Roma e lashtë: Dallime mes rishikimesh

[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
Mercy (diskuto | kontribute)
v U kthyen ndryshimet e 85.17.254.135 (diskutimet) në versionin e fundit nga 94.110.189.158.
No edit summary
Rreshti 1:
[[File:Roman SPQR banner.svg|right|thumb|Stema e Romës së lashtë. Inicialet SPQR zbërthehen '''''Senatus Populusque Romanus''''' (Senati dhe Populli i Romës)]]
'''Roma e lashtëlaekzistencës së saj, qytetërimi romak nga një [[Monarkia|monarki]] adoptoi një [[Republika|republshtë''' ishte një qytetërim që u zhvillua prej një komuniteti te vogël [[bujqësia|bujqësor]] të themeluar në [[Gadishulli Apenin|Gadishullin Italik]] që në [[Shekulli XX p.e.s.|shekullin e 10-të para Krishtit]]. I vendosur përgjatë [[Deti Mesdhe|detit Mesdhe]], ajo u bë një nga [[Perandoria|perandoritë]] më të mëdha në botën e lashtë.<ref>Chris Scarre, ''The Penguin Historical Atlas of Ancient Rome'' (London: [[Penguin Books]], 1995).</ref>
 
Në [[Shekulli|shekujt]] e ekzistencës së saj, qytetërimi romak nga një [[Monarkia|monarki]] adoptoi një [[Republika|republikëikë]] oligarkike dhe më vonë një perandori autokratike. Romakët arritën të dominojnë [[Evropa Perëndimore|Evropën jugperëndimore]], [[Evropa juglindore|Evropën juglindore]] ([[Gadishulli Ballkanik|Ballkanin]]) dhe tërë rajonin mesdhetar me anë të asimilimit [[Kultura|kulturor]] dhe pushtimit.
 
Për shkak të instabilitetit të brendshëm dhe sulmeve nga popuj të ndryshëm migrues, pjesa [[Perëndimi (gjeografi)|perëndimore]] e perandorisë, duke përfshirë [[Italia|Italinë]], [[Spanja|Hispanjën]], [[Franca|Galinë]], [[Anglia|Britanian]] dhe [[Afrika|Afrikën]] u nda në mbretëri të pavarurapavarstorianët me shekullinemrin ePerandoria pestë pas KrishtitBizantine.
 
Qytetërimi romak shpesh grupohet në periudhën e antikitetit klasik bashkë me [[Greqia Lashtë|Greqinë e lashtë]], një qytetërim që frymëzoi shumë në kulturën e Romës së lashtë. Roma e lashtë kontribuoi jashtëzakonisht shumë në zhvillimin e [[Ligji|ligjeve]], [[Lufta|luftërave]], [[Arti|artit]], [[Letërsia|letërsisë]], [[Arkitektura|arkitekturës]], [[Teknologjia|teknologjisë]] dhe [[Gjuha|gjuhës]] dhedheura [[historia]]në shekullin e saj vazhdon të ketë një ndikim të madh nëpestë botëpas sotKrishtit.
[[Perandoria bizantine|Perandoria Lindore Romake]], që drejtohej nga [[Konstantinopoja|Kostandinopoja]], e përbërë nga [[Greqia]], [[Ballkani]], [[Azia e Vogël]], [[Siria]] dhe [[Egjipti]], i mbijetoi krizës. Edhe pse këta të fundit i humbën territoret e Sirisë dhe Egjiptit nga [[Kalifati|Perandoria Islamike Arabe]], Perandoria Romake e Lindjes do të mbijetonte edhe për një mijëvjeçar, derisa territoret e fundit të saj u pushtuan nga [[Perandoria Osmane|Perandoria Otomane]]. Kjo fazë [[Mesjeta|mesjetare]] dhe e [[Krishterimi|krishterë]] e Perandorisë njihet nga historianët me emrin Perandoria Bizantine.
 
[[Perandoria bizantine|Perandoria Lindore Romake]], që drejtohej nga [[Konstantinopoja|Kostandinopoja]], e përbërë nga [[Greqia]], [[Ballkani]], [[Azia e Vogël]], [[Siria]] dhe [[Egjipti]], i mbijetoi krizës. Edhe pse këta të fundit i humbën territoret e Sirisë dhe Egjiptit nga [[Kalifati|Perandoria Islamike Arabe]], PerandoriaKalifatietëria Romake e Lindjes do të mbijetonte edhe për një mijëvjeçar, derisa territoret e fundit të saj u pushtuan nga [[Perandoria Osmane|Perandoria Otomane]]. Kjo fazë [[Mesjeta|mesjetare]] dhe e [[Krishterimi|krishterë]] e Perandorisë njihet nga historianët me emrin Perandoria Bizantine.===
Qytetërimi romak shpesh grupohet në periudhën e antikitetit klasik bashkë me [[Greqia Lashtë|Greqinë e lashtë]], një qytetërim që frymëzoi shumë në kulturën e Romës së lashtë. Roma e lashtë kontribuoi jashtëzakonisht shumë në zhvillimin e [[Ligji|ligjeve]], [[Lufta|luftërave]], [[Arti|artit]], [[Letërsia|letërsisë]], [[Arkitektura|arkitekturës]], [[Teknologjia|teknologjisë]] dhe [[Gjuha|gjuhës]] dhe [[historia]] e saj vazhdon të ketë një ndikim të madh në botë sot.
 
 
==Legjenda dhe historia==
===Themelimi dhe Mbretëria Romake===
 
[[File:She-wolf suckles Romulus and Remus.jpg|thumb|left|Sipas legjendës, [[Roma]] u themelua në vitin 753 para Krishtit nga Romuli dhe Remi, që u rritën nga një [[ujku|ujkonjë]].]]
 
Sipas një [[Legjenda|legjende]], [[Roma]] u themelua më [[21 Prill]], 753 para lindjes së Krishtit nga vëllezërit binjakë që e kishin|Perandoria origjinënIslamike nga princi trojan [[EneaArabe]].<ref>Adkins, 1998.Perandoria pageRomake 3.</ref>e '''Romuli'''Lindjes dhedo '''Remi''' ishinmbijetonte nipaedhe për mbretitnjë latinmijëvjeçar, Numitoritderisa territoret e fundit saj u pushtuan nga [[AlbaPerandoria LongaOsmane|AlbaPerandoria LongësOtomane]]. Kjo fazë [[MbretiMesjeta|mesjetare]] udhe rrëzuae nga froni nga vëllai i tij mizor Amuliusi ndërsa vajza[[Krishterimi|krishterë]] e Numitorit,Perandorisë Reanjihet Silva,nga lindihi Remin dhe Romulin.<ref name="FoundofRome">[http://www.roman-empire.net/founding/found-index.html The Founding of Rome[historia]]. Retrievede 2007-3-8.</ref><refsaj name="Livy8">Livy,vazhdon 1998. page 8.</ref> Rea Silva ishteketë një virgjëreshëndikim e Vestës që u përdhunua nga Marsi, duke imadh bërë vëllezëritbotë gjysmë-hyjnorësot.
 
Mbreti i ri ishte i frikësuar prej Romulit dhe Remit se mos ata ia merrnin fronin, kështu që ai vendosi t’i mbysë.<ref name="Livy8" /> Një ujkonjë (ose [[gruaja]] e një bariu në disa versione) i shpëtoi dhe i rriti ata dhe kur ata arritën moshën e pjekurisë, ata i rikthyen fronin e Alba Longës Numitorit.<ref name="CaesarandChrist">Durant, 1944. Pages 12-14.</ref><ref>Livy, 1998. pages 9-10.</ref>
 
==Legjenda dhe historia==
Binjakët===Themelimi themeluandhe Mbrkishin origjinën nga princi trojan [[Qyteti|qytetinEnea]].<ref>Adkins, e1998. tyre,page por3.</ref> Romulusi'''Romuli''' edhe vrau'''Remi''' Reminishin gjatënipa një grindjejembretit përlatin, sundiminNumitorit si mbret[[Alba iLonga|Alba Romës,Longës]]. megjithëse[[Mbreti]] disau burimerrëzua thonënga sefroni grindjanga ishtevëllai përi arsyentij semizor emriAmuliusi indërsa kujtvajza doe t’iNumitorit, vendosejRea qytetitSilva, lindi Remin dhe Romulin.<ref name="FoundofRome">Roggen,[http://www.roman-empire.net/founding/found-index.html The Foundin Hesse, Haastrup, Omnibus I, H. Aschehoug & Co 1996</ref> Romulusi ishte burimi i emrit të qytetit.<ref>Livy, 1998. pages 10-11.</ref> Meqë qyteti kishte ngelur me shumë pak gra, legjenda thotë se latinët ftuan sabinët në një festival dhe vodhën femrat e tyre që ishin të pamartuara, duke çuar në integrimin e latinëve me sabinët.<ref>[http://ancienthistory.about.com/cs/grecoromanmyth1/a/mythslegends_3.htm Myths and Legends- Rome, the Wolf, and Mars]. Retrieved 2007-3-8.</ref>
 
Një legjendë tjetër e regjistruar nga historiani grek Dionisi i Halikarnasusit thotë se princi Enea drejtoi një grup trojanësh në një udhëtim në [[Deti|det]]. Pas një kohe të gjatë në ujërat e ashpra, ata zbarkuan në buzë të lumit Tiber. Jo gjatë pas zbarkimit, burrat donin të vazhdonin rrugën në det, por gratë që po udhëtonin nuk donin të iknin. Një grua, e quajtur Roma, sugjeroi gratë të digjnin anijet për të mos lejuar largimin. Në fillim, burrat ishin të inatosur me Romën, por më vonë ata e kuptuan se ata ndodheshin në një vend ideal për tu vendosur. Ata i vunë vendit emrin e gruas që dogji anijet e tyre.<ref>Mellor, Ronald and McGee Marni, ''The Ancient Roman World'' p. 15|Citation date March 15, 2009</ref>
 
Qyteti i Romës u zgjerua rreth një vau të lumit Tiber, një kryqëzim [[Rruga|rrugësh]] plot trafik dhe tregti.<ref name=autogenerated3>a</ref> Sipas të dhënave arkeologjike, fshati i Romës ka mundësi të jetë themeluar dikur rreth shekullit të 8-të p.e.s, megjithëse mund të shkojë deri në [[Shekulli X p.e.s.|shekullin eeg 10of Rome]. Retrieved 2007-3-8.</ref><ref pname="Livy8">Livy, 1998.e page 8.s]]</ref> Rea Silva ishte një virgjëreshë e Vestës që u përdhunua nga fisetMarsi, latineduke i [[Italiabërë vëllezërit gjysmë-hyjnorë.
 
Mbreti i ri ishte i frikësuar prej Romulit dhe Remit se mos ata ia merrnin fronin, kështu që ai vendosi t’i mbysë.<ref name="Livy8" /> Një ujkonjë (ose [[gruaja]] e një bariu në disa versione) i shpëtoi dhe i rriti ata dhe kur ata arritën moshën e pjekurisë, ata i rikthyen fronin e Alba Longës Numitorit.<ref name="CaesarandChrist">Durant, 1944. Pages 12-14.</ref><ref>Livy, 1998. pages 9-10.</ref>
 
Binjakët themeluan [[Qyteti|qytetin]] e tyre, por Romulusi e vrau Remin gjatë një grindjeje për sundimin si mbret i Romës, megjithëse disa burime thonë se grindja ishte për arsyen se emri i kujt do t’i vendosej qytetit.<ref>Roggen, 10-të p.e.s]] nga fiset latine të [[Italia
|Italisë]], në majë të kodrës Palatine.<ref>Matyszak, 2003. page 19.</ref><ref>Duiker, 2001. page 129.</ref>
 
Rreshti 33:
===Republika===
 
Sipas një tradite dhe sipas [[Shkrimtari|shkrimtarëve]] të mëvonshëm si Tit Livi, Republika Romake u krijua rreth vitit 509 p.e.s, kur i fundit nga shtatë mbretërit romakë, Tarkuin Krenari u rrëzua dhe një [[Sistemi|sistem]] i bazuar në magjistratë të zgjedhur një herë në vit dhe kuvende me përfaqësues të ndryshëm u vendosën.<ref>Matyszak, 2003. pages 43-44.</ref> Një [[Kushtetuta|kushtetutë]]kushtetucenturionëve), vendosi njëvotonte vargpër normashçështjet e luftës dhe balancimeshpaqes dhe ndarjezgjidhte pushtetesh. Magjistratëtnjerëzit më të rëndësishëm ishin dy konsujt, dhe ''comitia bashkutributa'' ushtruan(asambleja pushtetintribunale), ekzekutiv zgjidhte formënpostet “imperium”, osepak me urdhër ushtarakrëndësishme.<ref>Adkins, 1998. pages 41-42.</ref> Konsujt duhet të punonin me senatin romak, që fillimisht ishte një këshill i përbërë nga patricë (fisnikë), por që u rrit në madhësi dhe fuqi me kalimin e kohës.<ref>[http://www.wsu.edu/~dee/ROME/REPUBLIC.HTM Rome: The Roman Republic] by Richard Hooker. [[Washington State University]]. Written 1999-6-6. Retrievedpage 2007-3-2439.</ref>
 
Poste të tjera magjistratësh në Republikë ishin [[Pretor|pretorët]], [[Adilen|edilët]] dhe kuestorët.<ref name="Lacus">[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Magistratus.html Magistratus] by George Long, M.A. Appearing on pages 723-724 of ''A Dictionary of Greek and Roman Antiquities'' by William Smith, D.C.L., LL.D. Published by John Murray, London, 1875. Website written 2006-12-8. Retrieved 2007-3-24.</ref> Në fillim, postet e magjistratëve i kishin vetëm patricët, por më vonë ato u bënë të mundura edhe për njerëzit e thjeshtë, ose plebenjtë.<ref name=autogenerated1>Livy II</ref> Institucionet votuese të Republikës ishin ''comitia centuriata'' (asambleja e centurionëve), që votonte për çështjet e luftës dhe paqes dhe zgjidhte njerëzit më të rëndësishëm, dhe ''comitia tributa'' (asambleja tribunale), që zgjidhte postet më pak të rëndësishme.<ref>Adkins, 1998. page 39.</ref>
 
Romakët gradualisht mposhtën popujt e tjerë në gadishullin Italik, duke përfshirë Etruskët.<ref>Haywood, 1971. pages 350-358.</ref> Kërcënimi i fundit i hegjemonisë romake erdhi nga Taranto, një koloni e madhe greke, që kërkoi ndihmën e [[Pirro i Epirit|Pirros së Epirit]] në vitin 281 p.e.s, por kjo përpjekje dështoi.<ref>[http://www.livius.org/ps-pz/pyrrhus/pyrrhus02.html Pyrrhus of Epirus (2)] and [http://www.livius.org/ps-pz/pyrrhus/pyrrhus03.html Pyrrhus of Epirus (3)] by Jona Lendering. Livius.org. Retrieved 2007-3-21.</ref><ref>Haywood, 1971. pages 357-358.</ref> Romakët siguruan kolonitë e tyre duke themeluar koloni romake në zonat strategjike, duke vendosur një kontroll të stabilizuar mbi rajonin.<ref>Haywood, 1971. page 351.</ref> Në gjysmën e dytë të shekullit të 3-të p.e.s, Romakët u përleshën me [[Kartagjena|Kartagjenën]] në të parën nga tre Luftrat Punike. Këto luftëra rezultuan në pushtimet e para romake përtej detit, duke pushtuar [[Sicilia|Sicilinë]] dhe Hispanjën dhe në rritjen e Romës si fuqi e rëndësishme.<ref>Haywood, 1971. pages 376-393.</ref><ref>[http://www.wsu.edu/~dee/ROME/PUNICWAR.HTM Rome: The Punic Wars] by Richard Hooker. Washington State University. Written 1999-6-6. Retrieved 2007-3-22.</ref> Pasi mundën [[Maqedonia|Maqedoninë]] dhe Perandorinë Seleucide në shekullin e 2-të p.e.s, romakët u bënë fuqia dominuese në detin Mesdhe.<ref name=Bagnall>Bagnall 1990</ref><ref>[http://www.wsu.edu/~dee/ROME/CONQHELL.HTM Rome: The Conquest of the Hellenistic Empires] by Richard Hooker. Washington State University. Written 1999-6-6. Retrieved 2007-3-22.</ref>
Line 48 ⟶ 46:
Refuzimi i qytetarisë romake që iu bë qytetarëve të qyteteve aleate italiane çoi në fillimin e Luftës Sociale (91 p.e.s-88 p.e.s).<ref>Durant, 1944. pages 120-122.</ref> Reformat ushtarake të Gaius Mariusit bënë që ushtarët të jenë më tepër besnikë ndaj komandantit sesa ndaj qytetit dhe një gjeneral i fuqishëm mund të duronte haraçin e qytetit dhe të Senatit.<ref>[http://faculty.vassar.edu/jolott/old_courses/republic1998/marius/effects.htm Long-lasting Effects of Removal of Land Requirement]. Retrieved 2007-3-23.</ref> Kjo rezultoi në fillimin e luftës civile ndërmjet Mariusit dhe të favoritit të tij, Silës dhe kulminoi në diktatoriatin e Silës nga 81-79 p.e.s.<ref name=Scullard1>Scullard 1982, chapters I-IV</ref>
 
Në mes të shekullit të 1-rë p.e.s, tre burra, [[Gaius Julius Caesar|Jul Çezari]], Pompeu dhe Krasi formuan një pakt sekret-Triumviratin e Parë- për të kontrolluar Republikën. Pas pushtimit të Galisë nga Çezari, një mënjanim ndërmjet Çezarit dhe Senatit rezultoi në luftë civile, me Pompeun që kryesonte forcat e Senatit. Çezari qe fitimtar dhe u bë diktator përjetë.<ref name=Scullard2>Scullard 1982të]] vendosi një varg normash dhe balancimesh dhe ndarje pushtetesh. Magjistratët më të rëndësishëm ishin dy konsujt, chapters VIsë bashku ushtruan pushtetin ekzekutiv në formën “imperium”, ose me urdhër ushtarak.<ref>Adkins, 1998. pages 41-42.</ref> Konsujt duhet të punonin me senatin romak, që fillimisht ishte një këshill i përbërë nga patricë (fisnikë), por që u rrit në madhësi dhe fuqi me kalimin e kohës.<ref>[http://www.wsu.edu/~dee/ROME/REPUBLIC.HTM Rome: The Roman Republic] by Richard Hooker. [[Washington State University]]. Written 1999-6-6. Retrieved 2007-3-VII24.</ref>
 
Poste të tjera magjistratësh në Republikë ishin [[Pretor|pretorët]], [[Adilen|edilët]] dhe kuestorët.<ref name="Lacus">[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/SMIGRA*/Magistratus.html Magistratus] by George Long, M.A. Appearing on pages 723-724 of ''A Dictionary of Greek and Roman Antiquities'' by William Smith, D.C.L., LL.D. Published by John Murray, London, 1875. Website written 2006-12-8. Retrieved 2007-3-24.</ref> Në fillim, postet e magjistratëve i kishin vetëm patricët, por më vonë ato u bënë të mundura edhe për njerëzit e thjeshtë, ose plebenjtë.<ref name=autogenerated1>Livy II</ref> Institucionet votuese të Republikës ishin ''comitia centuriata'' (asambleja e centurionëve)1982, chapters votonte për çështjet e luftës dhe paqes dhe zgjidhte njerëzit më të rëndësishëm, dhe ''comitia tributa'' (asambleja tribunale), që zgjidhte postet më pak të rëndësishme.<ref>Adkins, 1998. page 39.VI-VII</ref>
 
Në vitin 44 p.e.s, Çezari u vra nga senatorët që e kishin kundërshtuar supozimin e tij për të marrë pushtetin absolut dhe që donte të rivendoste qeverinë kushtetuese, por pas kësaj një Triumvirat i Dytë, i përbërë nga pasardhësi i përcaktuar i Çezarit, Oktavian dhe ish mbështetësit e tij, Mark Antoni dhe Lepidi, morën fuqinë. <ref>[http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/caesar_julius.shtml Julius Caesar (100BCE - 44BC)]. [http://bbc.co.uk/]. Retrieved 2007-3-21.</ref><ref>[http://www.roman-emperors.org/auggie.htm Augustus (31 BC - 14 CE)] by Garrett G. Fagan. De Imperatoribus Romanis. Written 2004-7-5. Retrieved 2007-3-21.</ref>
Rreshti 355:
|location = London
|isbn = 0-500-05121-6
}}wxcvwxcvwxcvwxcvwvc
}}
*{{cite book
|first = Robert