[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Rreshti 1:
{{pp-semi-protected|small=yes}}
{{Infobox shkrimtar
| emri = Gengis Khan
Line 15 ⟶ 14:
}}
 
 
[[Skeda:Genghiskhantraditional.svg|thumb|left|Genghis Kahn në shkrimin tradicional mongol]]
Njihet deri tani si një luftëtar i pamëshirshëm, që vetëm shkatërroi, vrau e preu gjatë sundimit të tij të lavdishëm, që shtrihej nga tokat e Azisë së largët deri në portat e Europës. Të paktën kështu thotë një pjesë e historisë, ose ajo që kanë dashur të dëgjohet këto 800 vitet e fundit, që nga dita kur i famshmi i Mongolisë dhe i botës, Genghis Khan u shndërrua në pushtuesin më të madh të të gjitha kohërave. Ky personazh madhështor, jeta, bëmat dhe vdekja, madje edhe pasvdekja e të cilit ndërthuren me mite e legjenda mistike, është në prag të “ringjalljes” së madhe, ose siç i pëlqen regjisorit rus, Sergei Bodrov, të thotë, në prag të riparjes dhe rikonsiderimit të tërë historisë së tij. Deri tani, në librat e historisë për Genghis, mund të lexosh shprehje të tilla si: “Kulmi i kënaqësisë së njeriut të stepës ishte të kapte armiqtë e t’i shihte të zhytur në një banjë gjaku, si dhe të përdhunonte gratë e tyre”. Nga viti 1162 deri në vitin e vdekjes 1227, Genghis i priu hordhive në një fushatë të jashtëzakonshme pushtimesh të pakrahasueshme në tërë historinë e njerëzimit. “Heroi mongol është një nga emrat më pak të pëlqyer në Rusi. Kam lexuar për të vetëm gjëra të këqija: barbar, primitiv, i pamëshirshëm, thuajse monstër”, thotë Bodrov, i cili ka mbaruar së realizuari pjesën e parë të një trilogjie kushtuar mongolëve. Por kjo nuk është përpjekja e parë kinematografike për të sjellë heroin mongol në ekranin e madh. Omar Sherif, aktori i famshëm egjiptian, e interpretoi në një film të vitit 1965. Në vitin 1998 kemi edhe një përpjekje të kinezëve, por të dyja nuk janë vënë re në botën kinematografike. “Kam gërmuar shumë për të bërë këtë film dhe kam gjetur histori të mrekullueshme për fëmijërinë e Khan-it. Ai nuk ishte aspak një monstër siç e përshkruajnë. Ishte thjesht një person i lindur me aftësinë për të notuar kundër rrymës. Në Rusi dhe në vende të tjera, figura e Genghis është ajo e një njeriu të përçmuar, ndërsa në Azinë Qendrore ai është një hero”, shprehet regjisori. A përbën ky film një rast të mirë për të rishkruar një pjesë të historisë të parë dhe të treguar shtrembër? Një pjesë e mirë e filmit është bazuar në librin e famshëm të një historiani britanik: “Jeta, vdekja dhe ringjallja e të madhit të Khanëve”. Sipas Bodrov, Genghis është keqkuptuar gjithë këta shekuj. Arsyeja është arkivore. Në rastin e tij, historia u shkrua nga ata që u pushtuan prej mongolëve dhe viktimat janë gjithmonë të njëanshme. Vetë mongolët kanë kaluar periudha shumë të errëta dhe në ato kushte, nuk mund të hidhnin dritë në faktet e rreme. Vetëm në shekullin e 19, një libër i koduar kinez, “Historia e fshehtë e mongolëve”, u shfaq si për të vënë drejtësinë e munguar në vend dhe në vitin 1980 u botua edhe versioni i tij në Perëndim. Ai është një rrëfim i krahasueshëm me “Iliadën”, ose sagën e Norsëve dhe në të jepet një portret më lirik dhe më romantik i Genghis Khan-it. Ndoshta djaloshi fillimisht e nisi gjithçka si një hajdut e grabitës i vogël, por brenda një periudhe 20-vjeçare ai komandonte vendin në të cilin sot shtrihet Mongolia dhe veç tij gjithë republikat e Azisë Qendrore, si dhe një pjesë të Rusisë, Iranit, Pakistanit, Afganistanit, Indisë, Kinës dhe Koresë së Veriut. është pushtuesi dhe pushtimi më i madh i të gjitha kohërave. Një ndër trashëgimitë më të mëdha të luftëtarit ishte edhe unifikimi i Kinës. Sigurisht që pushteti i madh i Genghis vinte nga gjenialiteti ushtarak, por kjo është vetëm një pjesë e historisë së Khan-it të madh. Rishikimi i figurës së tij ka të bëjë me nxjerrjen në pah të vlerave shumë më të mëdha të tij. Ai në fakt ishte një çlirimtar, një njeri që respektonte nderin dhe fjalën, kishte tolerancë fetare, vlerësonte gratë e forta, nxori shumë ligje. Në njëfarë mënyre, ai ishte një Napoleon po me përmasa shumë më gjigante. Në Rusi, gjatë periudhës së komunizmit, Genghis ishte një “mollë e ndaluar”. E njëjta situatë ishte edhe në republikat sovjetike të Azisë Qendrore, duke qenë se edhe ato ishin vende satelitë të Moskës. Më shkatërrimin e perandorisë sovjetike, miti dhe figura e Genghis Khan-it nisi të rilulëzojë dhe heroi ka nisur të ringjallet e të kërkojë me ngulm vendosjen e nderit në vend. Për banorët e kësaj pjese të Azisë, Genghis është një hero, ai konsiderohet si simbol i patriotizmit. Një tjetër vend ku figura e Genghis po lulëzon është edhe vetë Kina. Gjatë Revolucionit Kulturor, heroi ishte “varrosur”, emri dhe bëmat e tij ishin ndaluar. Megjithatë njerëzit e veneronin fshehurazi, ndërsa sot kinezët pretendojnë se heroi mongol është në fakt kinez. Në Kinë thuhet se në kohën e kulmit të sundimit të Genghis, situata në vendet e pushtuara ishte aq e qetë e nën kontroll, saqë një vajzë e virgjër me një thes flori me vete mund të ecte nga njëri skaj i perandorisë në skajin tjetër, pa u prekur me dorë. Një pjesë e filmit është xhiruar nëpër “Rrugën e Mëndafshit” të dikurshme dhe banorët e atyre zonave e kishin për kënaqësi të veçantë që të ndihmonin xhirimet për filmin e një njeriu që për ta është mit dhe motiv krenarie. Filmi ka ngjallur interesim të ri ndaj Genghis-it, i cili hap pas hapi ka nisur procesin e “ringjalljes”. Po çfarë na kanë dhënë mongolët? Një nga “dhuratat” e tyre është edhe “dhimbja e madhe e kokës” me emrin Tibet. Zhvillimet e fundit në lidhje me krahinën bashkëngjitur Kinës janë pasojë e Genghis, i cili ishte i pari që ia bashkoi Tibetin Kinës. është ironike që Kina ia detyron identitetin e saj gjeografik mongolëve dhe asaj çka ndodhi në jetën e një djaloshi mongoles në shekullin e 13. E ndërsa jeta e Genghis mund të dokumentohet nga disa vepra, mister i vërtetë mbetet vdekja. Thuhet se jetoi gjatë për kohën, deri në moshën 65-vjeçare. Varri i tij mbetet një nga misteret më të mëdha arkeologjike. Disa thonë se ai u zhduk vetë sapo e ndjeu se sëmundja e kishte vënë për poshtë. Të tjerë rrëfejnë se e vrau një nga gratë e reja, duke ia prerë organin seksual. Të paktën deri në atë moment, Genghis kishte qenë i famshëm edhe për forcën mashkullore.
 
[[Skeda:Mongol Empire map.gif|thumb|Përparimi mongol në Eurasi|300px]]
== Në kërkim të Genghis Khan ==
Sipas legjendës, kur Genghis Khan vdiq në vitin 1227 në atë që sot është Kina veriore, ndjekësit e tij donin ta mbanin vdekjen të fshehtë nga armiqtë e mongolëve. Kështu, teksa grupi që shoqëronte trupin kthehej në Mongoli, ata vranë çdo person që u dilte para rrugës - më shumë se 20000 - kështu që lajmi për vdekjen nuk do të përhapej. Më pas, kur e varrosën, ata ose riorientuan një lumë për të mbuluar vendin e varrimit, ose vunë kuajt që të shtypnin tokën me qëllim që të mos mbetet asnjë gjurmë, ose i vranë të gjithë ata që e varrosën, dhe më pas vranë edhe vrasësit. Nuk ka prova të forta që tregojnë, se ndonjë nga këto gjëra kanë ndodhur. Ndoshta mund shekullin jenë20, garnituraBashkimi Sovjetik mëvonshmedominoi Mongolinë janëdhe, hedhurndërkohë me qëllimine përmodernizoi, ai shpjeguari njëdruhej rrethanënacionalizmit mongolez spikaturdhe kështu historisë: vendndodhjanuk elejonte varrithulumtime Khanhistorinë mbetete misterkombit.
[[Skeda:Gengis Khan empire-fr.svg|thumb|300px|Rruga e Genghis Kahn]]
Perandoria mongole u tkurr me po atë shpejtësi që u zgjerua - një fakt që mund të ketë luajtur rol të madh në mbajtjen sekret të vendndodhjes së varrit të Genghis Khan. Për shekuj, popujt e Mongolisë ruajtën një stil jetese tradicional nomad që linte shumë pak kohë për të medituar për të kaluarën e largët. Në shekullin 20, Bashkimi Sovjetik dominoi Mongolinë dhe, ndërkohë që e modernizoi, ai i druhej nacionalizmit mongolez dhe kështu që nuk lejonte hulumtime në historinë e kombit.
 
Por në 20 vitet e fundit është parë një shpërthim interesi për Genghis Khan. Jashtë vendi, reputacioni i tij si një barbar i etur për gjak ka pësuar një rishikim të thellë, pjesërisht falë librave si Genghis Khan dhe krijimi i botës së re.
Line 28 ⟶ 25:
Në Mongoli, Genghis nderohet në një masë që i afrohet Hyut. Imazhi i tij shfaqet kudo. Aeroporti i Ulanbatar dhe marka të njohura të birrës dhe vodkës kanë marrë emrin e tij. Ndaj nuk është habi, që është rizgjuar interesi për gjetjen e vendit të varrosjes së tij. Që nga shembja e komunizmit në vitin 1991, janë bërë dy përpjekje madhore për të gjetur varrin. Të dyja u zhytën në batakun e polemikave.
 
E para ishta në fillim të viteve 1990, kur gazeta japoneze "Yomiuri Shimbun" sponsorizoi një ekspeditë që zgjati katër vjet dhe gjeti vendin e një qyteti që kish qenë kryeqytet mongol, Avraga, si dhe një strukturë rrethore shumë intriguese tre kilometra në perimetër, e quajtur Muri i Almsgiver. Por ajo nuk gjeti asnjë shenjë për varrin e Genghis-së. Ekspedita"Kjo shkaktoiishte megjithatëhera dyshime mese mongolëveparë, shumë prejnjë ekspeditë cilëvendërkombëtare endeishte besojnëndërmarrë dhe mongolët patën frikë se, japonezëtata podo e përdorninshkatërronin ose faktvidhnin Genghisdisa sigjëra njënga pretekstvarri, përkështu që ata nuk donin kërkuar fshehtazt'i përprekte mineralekush".
 
Ende qarkullojnë thashetheme në Mongoli se qeveria, në një përpjekje për të penguar ekspeditën e huaj, ka ndaluar grupi që të shohë Burkhan Kaldun, një mal pranë kufirit me Rusinë, ku studiuesit besojnë se është varrosur Genghis Khan. Pikërisht në Burkhan Halduni, pasi gruaja e tij ishte rrëmbyer nga rivalët, Genghis u lut dhe mori frymëzimin që ishte i destinuar për të ndërtuar një perandori.
 
"Mongolët nuk do të pranonin që ata të gjenin varrin, për shkak të besimit tonë", tha D. Tumen, kreu i Departamentit të Arkeologjisë në Universitetin Kombëtar të Mongolisë. "Kjo ishte hera e parë, që një ekspeditë ndërkombëtare ishte ndërmarrë dhe mongolët patën frikë se ata do të shkatërronin ose vidhnin disa gjëra nga varri, kështu që ata nuk donin që t'i prekte kush".
 
Ekspedita tjetër e madhe ishte udhëhequr nga një tregtar mallrash në pension, Maury Kravitz, dhe një historian i Universitetit të Çikagos, John Woods. Kjo ekspeditë, gjithashtu, nuk pa në Burkhan Kaldun, por në Murin e Almsgiver. Edhe kështu, grupi u detyrua të përfundojë herët kërkimin, në vitin 2002, pasi një ish-kryeministër i Mongolisë vizitoi dhe shkroi një letër publike, duke pretenduar se amerikanët kishin përdhosur vendin me makinat që lëviznin mbi të, me ndërtimin e objekteve të përkohshme shumë afër murit etj.
 
Tani është një tjetër grup që synon gjetjen e varrit. Ajo quhet Projekti Lugina e Khanëve, dhe filloi punë vitin e kaluar. Ajo është e udhëhequr nga Albert YU-Min Lin, një ekspert i shkencave materiale në Universitetin e Kalifornisë-San Diego, pa një bekgraund arkeologjike. Faqja e parë e projektit në internet përmban një citim nga libri i "Genghis Kha", nga John Man, i cili lë të kuptohen pritshmëritë e ekipit: "Sigurisht, është pranuar gjerësisht, se varri i sundimtarit të gjysmës së Eurazisë do të rivalizonte atë të Tutankhamun. Në fakt, kërkimi nuk është vetëm për një varr, por për një varrezë të tërë, një lloj Lugine Mongoliane e Mbretërve, ku familja Genghis dhe trashëgimtarët ... duhet të qëndrojnë të varrosur, së bashku me gratë, konkubinat, skllevërit, kuajt dhe Parajsën e Përjetshme dhe sende prej ari, bizhuteri, veshje dhe armë e çdo gjë që mund të sjellë në mendje imagjinata".
 
"Nëse varri ekziston dhe nëse gjendet ndonjëherë, atëherë do të krijonte një revolucion në arkeologji, studime, prurjen e të ardhurave dhe - përderisa Kina pretendon se Genghis është i saji - në marrëdhëniet ndërkombëtare".
Line 52 ⟶ 45:
* 1184: Gruaja e Temüjin-it [[Börte]] u rrëmbye nga [[Merkitsët]] (grup etnik turk ose mongol); Ai kërkoi ndihmën e vëllezërve të tij të gjakut [[Jamuka]] dhe [[Wang Kahn]] të cilët shpëtuan [[Börte]]-n
* 1185: Lindi djali i parë [[Jochi]]; duke lënë një dyshim të madh në lidhje me atësinë e tij pasi ai lundi pak kohë pasi gruaja e Kahnit u rikthye.
* 1190: Kahn bashoi tributë mongole, u bë lideri i tyre, dhe krijoi kodin e ligjit [[Yassa]].
* 1201: Fitorja mbi rivalët, [[Jardanët]] e [[Jamuka]]s.
* 1203: Fitorja mbi [[Keraits]]-ët e [[Wang Kahn]]it. [[Wang Kahn]] u vra aksidentalisht nga aleatët e tij [[Naimans]]-ët.
* 1204: Fitorja mbi [[Naimans]]-ët (të gjitha konfederatat bashkohen dhe formohen Mongolët).
* 1206: [[Jamuka]] u vra.Temüjin-itiu dha titulli Genghis Khan nga ndjekësit e tij në [[Kurultan]] (rreth moshës 40 vjeçare).
* 1207-1210: Genghis drejtoi operacionet kundër Xias Perëndimore, e cila përfshinte pjesë tëKinës vreiperëndimore dhe Tibetit. Udhëheqësi i Xias iu nënshtrua Kahnit.
* 1211: Kahn u bë sundimtar i Kinës veriore.