Wikipedia

Enrico Fermi: Dallime mes rishikimesh

Browse history interactively
[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
← Redaktim më i vjetërNdryshimi më pas →
Content deleted Content added
PamorTekst wiki
v U kthyen ndryshimet e 208.75.212.156 (diskutimet) në versionin e fundit nga Lagoon.
Faqja u zëvendësua me ' BBBBBB U U M M ! B B U U MM MM ! B B U U M M M M ! BBBBBB ...'
Rreshti 1:
{{pp-semi-protected|small=yes}}
BBBBBB U U M M !
{{Bio
B B U U MM MM !
|Foto= Enrico Fermi 1943-49.jpg
B B U U M M M M !
|Emri = Enrico Fermi [[Skeda:Nobel prize medal.svg‎|20px|Medalje e Çmimit Nobel]]
BBBBBB U U M MM M !
|Seksi = M
B B U U M M !
|VëndiLindjes = [[Romë]], [[Itali]]
B B U U M M
|DitaMuajiLindjes = [[29 shtator]]
BBBBBB UUUUU M M !
|VitiLindjes = [[1901]]
|VëndiVdekjes = [[Chicago]], [[ShBA]]
|DitaMuajiVdekjes = [[28 nëntor]]
|VitiVdekjes = [[1955]]
|Aktiviteti = Fizikant
|Nënshtetësia = [[Itali]]ane (1901–1954)
[[Sh.B.A.]] (1944–1954)
}}
 
 
'''Enrico Fermi''' (* [[29 shtator]] [[1901]] në [[Roma]], [[Italia]] – † [[28 nëntor]] [[1954]] në [[Chicago]], [[Shtetet e Bashkuara]]) ishte një [[fizikant]] [[italia]]n, gjerësisht i njohur për punën e tij në zhvillimin e reaktorit të parë bërthamor, dhe për kontributet e tij në zhvillimin e teorisë së kuanteve, asaj nukleare, në fizikiën e grimcave dhe mekanikën statistike.Fermi mori çmimin [[Nobel]] në [[Fizikë]] në vitin 1938 për punën e tij mbi [[radioaktiviteti]]n e induktuar, gjithashtu njihet si një nga shkencëtarët lider të shekullit të 20-të, i arrirë në anën teorike dhe eksperimentale.Fermi ishte anëtari më i ri i Akademisë Mbretërore s ë Shkencave të [[Itali]]së.[[Fermiumi]], një element sintetik i krijuar në [[1952]], Akseleratori Kombëtar Fermi, Teleskopi Hapsinor me rreze gama Fermi, dhe disa lloje grimcash të quajtura [[fermione]] janë të emëruara sipas tij.Njihet edhe një çmim Enrico Fermi, i krijuar për nder të tij, i cili iu akordua për herë të parë Enrico Fermi-it pas vdekjes.
 
== Biografia ==
=== Vitet e hershme ===
Enrico Fermi u lind në Romë më [[29 shtator]] [[1901]].Djali i një zyrtari hekurudhash që në moshë të re tregoi një talent të rrallë.Në moshën 21 vjeçare mbrojti doktoraturën në Fizikië në Universitetin e Pizës me një temë mbi rrezet X.Pastaj zgjeroi njohuritë e tij në Universitetin e [[Gotingen]]it, ku pati si profesor [[Max Born]] dhe në [[Leiden]] nën kujdesin e P.Ehrenfest.Punoi si profesor [[fizik]]e në universitetet e Firences dhe Romës.Në vitin 1938, për t'i shpëtuar ndjekjes fashiste për shkak se gruaja e tij ishte me origjinë çifute, emigroi në Sh.B.A., ku në vitin 1944 pranoi shtetësinë amerikane.Një sëmundje e pashërueshme i mori jetën në momentet e tij më të mira.Gruaja e tij Laura, në 1954, botoi biografinë e tij, të titulluar "[[Atomet në familje]]".
 
=== Puna shkencore ===
[[Skeda:Enrico Fermi ID badge.png|thumb|Karta e identitetit të Fermit në Los Alamos]]
Puna e tij e parë me rëndësi shkencore, që sot njihet me emrin [[statistika Fermi-Dirak]], u realizua në vitin 1926-1927.Kjo teori përshkruan sjelljen statistike të një numri identik grimcash me të vetmin përjashtim se dy prej tyre nuk mund të kenë të njejtën gjendje kuantike, ose siç thuhet statistika e grimcave që i binden parimit të përjashtimit të Paulit.Për ndr të Fermit këto grimca quhen [[Fermion]]e dhe konsiderohen si 'blloqet' elementare të materies (kujtoini [[lepton]]et dhe [[kuark]]et).Zbulimi i [[neutron]]it në 1932 nga [[Chadwik]], si dhe i [[radioaktivitet]]it artificial i zbuluar nga bashkëshortët [[Curie]] në 1934, ngjallën interes tek 33 vjeçari Fermi.Ideja e parë të cilën e vuri në zbatim ishte e thjeshtë.Në vend të formimit të izotopeve të reja, që nuk gjendeshin në natyrë, nga bombardimi i elementëve me grimca alfa , të provohej formimi i tyre me anë të bombardimit me [[neutron]]e, pasi [[neutron]]et, për shkak të mungesës së ngarkesës depërtonin më lehtënë bërthamë.Fakti që depërtonin më lehtë në bërthamë kishte anën e mirë, por edhe atë të padëshiruar.[[Neutron]]et ishin shumë të shpejta dhe kalonin në bërthamë thuajse pa bashkëvepruar.Kjo ishte arsyeja që Fermi zbuloi parafinën si mjet për të ngadalsuar [[neutron]]et.Pas këtij zbulimi, ai mori 60 elementë të ndryshëm kimikë dhe i bombardoi me neutronet e ngadalësuara, rezultati: 40 izotope të reja dhe një fenomen i çuditshëm.Fenomeni i çuditshëm lidhej me uranin i cili pas bombardimit me neutrone paraqiste një situatë që Fermi nuk mund ta shpjegonte.
[[Skeda:Fermi-Szilard Neutronic Reactor - Figure 38.png|thumb|left|Reaktori bërthamor Fermi-Szilard]]
Në fund të vitit 1938, dy shkencëtarë gjermanë, [[Otto Hahn]] dhe [[Fritz Strassman]], përsëritën eksperimentin e Fermit dhe zbuluan se pas bombardimit me neutrone të Uran-235 gjendeshin gjurmë [[Barium]]i.Pas shumë e shumë matjesh të tjera laboratorike, rezultoi se prezenca e [[barium]]it ishte e pamohueshme.[[Lise Mietner]], ish-bashkëpunëtorja e [[Otto Hahn]], në vitin 1938 braktisi [[Gjermani]]në dhe shkoi në [[Suedi]], si bashkëpunëtore e grupit shkencor të kërkimeve atomike në [[Stokholm]].Bazuar në eksperimentet e bëra nga [[Otto Hahn]] ajo botoi një artikull ku për herë të parë përshkruej ndarja ose fizioni bërthamor.Sipas saj, pas bombardimit me neutrone, U-235, nuk jepte ndonjë izotop të ri dhe as element transuranik, por ndahej në dy elementë të tjerë, konkretisht, në [[Barium]] dhe [[Kripton]] duke lëshuar dy ose tre neutrone të rinj.Fermi,ose babai anonim i këtij zbulimi, u informua për këto rezultate pak kohë pas mbërritjes në [[Sh.B.A.]].Pas letrës që [[Einstein]], i dergoi presidentit [[Roosvelt]] ku i shpjegonte se ç'rrezik i kanosej botës nëse [[Hitler]]i do të kishte në dorë bombën bërthamore, filloi [[Projekti Manhattan]], një projekt që kushtoi 2 miliard dollarë amerikanë, ku Fermit iu ngarkua të ndërtonte baterinë bërthamore ose siç thuhet ndryshe reaktorin bërthamor, që ishte pajisja që mbante nën kontroll një reaksion bërthamor zinxhir.Më 2 dhjetor 1942, Fermi demonstroi se bateria bërtahmore ishte arritur me sukses.Sapo [[Commpton]] u vu në dijeni të ketij lajmi sensacional, në një telefonatëtë bërë nga Universiteti i [[Harvard]] tha për Fermin:
:[[Compton]]: Lundruesi italian sapo ka shkelur në Botën e Re.
:[[Conant]]: Si u treguan vendasit?
:[[Compton]]: Shumë miqësorë.
 
Ky ishte hapi i parë që çoi në ndërtimin e bombës bërthamore pas tre vjetësh.Për këtë arsye ai njihets si ''stërgjyshi'' i bombës bërthamore.Pas lëshimit të bombës në vitin 1945 mbi [[Japoni]], Fermi u bë profesor në Unversitetin e [[Chicagos]] dhe iu kundërvu përdorimit agresiv të bombës bërthamore.Ashtu si [[Oppenheimer]] kundërshtoi ndërtimin e bombës me hidrogjen.Ai mbrojti [[Oppenheimer]]in kur e akuzuan për mosbesnikëri ose si spiun i sovjetikëve.Megjithëse ndërtimi i reaktorit bërthamor ishte një vepër madhore Fermi u nderua vetë një herë me çmimin [[Nobel]].
 
== Lidhje të jashtme ==
{{commons|Category:Albania}}
* [http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1938/ Çmimin Nobel në 1938 Enrico Fermi] (Anglisht)
* [http://stabikat.sbb.spk-berlin.de/DB=1/LNG=DU/LRSET=1/SET=1/SID=5e6f4fa8-6/TTL=1/LNG=EN/NXT Shkrimet e Enrico Fermi në SBBPK] (Anglisht/Gjermanisht)
 
[[Kategoria:Italianë]]
[[Kategoria:Lindje 1901]]
[[Kategoria:Vdekje 1954]]
 
[[an:Enrico Fermi]]
[[ar:إنريكو فيرمي]]
[[ast:Enrico Fermi]]
[[az:Enriko Fermi]]
[[bat-smg:Enriks Fermis]]
[[be-x-old:Энрыка Фэрмі]]
[[bg:Енрико Ферми]]
[[bn:এনরিকো ফের্মি]]
[[br:Enrico Fermi]]
[[bs:Enrico Fermi]]
[[ca:Enrico Fermi]]
[[cs:Enrico Fermi]]
[[cy:Enrico Fermi]]
[[da:Enrico Fermi]]
[[de:Enrico Fermi]]
[[el:Ενρίκο Φέρμι]]
[[en:Enrico Fermi]]
[[eo:Enrico Fermi]]
[[es:Enrico Fermi]]
[[et:Enrico Fermi]]
[[eu:Enrico Fermi]]
[[fa:انریکو فرمی]]
[[fi:Enrico Fermi]]
[[fr:Enrico Fermi]]
[[gl:Enrico Fermi]]
[[he:אנריקו פרמי]]
[[hi:एन्रीको फर्मी]]
[[hif:Enrico Fermi]]
[[hr:Enrico Fermi]]
[[ht:Enrico Fermi]]
[[hu:Enrico Fermi]]
[[hy:Էնրիկո Ֆերմի]]
[[ia:Enrico Fermi]]
[[id:Enrico Fermi]]
[[io:Enrico Fermi]]
[[is:Enrico Fermi]]
[[it:Enrico Fermi]]
[[ja:エンリコ・フェルミ]]
[[jv:Enrico Fermi]]
[[ka:ენრიკო ფერმი]]
[[km:អង់រីកូ ហ្វែរមី]]
[[ko:엔리코 페르미]]
[[ku:Enrico Fermi]]
[[la:Henricus Fermi]]
[[lad:Enriko Fermi]]
[[lb:Enrico Fermi]]
[[lij:Enrico Fermi]]
[[lmo:Enrico Fermi]]
[[lt:Enrico Fermi]]
[[lv:Enriko Fermi]]
[[mk:Енрико Ферми]]
[[ml:എൻറികോ ഫെർമി]]
[[mn:Энрико Ферми]]
[[mr:एन्रिको फर्मी]]
[[ms:Enrico Fermi]]
[[nl:Enrico Fermi]]
[[nn:Enrico Fermi]]
[[no:Enrico Fermi]]
[[oc:Enrico Fermi]]
[[pam:Enrico Fermi]]
[[pl:Enrico Fermi]]
[[pms:Enrico Fermi]]
[[pnb:اینریکو فرمی]]
[[pt:Enrico Fermi]]
[[qu:Enrico Fermi]]
[[rm:Enrico Fermi]]
[[ro:Enrico Fermi]]
[[ru:Ферми, Энрико]]
[[sa:एन्रीको फर्मी]]
[[scn:Enricu Fermi]]
[[sco:Enrico Fermi]]
[[sh:Enrico Fermi]]
[[simple:Enrico Fermi]]
[[sk:Enrico Fermi]]
[[sl:Enrico Fermi]]
[[sr:Енрико Ферми]]
[[sv:Enrico Fermi]]
[[sw:Enrico Fermi]]
[[ta:என்ரிக்கோ பெர்மி]]
[[th:เอนรีโก แฟร์มี]]
[[tl:Enrico Fermi]]
[[tr:Enrico Fermi]]
[[uk:Енріко Фермі]]
[[vi:Enrico Fermi]]
[[vo:Enrico Fermi]]
[[war:Enrico Fermi]]
[[zh:恩里科·费米]]
[[zh-min-nan:Enrico Fermi]]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/wiki/Enrico_Fermi"