[redaktim i pashqyrtuar][redaktim i pashqyrtuar]
Content deleted Content added
v roboti shtoj: yi:פרייסן
v roboti shtoj: hsb:Pruska; cosmetic changes
Rreshti 1:
[[FiguraSkeda:Map-DR-Prussia.svg|thumb|250px|Shtrirja gjeografike e Prusisë. (në të kaltër).]]
'''Mbretëria e Prusisë''' apo dhe shkurt '''Prusia''', ([[Gjermanisht|gjer.]]: Preußen, [[Gjuha latine|lat.]] Borusia, Prusia ose dhe Prutenia; [[sqt.]] Prusi; [[Gjuha polake|pol.]] Prusy; [[Gjuha ruse|rus.]] Prussija; lit. Prūsija) gjatë viteve [[1525]] deri [[1847]] ishte [[shtet]] përbërës e pjesës veriore të [[Evropa e Mesme|Evropës së Mesme]]. Pjesët e saja lindore kanë qenë ose të [[pavarur]] ose [[sovran]], [[Vazalë]] të [[Mbretëria polake|Mbretërisë Polake]] ([[1466]]-[[1657]]), ose dhe i takonin [[Mbretëria gjermane|Mbretërisë Gjermane]] (1871-1947).
 
Gjatë periudhës së krishterimit u pushtuan territoret e baltikëve perëndimorë ''Pruzzen'' (sq.Prucën), deri në vitin 1525 dhe u quajt ''Deutschordensland'' ([[sqt.]] Tokat e urdhrit dojç). Me [[Thorner Frieden II]] erdhi dhe pjesa lindore nga viti [[1466]] deri [[1675]] nën emrin polak ''Lehenshonheit'', derisa pjesa perëndimore u aneksua nga ''Krona'' (Kurora) Polake. [[Albrecht von Branderbur-Ansbach]] e shtyu pjesën lindore nën urdhrin e ''[[Lutherit]]'' në atë perëndimore pronat ''Herzogtum Preussen'', (sqt. Hercogtum Prusia).
 
Dhe më këtë, për herë të parë hyri Udhëheqësit [[Evangjelistë]]. U qeveris së bashku me udhëheqësin e ''Brandenburgut''. Dhe me ardhjen e [[Friedrich I]], në vitin [[1701]] vendi u emërua me emrin [[Mbretëria e Prusisë]].
 
Pra dhe si e tillë në shekullin e XVIII hyri si fuqia më e madhe Evropiane dhe ekzistimi i saj përfundoi më vitin [[1866]], për të i mundësuar Gjermanisë të vetëqeverisin veçmas. Kështu që në vitin [[1871]] vendi i Prusisë, pjesa lindore e Mbretërisë Prusiane,
u bë për herë të parë pjesë e Shteteve Nacionale Gjermane. Më vitin 1918 u bë shtet i lirë, kur monarkia në Gjermani pas Luftës së parë Botërore u shpërbë.
== Emblema e Urdhrit ==
[[FiguraSkeda:Wappen Deutsches Reich - Freistaat Preußen.png|200px|thumb|Emblema prusiane.]]
Në emblemën e "Urdhrit" (1525) është paraqitur shqiponja dhe kryqi i mjeshtrit të lartë të ''[[Urdhri Teutonik|Urdhrit Dojç]]'', mirëpo me ngjyra të Urdhrit, zi në hapësirë të bardhë. Pas 1701-ës kësaj embleme i shtohet edhe vula mbretërore. Kjo vulë paraqiste kurorën mbretërore të kryeqytetit, ''shkopi mbretëror'' në anën e majtë dhe ''molla e mbretërisë'' në anën e djathtë, në gjoks të shqiponjës shiritit me emri e mbretit ''Frederiku I-rë''. Emblema e republikës së Prusisë gjatë vitit 1921-33 përbëhej nga shqiponja në fluturim, më 1933-45 me shpatë dhe me ''renë e zotit'' nën kthetra dhe një kryq të argjendtë në gjoks.<ref>Der Grosse Brock Haus, band 17</ref>
 
== Historia ==
{|align=left border="0" cellspacing="0" cellpadding="0" rules="all" width="200px" style="clear:all; margin:5px 0 1em 1em; border-style: solid; border-width: 1px; border-collapse:collapse; font-size:95%; empty-cells:show"
!colspan="2"|<center>Principata e Brandenburgut <br />dhe<br /> Mbretëria e Prusisë <br />(familja: Hohenzollern}</center>
|-
!align="center"|[[FiguraSkeda:Flag_of_Preussen_1701-1918.jpg|100px]]||[[FiguraSkeda:Wappen_Deutsches_Reich_-_K%C3%B6nigreich_Preussen_%28Grosses%29.png|80px]]
|-
!align="center"|Flamuri||Stema
Rreshti 38:
|Johann Sigismund||1608 / 19
|-
|Georg Wilhelm<br />''Princi i Madh''||1640 / 88
|-
|Friderich III<br />''Si princ mbret''|| 1688-1713
|-
|Friederich Wilhelm I|| 1713 / 40
|-
|Friederich II<br />''I Madhi''||1740 / 86
|-
|Friederich Wilhelm II||1786 / 97
Rreshti 58:
|Wilhelm II|| 1888 / 1918
|-
|colspan="2"|[[ImageSkeda:Acprussiamap2.gif|250px]]<br />Principata e Brandenburgut
|-
|colspan="2"|[[FiguraSkeda:Ndarja e polonis.PNG|250px|Luftat për Polonin]]<br />Luftat për Polonin
|-
|colspan="2"|[[ImageSkeda:7yearswar.PNG|250px]]<br />Lufta 7-vjeçare
|-
|colspan="2"|[[ImageSkeda:Ac.prussiamap3.gif|250px]]<br /> Zgjerimi i Mbretërisë së Prusisë dhe<br />Perandoria Gjermane
|-
|colspan="2"|[[ImageSkeda:Germany former prussian lander.png|250px|Vendet trashëguese]]<br />Vendet trashëguese
|}
Parahistoria e Prusisë e ka zanafillën në historinë e ''Brandenburgut''. Ngritja e shtetit të Prusisë ''branderburgiane'', u bë nën ''Princin e Madh Frederich Wilhelm''. Deri në vitin 1640 në këto anë u zhvillua lufta fetare 30-vjeçare në mes të katolikëve dhe protestantëve. Nga këto luftëra si më i afti në këtë anë del i quajturi ''Princi i Madh'' ''[[Frederich Wilhelm]]'' i cili mori nën qeverisje disa njësi politike të dala pas luftës. Qëllimi i tij ishte bashkimi i këtyre njësive sipas shembullit të absolutizmit francezë. Nëpërmjet një rrejti të tatimeve (akcizave) deri në vitin 1643/44 ja arrin të mbajë një trupë të fortë ushtarake dhe nëpërmjet saj të pavarësohet nga qendrat provinciale të tatimeve. Shkatërrimi i qendrave tatimore provinciale u zbatua me ashpërsi të madhe, mirëpo zhvillimi i përgjithshëm shoqëror nuk pësoj shumë. Njësimi i shtetit të tij dhe lartësimi i forcës së tij shkonin në shërbim të zhvillimit ekonomiko politik të shtetit. Gjatë kësaj kohe ai vuri akciza mbi produktet ushqimore dhe mallrat tjera, themeloi manifaktura, avanconte tregëtin si dhe mori përsipër një anë të bregdetit të arit në Afrikë. Veprimeve të ti i shkonin përshtati edhe pranimi i refugjatëve të uritur (1685) të cilët ndihmonin zhvillimin e punishteve industriale. Gjitha këto ngjarje dhe veprime ndikonin gjithnjë e më shumë që Frederiku në politiken e jashtme të ndihej si princ mbretëror i fuqishëm dhe i pavaruri. Aleancat politike të tij ishin në varësi të rezervave të pasurisë shtetërore. Pa mbështete të fuqie të mëdha, me mjeshtrin politike të tij ja arrin që në marrëveshjen ''Westfalia 1648'' të marrë përsipër toka të reja të ''Pomenisë'' (deri tek grykëderdhje e lumit Oda), ''Halberstadt''-in, ''Mindenin'' dhe të pushtojë toka në ''Magdeburg'' (Sulmi i vitit 1680). Pas luftës që ndodhi në veri nga 1655-60, në marrëveshjen e quajtur ''Paqja e Olivës'' (1660) arrin sovranitetin në ''Hercegturmin e Prusisë''. Qëllimi më i rëndësishëm i tij në politiken e jashtme ishte marrja e ''Vorpommen''-isë, të cilin nuk e arrin edhe përkundër fitores ndaj suedezëve. Në vitin 1686 parapëlqen kapërcimin në aleancën e ''Habsbrgve'' nga ana franceze që kishte. Ky kalim i aleancës pastaj i jep edhe orientimin e tij në politiken e jashtme.
 
=== Prusia në sistemin shtetror evropian (1713-86) ===
Mbreti ''Frideich Wilhelm I'', i njohur edhe si ''Mbreti i ushtarëve'', kishte krijuar në sistemin administrativ dhe ushtarak, themelet e administratës dhe ushtrisë së shtetit të Prusisë. Qendra e këtij shteti ishin oficerët më mësime për shtetin absolut të ''I Parit'' (Furst). Ai në shoqëri mbajti pozitën madhore edhe në situata të rënda deri në fund të monarkisë. Marrëdhëniet e Parisë qytetare e klasës së pasur me fshatarësinë i ndërtoi sipas pasqyrimit : ''oficer ushtar''. Zyra e kryeqendrës administrative ishte ''Drejtoria e përgjithshme'' (1723) që merrte rolin e celulave udhëheqëse të luftës në tokat e Prusisë. Shtresa qytetare paraqitej si nëpunës dhe zyrtar të zyrave qendrore dhe provinciale si dhe të qeverisës lokal. ''Mendimi ushtarak'' i rendit vlente edhe ndër shtresat e nëpunësve kështu që më këtë arrihej dominimi ushtarak mbi atë civil, bie fjala për qytetarët ishte nder të ishin nëpunës të shtetit dhe i kryenin detyrat e shtetit si një ushtar që kryen detyrimet e tij ndaj ''I Parit''. Si suksesi më i madh i Frederikut I-rë, në politiken e brendshme, shihet popullzimi i Prusisë lindore me 20 000 banorë të ''Salzburgut''. Në luftën e veriut 1720, fitoj ''Vorpommen''-inë deri tel ''Peene'' me qytetin Shtetin (Stettin), më 1740, Frederiku i II-të ''I Madhi'' morri përsipër regjimin me arkë shtetërore të mbushur dhe me një trup ushtarake të fortë. Ky ishte i vendosur që këtë begati ta shfrytëzonte për zgjerimin e kësaj fuqie. Në luftërat për ''Shlesinë'' (1740-42, 1744-45) si aleatë i Francës, ky e pushton gati gjithë ''Shlesinë'' dhe tokat e ''Grafit Glatz''.
''Rrënimi i aleancës'' d.m.th ''Konvencioni i Ministrisë-perëndimore të Frederikut'' me Britaninë e Madhe (1756) dhe koalicioni i Austrisë me Francën e Rusin që shkaktuan luftën 7 vjeçare (1756-63) sollën si rezultat sundimin e Frederikut dhe njohjen e Prusisë si fuqi madhore evropiane. Gjatë luftës së parë për ''Ndarjen e Polonisë -1772'', Prusia merr Prusinë-perëndimore, ''Ermland''-en dhe ''Netzdistrik''-un. Tani, mbreti në Prusi, thirrej Mbreti i Prusisë. Për dallim nga Austria, ky e dominonte politiken e jashtme dhe në luftën për trashëgimi, në vitin 1778/79 merr Bavarinë, dhe më 1785 edhe ''Lidhjen princërore''.
 
Në politiken e brendshme, Frederiku II-të, vazhdonte vjen e të parit në frymën e ''Absolutizmit të sqaruar''. Ndërmori hapa të shtrenjtë për politika të popullimit të hapësirave. Në vitin 1780 fillon kodifikimin e së ''Drejtës Prusiane'', të cilin e përfundon më 1794.
 
Nën sundimin e Frederikut II-të, lartësia e fuqisë së shtetit kishte arritur formën ''kulmore''. Funksionimi i kësaj forme shtetërore mbeti i palëkundshëm edhe pas valëve të revolucionit francezë. Mirëpo me kalimin e kohë u bë çështje e ekzistimit të Prusisë si shtet. Pjesa më e madhe e strukturës shtetërore kishte mbetur në duar të personave ushtarak.
 
==== Rënia e Prusisë dhe reformat në tokat Prusiane (1786-1815) ====
 
I pa ndikuar nga rezultatet e revolucionit francez, Frederiku i II-të, nëpërmjet një politike të jashtme notuese gjysmë shekullore me ''konverten'' e quajtur ''Reichersbach 1790'' lidhë aleancë me Austrinë dhe udhëheqë Prusinë në ''luftën e koalicionit'' kundër Francës. Nga kjo luftë del para përfundimit të saj ''paqen separatë'' të ''Bazelit'' më 1795. Si shkak i shkatërrimit të aleancës ishte ''çështja e ndarjes së Polonisë''. Pas ndarjes së dytë dhe të tretë të Polonisë (1793, 1795) përpos qyteteve ''Dancig'' dhe ''Thron'', mbretërisë së tij i bashkon edhe vendbanime tjera - kryesisht vendbanime polake dhe baltike e së bashku me to edhe ''Varshavën''.
 
Pas këtyre lëkundjeve, vazhdon neutraliteti dhjetëvjeçar, i cili i sjell Prusisë izolim. Ky izolim tentohet të zhbëhet me hyrjen e Prusisë në ''lutat e Bonopartës''. Humbjet në betejën e ''Jenës'' dhe në ''Auerstedt'' (1806) rezultojnë me shkatërrimin e përgjithshme të Prusisë. Me marrëveshjen e vitit 1807 në ''Tilsit'' humb gjitha tokat e anës perëndimore të lumit ''Elbe'' si dhe tokat e fituara nga lufta e dytë dhe e tretë për ndarjen e Polonisë. Në këto rrethana, fillojnë përpjekjet për freskim nga brenda. Qendra më e gjallë për reformim në fillim ishte Universiteti në ''Konigsberg''. Pas vitit 1810 (viti i themelimit të universitetit), gjithnjë e më shumë si qendër e reformave vije në shprehje Berlini. Në këtë kohë dalin figurat e dalluara si ''L.Frhr von Stein'', K.A Fust von Harderberg'' etj.
Rreshti 87:
Edhe përkundër nxitjeve të patriotëve të Prusisë, për hyre të Prusisë në koalicion me Rusin e Austrinë kundër Napolonit, Frederiku i IIi-të këtë vendosi vetëm kur Napoloni dështoi në fushatën e tij në Rusi. Me hyrjen në ''luftën e lirisë'', fillon përhapja e fuqishme e ndjenjave nacionale, një parakusht për Prusinë gjermane të shekullit XIX dhe themelimit të qeverisë së vitit 1871. Nëpërmjet ''kongresit të Vjenës'' më 1814/15 arrihet njohja e Prusisë në Evropë si fuqi madhore.
 
== Prusia nga 1918 deri në 1947 ==
 
Pas luftës së I-rë botërore, Prusia humb pozitën e udhëheqësit të gjermanëve. Unioni personal i kancelarit dhe kryeministrit të Prusisë bie poshtë. Me kushtetutën e 30 nëntorit 1920-ës , edhe Prusia sikurse vendet tjera me statutin e ''shtetit ë lirë'' me parlament demokratik. Nga tërheqjet e kufirit të ri në Evropë sipas ''Kontratës së versit'', Prusia copëtohet më së shumti, dhe pjesa më e madhe i bashkëngjitet Gjermanisë. Përkundër këtyre ndryshimeve, qeverisja e kësaj pjese mbeti e qëndrueshme gjatë viteve 1920-32. Gjatë kësaj kohe për nga kohëzgjatja dallohet kryeministri nga radhët e social demokratëve ''O. Braun''. Më 1932 kancelari ''E. v. Papen'' shkarkon qeverinë e Prusisë dhe së pari në vend të saj vendos Presidentin ''Hinderburg'' dhe vetë merr postin si komisarit për Prusinë. Pas ardhjes në qeveri të ''Hitlerit'' në janar të vitit 1933, ai, në prill të po ati viti emëron ''H. Goring'' si kryeministër i Prusisë (1933/45). Edhe Prusia sikurse vendet tjera, gjatë ndërtimit të nacional-socializmit ju nënshtruar ''barazisë''.
 
Pas kalimi të ''Waldeck''-ut në anë të Prusisë më 1929, më 1 prill të 1937-ës, vije deri tek këmbimi territoreve me ''Hamburgun'' dhe ''Oldenburgun'' si dhe bashkimi i ''Lybekut'' me Prusinë.
Rreshti 95:
Pas shpërbërjes në teren të shtetit të Prusisë më 1945, nga këshilli kontrollues i aleancës më 25 shkurt 1947 bëhet i njohur zyrtarisht shpërbërja e shtetit të Prusisë. Pasuria shtetërore e Prusisë u trashëgua nga Republika Federale e Gjermanisë dhe vendet pasuese në Republikën Demokratike të Gjermanisë. Trashëgimia kulturore e Prusisë u bartë tek Lidhja e Shoqërisë Kulturore të Prusisë.
 
== Kronologjia e demografisë dhe sipërfaqes ==
{| width="350"
|----- bgcolor="#DDDDDD"
Rreshti 163:
|}
 
== Shiko dhe këtë ==
* [[Gjermania]]
* [[Grenzmatk]]
Rreshti 171:
* [[Schlesien]]
 
== Burimi i të dhënave ==
<references />
== Lidhje të jashtme ==
* [[:de:Portal:Preußen]]
 
[[CategoryKategoria:Shtete të shuara]]
[[CategoryKategoria:Gjermani]]
 
[[af:Pruise]]
Rreshti 207:
[[hi:प्रुशिया]]
[[hr:Pruska]]
[[hsb:Pruska]]
[[id:Prusia]]
[[io:Prusia]]