasani ishte qëndra më e madhe ekonomike ushtrake e qytetare e Shqipërisë. Në shekullin 16 numëroheshin rreth 400 zejtarë dhe në shekullin 17 pati një zhvillim më të madh kur Tabakët e Elbasanit ishin të dëgjuar për regjien përpunimin por sidmos ngjyrosjen e lëkurës. Ata eksportonin në të gjithe Rumelinë dhe mbanin monopolin me ferman të sulltanit. Argjendarët shquheshin për punimet artistike, akshinjtë për gjellët me piper, armëtarët për mjeshtëri dhe origjinalitet, projektuesit e veprave publike publike si kanalet, çezmat, objektet e kultit. dyqanet e mjeshtërive radhiteshin në një rrugicë. në shekullin XVII numëorheshin 900 dyqane dhe rreth 30 rrugë emërtoheshin si pas profesioneve. po në këtë periudhe kishte 30 esnafe dhe rreth 90 llojë zejesh. Por tashmë këto zeje pothuajse janë harruar në një kohë kur në të gjithë botën janë bërë një tërheqje e madhe për turistët. Përhapja e zejeve ka bërë që një pjesë e madhe e rrugëve por edhe lagjeve të Elbasanit të marrë emra prej tyre ndërsa tani u ka mbetur vetëm historia.

 

Në fund të shekullit XVII qyteti i Elbasanit kishte 35 punishte ose tabakhane të lëkurës. Numri i madh i toponimeve dëshmon për pozitën primare të këtij esnafi. Kështu në Elbasan njihen disa si Çezma e Tabakëve, Sheshi i Tabakëve, Teqja e Tabakëve, Mulliri i Tabakëve, Xahmia e Tabakëve, Tyrbja e Tabakë, Sallatashi i Tabakëve, Rrapi i Tabakëve. në raste luftrash ky esnaf mbante një grup të gatshëm luftëtarësh beqarë të cilët jetonin tek hani i Beqarëve. Tabak vjen nga fjala arabe “debbag” që do të thotë lëkurë. Regjia e lëkurëve bëhej në punishte pranë vendeve me ujë. Me përpunimin e lëkurës nuk merreshin vetëm tabakët por edhe saraçët, opingarët, papuçinjtë e këpucarët. Elbasani shquhej për lëkurat e ngjyrosura, punimin e mëshinit të hollë, saftianit të butë dhe qoseles me shkëlqim. Specialisti i fundit që jetoi deri në fillim shekullin XX dhe që ngjyroste kajzerin (lëkurë e përpunuar e dhive dhe e kecave me ngjyrë të kuqe) ishte Sula i Bajram Tabakut.

 

Kazazët njihet si zeje mjaft e vjetër për përpunimin mëndafshit dhe pambukut dhe ishin të organizuar në esnafqë nga shekulli XV-XVI. Pranë parkut Rinia ka mbetur ende emri Fusha e Kazazëve ku mjeshtërit kallfë, çirakë, kazazë vendosnin veglat portative të punës në verë për të derdhur lëndën e parë që ishte kryesisht mëndafsh. prodhohej fije ibershimi, pupëza festanuzi, dizje djepi, qostekë sahati. Esnafi kishte rreth 1880 antarë kryesorë ndër të cilat Osman Metani, Himë Gurabardhi, Dem Shinkolla, Ali Kumi, Ali Gaçja, Xhaferr Metani. Në fillim shekullin e njëzetë antarë të esnafit të Kazzëve ishin Musa Selita, Mehmet Selita, Osman Myslymi, Ali Palloshi, Mehmet e Kamber Shupheja, Kup e Haxhi Çengeli, Hasan kazazi.

 

Kjo lloj zeje në Elbasan fillon në shekullin e XVIII dhe ka patur esnafin e kohës. Lënda e parë për të bërë çibukët ishte druri i shqopës, i qëndrueshëm dhe i përshtatshëm për tu gdhendur. Veglat e punës ishin tezgjahu (një fije metali e mprehtë) që vihej në lëvizje nga nëj dërrasë, turjela e tendosur me litarë të hollë që shërben për të hapur birat, morseta, dalta, lima thika me majë të mprehtë. Pasi i jepej forma artistike çibukut ngjyrosej me të zezë ose kafe në të kuqe. artizanët zbatonin forma të thjeshta arnamentesh për çibukët ndërsa llullat ishin më të lehta. Në grykën ku vendosej zjarri i vihej një shtresë sermi. Kishte edhe çibukë prej briri të cilët realizoheshin me formë metalike. Mjeshtër të kësaj zeje që njiheshin në fund të shekullit tetëmbëdhjetë ishin Memhet Shurdhi (çibukçiu) i biri me më pas djemtë e këtij të fundit, dhe mehmet Musai ndërsa në fillim shekullin XX Ibrahim çibukçiu (Bebeti) dhe djemtë e tij Musai, Bexheti dhe Abedini, të cilët prodhinin çibukë prej briri.

 

Zejet për opingat kanë qënë të hershme. Opingat punoheshin sipas modeleve dhe kërkesave të qytetit e fshatit. Lënda e parë ishte lëkurë e parapëlqyer, fijet e syzmet. prodhoheshin opinga qoseleje, opinga me syzme, opinga me rretne. Opingat e qoselesë kishin xhufka me maja. Saraçët prodhonin shala kuajsh, rripa, frerë, kollanë bishta kuajsh, trakaçë, çanta lëkure. Opingarët dhe saraçët kishin dyqanet e tyre në rrugën e ndërmjetëve të shesheve të leshnave, drithrave dhe kasapëve të Bezistanit. Deri në në vitin 1912 kishte 40 mjeshtër saraçë si Ali Kaçuli, Ali Kardashi, Mustafa Banja. Në vitin 1932 Elbasani kishte rreth 60 mjeshtër

 

Një nga zejet e njohura në Elbasan kanë qënë punimi i qelesheve. Ato përgatiteshin nga leshi i deleve dhe ishin dy llojësh: të gjata (tirane) që përdoreshin vetëm për qytetarët dhe në disa fshatra të Peqinit ai dhe qeleshe sheshje të shkurtra që përdoreshin nga fshtarët. Zona e Sulovës dhe e Vërçes përdornin takie ose qeleposhe prej haseje. më vonë zejtarët prodhonin edhe qeleshe Kosove. Mjeshtri e rrihte leshin me çark, e shtronte në banak dhe me ujë të ngrohtë e sapun e shkumonte mirë, e sheshonte me vegël druri ose tunxhi. këtë material të qullur në formë stofi e fuste në kallëpe prej balte dhe i jepte formë. E linte pka të thahej në kallëp, e hiqte nga kallëpi, e lante me ujë të ngrohtë e sapun derisa të zbardhej mirë.

 

 

===Bakërpunuesi që trashëgoi zanatin e të parëve===

Sot është 67 vjeç dhe vazhdon të punojë bakrin në punishten e vogël që e ka ruajtur me fanatizëm. Anastas Koçopaji e ka trashëguar punimin e bakrit nga të parët e tij, të cilët kanë qënë bakërpunuesit e hershëm me një punishte në pazarin e vjetër të Elbasanit. Ai e nis ditën në punishten e tij megjithëse tashmë punimet prej bakri nuk janë aq të kërkuara dhe lënda e parë është shtrejtuar shumë. Anastasi tregon se tashmë punet që bën janë më pak por nuk do të heqë dorë nga zanati derisa të vdesë.

 

 

Elbasani para viteve 60 ka patur pazarin ku ishin vendosur të gjitha punishtet e dyqanet ku mund të gjeje gjithçka. edhe familja jonë kishte një dyqan në këtë pazar aty ku ndodhet sot turizmi i ri. ne ishim afër dyqanave të leshnave dhe të drithrave. punimet ishin nga më të ndryshmet nga gjerat me të vogla e deri tek kazanet apo punime të tjera që kërkonin shumë punë. zanti është trashëguar brez pas brezi që nga stërgjyshi Kosta Kocopaji e deri tek unë. Kam qenë i vogël kur babai punonte në dyqanin që kishim në pazar. zanatin e kam marrë nga babai dhe e kam vazhduar ndërsa babai nga babi i tij e kështu me radhë. zantin e kam vazhduar edhe në kohën e komunizmit këtu në shtëpi pasi një nga dyqanet u prish ndërsa tjetri u shtetëzua. Pazari u prish dhe në vend të tij u ndërtua turizmi sot. Do kishte qenë më mirë që ai pazar të ruhej, siç ruhen sot shumë pazare pasi mund të ishte një vlerë e madhe për qytetin.

 

 

Ngrihem në mëngjes dhe mendja më shkon tek punishtja që e kam shumë afër shtëpisë. Aty merrem me gjera të ndryshme si kallaisja, punime të ndryshme, ndez zjarrin, i cili më ndihmon ti jap formën që dua bakrit. Është një zanat i vështirë por të jep shumë kënaqësi kur realizon punë, të cilat vlerësohen. Tani është e vështirë të gjesh bakër pasi është shumë shtrenjtë por unë dua ta vazhdoj këtë zanat, jo për para por sepse më pëlqen të punoj. Tani bëj punë për veten time dhe rrallë ndonjë gjë që ma kërkojnë. Një nga punimetqë sot kërkojnë është mangalli. Unë ende trashëgoj nga babai një mangall të vjetër, i cili është punuar mbi 100 vjet më parë.

 

 

kete nuk di ta them. djali im e ka fituar punimin e bakrrit që i vogël. por tani është emigrant në itali dhe kam frikë se nuk do të kthehet tek ky zanat. pasionin e familjes brez pas brezi e ka ruajtur unë ndërsa për më tej nuk di se çfarë do të ndodhë. shrpesoj që djali im ta vazhdojë dhe të kthehet në punishten e bakrrit për të mos lejuar që familja ta humbë këtë zanat me të cilin kanë jetuar disa breza familjesh. do të ishte mirë që të ruhej por është shumë e vështirë. shteti duhet të ndërhyrë që këto zanate të mos zhduken. Elbasani ka patur qindra punues të artizanatit por tani kanë mbetur shumë pak nga vazhduesit e traditës. shumë familje kanë marrë mbiemrin nga zanati që bënin por tashmë shumë familja nuk kanë asnjë vazhdues të këtyre zejeve dhe më vjen keq që gjithçka që kishim nuk vazhdohet më.

Mbaj mend që kam qenë 9 vjeç në kohën e pushtimit italian kur kam hyrë në hamam. Në fillim vendosen këpucët dhe i ndërron me nallanet, hyn në dhomën e zhveshjes dhe më pas në kupe ku vinte uji nga vaska. Kur mbështeteshe në mur të digjte kurrizi dhe po kështu këmbët. Në brendësi kishte një kazan të madh prej bakri ku ngrohej uji me anë të zjarrit të druve. Poshtë kishte tuba qeramike dhe gjithashtu tuba kishte nga ku ngroheshin të gjitha muret. Të qëndroje në hamam nuk kishte vetëm vlera pastruese, por edhe kurative. Hamami u shërbente edhe sportistëve. Shumë prej tyre që donin të peshë, aty arrinin të hiqnin disa kilogramë. Kishte një punëtor për masazhin dhe një herë në javë hamami ishte për gra. Një herë në javë tek dera e hamamit vendosej një peshqir i qëndisur me trëndafila të kuq. Kjo shenjë tregonte se ishte dita e grave. Ai hamam ka funksionuar edhe në kohën e Italisë. Aty janë larë edhe ushtarët italianë, por edhe prefektë apo funksionarë të tjerë.

 

 

Pas çlirimit ka funksionuar edhe pak mirëpo hyri shteti për ta marrë. Dy dajallarët e mi të moshuar dhe që nuk mund të merrnin pension kanë kërkuar nëpërmjet një telegrami takim me Enver Hoxhën për të lejuar që hamami të qëndronte i hapur. Mesa di unë ata e kanë takuar dhe Enver Hoxha ka urdhëruar që t’u jepet qiraja dhe hamami u përdor më pas nga shteti duke u kthyer në magazinë ku bëheshin bulmetrat, pasi kishte veti t’i mbante të freskëta. Kështu vazhdoi derisa dajallarët e mi vdiqën dhe më pas e mori shteti. Hamami është shembur një herë në kohën e komunizmit. Ato i riparuan çatinë dhe e lanë njëkatëshe. Është riparuar dhe është shtuar kati i dytë sipas dëshmisë së babait tonë të transmetuar nga gjyshi.

 

 

Hamami në qendër të Elbasanit është hamam i kategorisë së parë. Ne jemi në një kohë vandale pasi nuk duhet të ketë ndërtesa që nuk ruajnë stilin afër dhe përreth hamamit, por kjo nuk është respektuar. Unë kam hyrë në burg për hamamin. Në vitin 1993 unë dhe pjesëtarët e tjerë të familjes e dhamë me qira, por kryetari i Bashkisë, Emin Haxhiademi, e kundërshtoi këtë gjë duke deklaruar se ky ishte objekt i shtetit, kur të gjithë e dinin se hamami ishte pronë e Shabanajve. Për këtë fakt ka patur edhe një konfrontim mes nesh pasi ai nuk pranonte se ishte pronë e jona, kur dihet që është prej 200 vjetësh pronë e Shabanajve. Kam qëndruar një ditë në burg vetëm pse kam kundërshtuar fjalët e kryetarit të Bashkisë. Në kohët e sotme mundësitë për ta përdorur janë shumë të pakta, pasi ky objekt nuk shfrytëzohet dhe kërkon restaurim. Turistët janë një mundësi e madhe për të shtuar të ardhurat e hamamit. Në atë kohë i gjithë populli shkonte në hamam, pasi atëherë nuk kishte shumë banja private siç është edhe teknologjia që na ndihmon sot. Hamami kishte edhe funksion për të hapur poret e trupit nga avulli. Kur hyje në banjën me avull trupi t’u bënte flakë i kuq dhe mund të qëndroje duke djersitur e më pas mund t’u freskoje në pjesën e përparme të hamamit para shatërvanit. Qeramikat e mureve nuk kanë luajtur, por mundësia për ta rikthyer nuk varet nga kjo, por nga shërbimi dhe interesi që mund të kenë njerëzit për të shkuar në një banjo me avull. Sot për sot nuk kemi turistë dhe nuk ka leverdi rikthimi i hamamit. Për vënien në funksion të tij kërkohet ndërhyrja e shtetit për ta kthyer në funksion të shtimit të turistëve. Një mundësi e tillë është shumë e madhe për t’i shërbyer rritjes së turisteve dhe vendeve ku ofrohet çlodhje dhe kënaqësi.