Luftërat iliro-romake: Dallime mes rishikimesh

[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
v Robot: Changing Category:Lufta
No edit summary
Rreshti 1:
==Riforcimi i Mbreterise Ilire== (251-230 parap.e.s)== eres se re)
 
[[figura:Perkrenareilire.jpg|right|thumb|Perkrenare Ilire, Shek VI P.E.S. Bronz i derdhur, Lartesia: 25.2cm, Gjeresia: 23.5cm]]
 
Ne mesin e shek. III para eres se rep.e.s ne krye te mbreterise [[Ilire]] dolen [[Ardianet]]. [[Aristokracia]] [[skllavopronare]] [[ardiane]], e cila kishte krijuar nje organizim te mire ushtarak, ne vitin 251 para eres se rep.e.s mori ne dore pushtetin dhe perfaqesuesi i saj u be [[Pleurati]]. Keshtu, ne fuqi erdhi [[dinastia]] ardiane, qe sundoi per me teper se 80 vjet, me kryeqytet [[Shkodra|Shkodren]].
Ne lufte me [[keltet]], ardianet arriten t'i debonin ata pertej lumit [[Narona]], kurse ne jug arriten te rrezonin mbreterite e vjetra te enkelejve e te taulanteve, duke e shtrire pushtetin e tyre ne tere Ilirine e Jugut.
 
Pas vdekjes se Peluratit ne vitin 250 para eres se rep.e.s erdhi ne fron [[Agroni]], i biri i tij, i cili sundoi per 20 vjet. Gjate sundimit te Agronit shteti ilir beri hapa te medhenj perpara ne fushen ekonomike, politike dhe ushtarake. U krijua nje ushtri e forte dhe nje flote e fuqishme, u forcua pushteti qendror ne dem te [[Autonomia|autonomise]] lokale: U rivendosen kufinjte e meparshem qe nga [[Vjosa]] deri ne Narona, me perjashtim te tri kolonive bregdetare: Dyrrahu, [[Apolonia|Apolonise]] dhe Ises. Mbreteria Ilire u be nje shtet i forte dhe nje fuqi detare. Lundrimi ne [[Adriatiku|Adriatik]] u fut nen kontrollin e flotes Ilire.
 
Me vdekjen e Agronit ne krye te shteti erdhi gruaje e tij [[Teuta]], e cila nuk ndryshoi politiken e jashtme te shteti ilir. Duke mbajtur aleancen me [[Maqedonia|Maqedonine]], Teuta ne vitin 230 para eres se re nisi kunder Epirit[[Epiri]]t ushtrine dhe floten Ilire. [[Ekspedita]] perfundoi me sukses dhe [[Republika e Epirit]] hyri ne varesine e Mbreterise Ilire.
 
Ne vitin 229 para eres se re Teuta iu drejtua qyteteve bregdetare. Meqenese [[Dyrrahu]] dhe [[Isa]] rezistuan, flota ilire nen komanden e [[Dhimiter Fari]]t iu drejtua [[Korkyre]] dhe pasi shpartalloi floten [[greke]], e pushtoi ate. Keto fitore e bene Mbreterine Ilire nje nga fuqite me te medha te pellgut te [[Mesdhe]]ut.
 
==Lufta e Pare Iliro-Romake== (229-228 parap.e.s)== eres se re)
 
[[figura:Mural_in_the_Museum.JPG|right|thumb|Lufterat Iliro-Romake ne Art: pikture murale ne muzeun e Krujes]]
 
Rritja e fuqizimi i [[Mbreterise Ilire]] vuri ne shqetesim jo vetem shtetet e [[Greqia|Greqise]] por dhe Republiken e [[Roma|Romes]], e cila synonte te sundonte ne detin Adriatik. Ne vjeshte te vitit 229 para eres se re Roma filloi luften kunder Mbreterise Ilire.
 
Fati i luftes me Romen nuk u percaktua aq nga veprimet luftarake sesa nga dobesite e brendshme te shtetit Ilir. Qytetet e medha si [[Dyrrahu]], [[Apolonia]] dhe [[Isa]] te cilat perbanin mbeshtetjen kryesore te mbrojtjes u bashkuan me romaket. Njeri nga komandatet e Teutes [[Dhimiter Fari]] tradhetoi dhe ia dorezoi armikut floten Ilire dhe ishullin e Korkyres. Ne keto kushte Teuta u detyrua te nenshkruante paqen me Romen.
 
Kushtet e paqes se vitit 228 para eres se re qene te renda per Mbreterine Ilire. [[Teuta]] detyrohej t'u paguante romakeve nje takse, te hiqte dore nga pjesa me e madhe e Ilirise dhe te mos lundronte ne jug te Lisit[[Lisi]]t me me shume se dy anije. Keshtu Mbreteria Ilire u reduktua ne nje shtet te vogel ne veri te [[Lisit]].
 
==Lufta e Dyte Iliro-Romake== (219-219 parap.e.s)== eres se re)
 
Pas nenshkrimit te paqes u duk sikur ne Iliri qe vendosur plotesisht sundimi Romak. Por ngjarjet tregojne se as iliret, as fqinjet e tyre maqedonet nuk u pajtuan me gjendjen e krijuar. Ne vitet qe pasuan, Dhimiter Fari u be mekembes i Mbreterise Ilire ne vend te Teutes e cila ishte larguar nga froni. Dhimiter Fari e shtriu pushtetin e tij mbi gjithe Mbreterine Ilire dhe ndermori nje politike te pavarur nga Roma; ai lidhi [[Aleanca|aleance]] me Maqedonine, mekembi ushtrine, ndertoi nje flote te fuqishme dhe u be nje kundershtar i ri per Romen.
 
[[Roma]] nuk mund ta lejonte kete fuqizim te ri te Mbreterise Ilire dhe me 219 para eres se re i shpalli lufte. Edhe kete radhe iliret vuanin nga percarjetperçarjet e brendshme. Nje pjese e aristokracise skllavopronare me ne krye Skerdilaidin[[Skerdilaidi]]n, kaloi ne anen e romakeve. Me 218 para eres se re pas dy betejave shume te ashpra, njera ne [[Dimal]] (midis [[Fieri]]t e [[Berati]]t) dhe te tjera ne ishullin e Farit[[Fari]]t (Dalmacine Jugore), [[Dhimiter Fari]] u mund dhe u largua per ne Maqedoni. Ne keto kushte Roma e cila kishte shqetesimet e saj te brendshme lidhi me te shpejte nje marreveshje me Skerdilaidin i cili u be sundimtar i shtetit Ilir dhe detyrohej ti paguante Romes disa taksa.
 
==Lufta e Trete Iliro Romake== (170-167 parap.e.s)== eres se re)
 
[[figura:BalkanPlate.jpg|right|thumb|luftetare ilire sipas artit antik]]
 
Pas luftes qe perfundoi me fitoren e Romes, ndikimi i saj mbi shtetin Ilir erdhi duke u rritur. Kjo beri qe forcat antiromake ne IlirIliri te zgjeroheshin. Pleurati (i biri i Skerdilaidit), me gjithe perpjekjet qe beri, nuk qe ne gjendje te clirohejçlirohej nga vartesia e Romes.
 
Hipja ne fron e Gentit[[Genti]]t me 181 para eres se rep.e.s shenon nje etape te re per shtetin [[Ilir]]. Ai u perpoq shume per forcimin ekonomik e politik te shtetit ilir. Ai synoi te vendoste nje sistem monetar te perbashket per gjithe mbreterine. Nder masat qe mori, perqendroi pushtetin ne duart e tij, forcoi ushtrine dhe floten, lidhi miqesi me shtetet fqinje dhe me MaqednieMaqedonine, kundershtaren e re te Romes ne [[Ballkani|Ballkan]]. Me fillimin e luftes ndermjet Romes e [[Maqedoni]]seMaqedonise ne vitin 171 para eres se re iliret u rreshtuan ne aleancen tripaleshe antiromake iliro-maqedono-epirote.
 
Flota Ilire filloi veprimet luftarake ne det po nuk arriti dot te pengonte romaket te cilet ne vitin 168 para eres se re zbarkuan me ushtri te shumta ne brigjet e Ilirise. Romaket i perqendruan ushtrite e tyre ne [[Genusi|Genus]] (Shkumbin) e prej andej pushtuan qendrat e rendesishme gjate rruges dhe u gjenden para mureve te [[Shkodra|Shkodres]]. Ne vend qe forcat ilire te qendronin brenda mureve te qytetit, Genti e nxorri ushtrine e vet nga keshtjella dhe ui sulmoi romaket ne fushe te hapur, pikerisht aty ku kerkonte armiku. Ndeshja perfundoi me thyerjen e plote te ushtrise ilire. [[Genti]] u dorezua [[Robi|rob]] me gjithe familjen dhe u dergua si rob ne Rome. (Varri i tij ndodhet ne [[Umbio]], [[Gubio]]).
 
[[figura:BalkanArmour.jpg|right|thumb|Mburoje dhe kallcike kembesh bronzi Ilire. OriggjinaliOrigjinali gjendet ne MuzeumMuzeumin e Tiranes. Afersisht 50 cm ne diameter. Rreth vitit 400 P.E.S.]]
 
Pas fitores mbi Shkodren, romaket iu drejtuan Maqedonise e cila gjithashtu pesoi [[Disfata|disfate]]. Nje vit me vone me 167 para eres se re romaket pushtuan dhe [[Epiri]]n.
 
Pas mbarimit te Luftes se Trete Iliro-Romake, Iliria e Jugut u copetua dhe u shkaterrua ekonomikisht, qytetet dhe fshatrat u plackiten dhe u rrenuan. Per Iliret dhe Epirotet filloi nje periudhe e gjate e sundimit romak e cila vazhdoi dhe per me teper se pese shekuj e gjysem.