Gruda: Dallime mes rishikimesh

Si toponim emri '''Gruda''' gjindet që në lashtësi në Val Canali në mes [[Raguza|Raguzës]] e [[Kotorri|Cattaro]], e deri në Venecia, pa llogaritur të tillë emra në Shqipërinë veriore të pas 1913, çfarë tregon për emigrimet e migrimet e detyruara në shekuj nga pushtues të ndryshëm sllavë e osmanë. Gruda, si e gjithë [[Iliria]] ([[Shqipëria]]) përqafoi ndër të parët treva veriore, fenë shpëtimtare të Jezu Krishtit, që në fillim me predikimet e apostullit Shën Pali rreth viteve 50. Ishte pikërisht qëndresa stoike e Grudasve për fe e atdhe, që i bëri ata të njohur në luftratluftërat e tyre heroike që nga [[Bizanti]] (Ortodoks), perandoria e Stefan Dushanit dhe ajo shumë-shekullore me analfabetët e qytetërimit, Perandorinë Osmane e tjerë. Gjithsesi albanolog të ndryshëm japin variante të shumta për popullimin e ripopullimin e Grudës, por gjithnjë vetëm me popullsi shqiptare të ardhura nga tokat shqiptare.

Në disa dokumente të hershme të vitit 1455, Gruda shënohet në Companinë (Bashkësinë) e Zetës Superiore (Lartë) që deklaronte besnikërinë ndaj Venecies (Venedikut) me vojvodën e madh Stefano Cernoy. Mbas pushtimit Osman në defterin e regjistrimit për taksa në vitin 1485 rezultojnë 80 shtëpi, ku ka të shënuar emrat e kryefamiljarëve dhe haraçet e paguara, por duhet sqaruar se nuk kishte filluar ende asnjë familje të muslimanizohej. Albanologu Fr. Nopcsa llogarit se në vitin 1500 ka të ardhur nga Suma, ndërsa nga viti 1500-1600 të kenë ardhur po në Grudë nga Ercegovina, fisi Djell (Giel?), ndërsa pjesa tjetër ishin autoktonë nga trungu i Berishës (që në vitin 1908 numërontënumëronte 80 shtëpi). Emri Gruda përmendet edhe si toponim, dashamirësie, por sidoqoftë shënohet edhe Grudi, në vitin 1610, në vitin 1640 gjenden të regjistruara vetëm 40 shtëpi me 100 burra të aftë për armë.

Gruda është edhe në dokumentet e misionarëve Françeskanë të viteve 1648-1650, si dhe të albanologut Gasp. Në vitin 1671, në një dokument i vitit 1881 shënohet e Gruda ka 351 shtëpi me 2200 banorë dhe 200 burra të aftë për armë, si dhe përbërjen nga 7 (shtatë) fshatra me një territor prej 80 km2. Duhet shënuar se deri në këtë vit në Grudë nuk kishte të islamizuar realisht, por edhe nëse ka është formal, pasi në shtet kishte emër muslimanmysliman, ndërsa në shoqëri të vërtetin kristian. Dokumenti më interesant paraqitet ai i viteve 1897, i cili shënon 400 shtëpi, ndërsa ai i vitit 1901-1902 kishte 230 shtëpi, pra 170 shtëpi më pak, çfarë tregon për një emigrim apo migrim (brenda Shqipërisë), pasi kjo popullsi ndodhej në mes dy zjarresh, osmanllinjëveosmanlinjve të dobësuar dhe serbo-malazezëve të riforcuar.

*1.Ivezajt (edhe Pepajt janë degë e tyre, por e islamizuar)