[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Rreshti 1:
{{pp-semi-protected|small=yes}}
{{Bio
|Foto= Enrico Fermi 1943-49.jpg
Line 6 ⟶ 5:
|VëndiLindjes = [[Romë]], [[Itali]]
|DitaMuajiLindjes = [[29 shtator]]
|VitiLindjes = [[19011420]]
|VëndiVdekjes = [[Chicago]], [[ShBA]]
|DitaMuajiVdekjes = [[2815 nëntor]]
|VitiVdekjes = [[1955]]
|Aktiviteti = Fizikant
Line 16 ⟶ 15:
 
 
'''Enrico Fermi''' (* [[29 shtator]] [[1901]] në [[Roma]], [[Italia]] – † [[28 nëntor]] [[1954]] në [[Chicago]], [[Shtetet e Bashkuara]]) ishte një [[fizikant]] [[italia]]n, gjerësisht i njohur për punën e tij në zhvillimin e reaktorit të parë bërthamor, dhe për kontributet e tij në zhvillimin e teorisë së kuanteve, asaj nukleare, në fizikiën e grimcave dhe mekanikën statistike.Fermi mori çmimin [[Nobel]] në [[Fizikë]] në vitin 1938 për punën e tij mbi [[radioaktiviteti]]n e induktuar, gjithashtu njihet si një nga shkencëtarët lider të shekullit të 20-të, i arrirë në anën teorike dhe eksperimentale.Fermi ishte anëtari më i ri i Akademisë Mbretërore s ë Shkencave të [[Itali]]së.[[Fermiumi]], një element sintetik i krijuar në [[1952]], Akseleratori Kombëtar Fermi, Teleskopi Hapsinor me rreze gama Fermi, dhe disa lloje grimcash të quajtura [[fermione]] janë të emëruara sipas tij.Njihet edhevitin një1938, çmimpër Enricot'i Fermishpëtuar ndjekjes fashiste për shkak se gruaja e tij ishte me origjinë çifute, emigroi në Sh.B.A., ku në vitin 1944 pranoi shtetësinë amerikane.Një sëmundje e pashërueshme i krijuarmori përjetën ndernë momentet e tij më mira.Gruaja e tij Laura, i cili1954, iubotoi akorduabiografinë përe herëtij,parëtitulluar Enrico"[[Atomet Fermi-it pas vdekjesfamilje]]".
 
== Biografia ==
=== Vitet e hershme ===
Enrico Fermi u lind në Romë më [[29 shtator]] [[1901]].Djali i një zyrtari hekurudhash që në moshë të re tregoi një talent të rrallë.Në moshën 21 vjeçare mbrojti doktoraturën në Fizikië në Universitetin e Pizës me një temë mbi rrezet X.Pastaj zgjeroi njohuritë e tij në Universitetin e [[Gotingen]]it, ku pati si profesor [[Max Born]] dhe në [[Leiden]] nën kujdesin e P.Ehrenfest.Punoi si profesor [[fizik]]e në universitetet e Firences dhe Romës.Në vitin 1938, për t'i shpëtuar ndjekjes fashiste për shkak se gruaja e tij ishte me origjinë çifute, emigroi në Sh.B.A., ku në vitin 1944 pranoi shtetësinë amerikane.Një sëmundje e pashërueshme i mori jetën në momentet e tij më të mira.Gruaja e tij Laura, në 1954, botoi biografinë e tij, të titulluar "[[Atomet në familje]]".
 
=== Puna shkencore ===
[[Skeda:Enrico Fermi ID badge.png|thumb|Karta e identitetit të Fermit në Los Alamos]]
Puna e tij e parë me rëndësi shkencore, që sot njihet me emrin [[statistika Fermi-Dirak]], u realizua në vitin 1926-1927.Kjo teori përshkruan sjelljen statistike të një numri identik grimcash me të vetmin përjashtim se dy prej tyre nuk mund të kenë të njejtën gjendje kuantike, ose siç thuhet statistika e grimcave që i binden parimit të përjashtimit të Paulit.Për ndr të Fermit këto grimca quhen [[Fermion]]e dhe konsiderohen si 'blloqet' elementare të materies (kujtoini [[lepton]]et dhe [[kuark]]et).Zbulimi i [[neutron]]it në 1932 nga [[Chadwik]], si dhe i [[radioaktivitet]]it artificial i zbuluar nga bashkëshortët [[Curie]] në 1934, ngjallën interes tek 33 vjeçari Fermi.Ideja e parë të cilën e vuri në zbatim ishte e thjeshtë.Në vend të formimit të izotopeve të reja, që nuk gjendeshin në natyrë, nga bombardimi i elementëve me grimca alfa , të provohej formimi i tyre me anë të bombardimit me [[neutron]]e, pasi [[neutron]]et, për shkak të mungesës së ngarkesës depërtonin më lehtënë bërthamë.Fakti që depërtonin më lehtë në bërthamë kishte anën e mirë, por edhe atë të padëshiruar.[[Neutron]]et ishin shumë të shpejta dhe kalonin në bërthamë thuajse pa bashkëvepruar.Kjo ishte arsyeja që Fermi zbuloi parafinën si mjet për të ngadalsuar [[neutron]]et.Pas këtij zbulimi, ai mori 60 elementë të ndryshëm kimikë dhe i bombardoi me neutronet e ngadalësuara, rezultati: 40 izotope të reja dhe një fenomen i çuditshëm.Fenomeni i çuditshëm lidhej me uranin i cili pas bombardimit me neutrone paraqiste një situatë që Fermi nuk mund ta shpjegonte.
 
[[Skeda:Fermi-Szilard Neutronic Reactor - Figure 38.png|thumb|left|Reaktori bërthamor Fermi-Szilard]]
Në fund të vitit 1938, dy shkencëtarë gjermanë, [[Otto Hahn]] dhe [[Fritz Strassman]], përsëritën eksperimentin e Fermit dhe zbuluan se pas bombardimit me neutrone të Uran-235 gjendeshin gjurmë [[Barium]]i.Pas shumë e shumë matjesh të tjera laboratorike, rezultoi se prezenca e [[barium]]it ishte e pamohueshme.
Në fund të vitit 1938, dy shkencëtarë gjermanë, [[Otto Hahn]] dhe [[Fritz Strassman]], përsëritën eksperimentin e Fermit dhe zbuluan se pas bombardimit me neutrone të Uran-235 gjendeshin gjurmë [[Barium]]i.Pas shumë e shumë matjesh të tjera laboratorike, rezultoi se prezenca e [[barium]]it ishte e pamohueshme.[[Lise Mietner]], ish-bashkëpunëtorja e [[Otto Hahn]], në vitin 1938 braktisi [[Gjermani]]në dhe shkoi në [[Suedi]], si bashkëpunëtore e grupit shkencor të kërkimeve atomike në [[Stokholm]].Bazuar në eksperimentet e bëra nga [[Otto Hahn]] ajo botoi një artikull ku për herë të parë përshkruej ndarja ose fizioni bërthamor.Sipas saj, pas bombardimit me neutrone, U-235, nuk jepte ndonjë izotop të ri dhe as element transuranik, por ndahej në dy elementë të tjerë, konkretisht, në [[Barium]] dhe [[Kripton]] duke lëshuar dy ose tre neutrone të rinj.Fermi,ose babai anonim i këtij zbulimi, u informua për këto rezultate pak kohë pas mbërritjes në [[Sh.B.A.]].Pas letrës që [[Einstein]], i dergoi presidentit [[Roosvelt]] ku i shpjegonte se ç'rrezik i kanosej botës nëse [[Hitler]]i do të kishte në dorë bombën bërthamore, filloi [[Projekti Manhattan]], një projekt që kushtoi 2 miliard dollarë amerikanë, ku Fermit iu ngarkua të ndërtonte baterinë bërthamore ose siç thuhet ndryshe reaktorin bërthamor, që ishte pajisja që mbante nën kontroll një reaksion bërthamor zinxhir.Më 2 dhjetor 1942, Fermi demonstroi se bateria bërtahmore ishte arritur me sukses.Sapo [[Commpton]] u vu në dijeni të ketij lajmi sensacional, në një telefonatëtë bërë nga Universiteti i [[Harvard]] tha për Fermin:
:[[Compton]]: Lundruesi italian sapo ka shkelur në Botën e Re.
:[[Conant]]: Si u treguan vendasit?
:[[Compton]]: Shumë miqësorë.
 
Ky ishte hapi i parë që çoi në ndërtimin e bombës bërthamore pas tre vjetësh.Për këtë arsye ai njihets si ''stërgjyshi'' i bombës bërthamore.Pas lëshimit të bombës në vitin 1945 mbi [[Japoni]], Fermi u bë profesor në Unversitetin e [[Chicagos]] dhe iu kundërvu përdorimit agresiv të bombës bërthamore.Ashtu si [[Oppenheimer]] kundërshtoi ndërtimin e bombës me hidrogjen.Ai mbrojti [[Oppenheimer]]in kur e akuzuan për mosbesnikëri ose si spiun i sovjetikëve.Megjithëse ndërtimi i reaktorit bërthamor ishte një vepër madhore Fermi u nderua vetë një herë me çmimin [[Nobel]].
 
== Lidhje të jashtme ==