Prusia: Dallime mes rishikimesh
[redaktim i pashqyrtuar] | [redaktim i pashqyrtuar] |
Content deleted Content added
Xqbot (diskuto | kontribute) v roboti shtoj: yi:פרייסן |
Xqbot (diskuto | kontribute) v roboti shtoj: hsb:Pruska; cosmetic changes |
||
Rreshti 1:
[[
'''Mbretëria e Prusisë''' apo dhe shkurt '''Prusia''', ([[Gjermanisht|gjer.]]: Preußen, [[Gjuha latine|lat.]] Borusia, Prusia ose dhe Prutenia; [[sqt.]] Prusi; [[Gjuha polake|pol.]] Prusy; [[Gjuha ruse|rus.]] Prussija; lit. Prūsija) gjatë viteve [[1525]] deri [[1847]] ishte [[shtet]] përbërës e pjesës veriore të [[Evropa e Mesme|Evropës së Mesme]]. Pjesët e saja lindore kanë qenë ose të [[pavarur]] ose [[sovran]], [[Vazalë]] të [[Mbretëria polake|Mbretërisë Polake]] ([[1466]]-[[1657]]), ose dhe i takonin [[Mbretëria gjermane|Mbretërisë Gjermane]] (1871-1947).
Gjatë periudhës së krishterimit u pushtuan territoret e baltikëve perëndimorë ''Pruzzen'' (sq.Prucën), deri në vitin 1525 dhe u quajt ''Deutschordensland'' ([[sqt.]] Tokat e urdhrit dojç). Me [[Thorner Frieden II]] erdhi dhe pjesa lindore nga viti [[1466]] deri [[1675]] nën emrin polak ''Lehenshonheit'', derisa pjesa perëndimore u aneksua nga ''Krona'' (Kurora) Polake. [[Albrecht von Branderbur-Ansbach]] e shtyu pjesën lindore nën urdhrin e ''[[Lutherit]]'' në atë perëndimore pronat ''Herzogtum Preussen'', (sqt. Hercogtum Prusia).
Dhe më këtë, për herë të parë hyri Udhëheqësit [[Evangjelistë]]. U qeveris së bashku
Pra dhe si e tillë në shekullin e XVIII hyri si fuqia më e madhe Evropiane dhe ekzistimi i saj përfundoi më vitin [[1866]], për të i mundësuar Gjermanisë të vetëqeverisin veçmas. Kështu që në vitin [[1871]] vendi i Prusisë, pjesa lindore e Mbretërisë Prusiane,
u bë për herë të parë pjesë e Shteteve Nacionale Gjermane. Më vitin 1918 u bë shtet i lirë, kur monarkia në Gjermani pas Luftës së parë Botërore u shpërbë.
== Emblema e Urdhrit ==
[[
Në emblemën e "Urdhrit" (1525) është paraqitur shqiponja dhe kryqi i mjeshtrit të lartë të ''[[Urdhri Teutonik|Urdhrit Dojç]]'', mirëpo me ngjyra të Urdhrit, zi në hapësirë të bardhë. Pas 1701-ës kësaj embleme i shtohet edhe vula mbretërore. Kjo vulë paraqiste kurorën mbretërore të kryeqytetit, ''shkopi mbretëror'' në anën e majtë dhe ''molla e mbretërisë'' në anën e djathtë, në gjoks të shqiponjës shiritit me emri e mbretit ''Frederiku I-rë''. Emblema e republikës së Prusisë gjatë vitit 1921-33 përbëhej nga shqiponja në fluturim, më 1933-45 me shpatë dhe me ''renë e zotit'' nën kthetra dhe një kryq të argjendtë në gjoks.<ref>Der Grosse Brock Haus, band 17</ref>
== Historia ==
{|align=left border="0" cellspacing="0" cellpadding="0" rules="all" width="200px" style="clear:all; margin:5px 0 1em 1em; border-style: solid; border-width: 1px; border-collapse:collapse; font-size:95%; empty-cells:show"
!colspan="2"|<center>Principata e Brandenburgut <br />dhe<br /> Mbretëria e Prusisë <br />(familja: Hohenzollern}</center>
|-
!align="center"|[[
|-
!align="center"|Flamuri||Stema
Rreshti 38:
|Johann Sigismund||1608 / 19
|-
|Georg Wilhelm<br />''Princi i Madh''||1640 / 88
|-
|Friderich III<br />''Si princ mbret''|| 1688-1713
|-
|Friederich Wilhelm I|| 1713 / 40
|-
|Friederich II<br />''I Madhi''||1740 / 86
|-
|Friederich Wilhelm II||1786 / 97
Rreshti 58:
|Wilhelm II|| 1888 / 1918
|-
|colspan="2"|[[
|-
|colspan="2"|[[
|-
|colspan="2"|[[
|-
|colspan="2"|[[
|-
|colspan="2"|[[
|}
Parahistoria e Prusisë e ka zanafillën në historinë e ''Brandenburgut''. Ngritja e shtetit të Prusisë ''branderburgiane'', u bë nën ''Princin e Madh Frederich Wilhelm''. Deri në vitin 1640 në këto anë u zhvillua lufta fetare 30-vjeçare në mes të katolikëve dhe protestantëve. Nga këto luftëra si më i afti në këtë anë del i quajturi ''Princi i Madh'' ''[[Frederich Wilhelm]]'' i cili mori nën qeverisje disa njësi politike të dala pas luftës. Qëllimi i tij ishte bashkimi i këtyre njësive sipas shembullit të absolutizmit francezë.
=== Prusia në sistemin shtetror evropian (1713-86) ===
Mbreti ''Frideich Wilhelm I'', i njohur edhe si ''Mbreti i ushtarëve'', kishte krijuar në sistemin administrativ dhe ushtarak, themelet e administratës dhe ushtrisë së shtetit të Prusisë. Qendra e këtij shteti ishin oficerët më mësime për shtetin absolut të ''I Parit'' (Furst). Ai në shoqëri mbajti pozitën madhore edhe në situata të rënda deri në fund të monarkisë. Marrëdhëniet e Parisë qytetare e klasës së pasur me fshatarësinë i ndërtoi sipas pasqyrimit : ''oficer ushtar''. Zyra e kryeqendrës administrative ishte ''Drejtoria e përgjithshme'' (1723) që merrte rolin e celulave udhëheqëse të luftës në tokat e Prusisë. Shtresa qytetare paraqitej si nëpunës dhe zyrtar të zyrave qendrore dhe provinciale si dhe të qeverisës lokal. ''Mendimi ushtarak'' i rendit vlente edhe ndër shtresat e nëpunësve kështu që më këtë arrihej dominimi ushtarak mbi atë civil, bie fjala për qytetarët ishte nder të ishin nëpunës të shtetit dhe i kryenin detyrat e shtetit si një ushtar që kryen detyrimet e tij ndaj ''I Parit''. Si suksesi më i madh i Frederikut I-rë, në politiken e brendshme, shihet popullzimi i Prusisë lindore me 20 000 banorë të ''Salzburgut''. Në luftën e veriut 1720, fitoj ''Vorpommen''-inë deri tel ''Peene'' me qytetin Shtetin (Stettin), më 1740, Frederiku i II-të ''I Madhi'' morri përsipër regjimin me arkë shtetërore të mbushur dhe me një trup ushtarake të fortë. Ky ishte i vendosur që këtë begati ta shfrytëzonte për zgjerimin e kësaj fuqie. Në luftërat për ''Shlesinë'' (1740-42, 1744-45) si aleatë i Francës, ky e pushton gati gjithë ''Shlesinë'' dhe tokat e ''Grafit Glatz''.
''Rrënimi i aleancës'' d.m.th ''Konvencioni i Ministrisë-perëndimore të Frederikut'' me Britaninë e Madhe (1756) dhe koalicioni i Austrisë me Francën e Rusin që shkaktuan luftën 7 vjeçare (1756-63) sollën si rezultat sundimin e Frederikut dhe njohjen e Prusisë si fuqi madhore evropiane. Gjatë luftës së parë për ''Ndarjen e Polonisë -1772'', Prusia merr Prusinë-perëndimore, ''Ermland''-en dhe ''Netzdistrik''-un. Tani, mbreti në Prusi, thirrej Mbreti i Prusisë. Për dallim nga Austria, ky e dominonte politiken e jashtme dhe në luftën për trashëgimi, në vitin 1778/79 merr Bavarinë, dhe më 1785 edhe ''Lidhjen princërore''.
Në politiken e brendshme, Frederiku II-të, vazhdonte vjen e të parit në frymën e ''Absolutizmit të sqaruar''. Ndërmori hapa të shtrenjtë për politika të popullimit të hapësirave. Në vitin 1780 fillon kodifikimin e së ''Drejtës Prusiane'',
Nën sundimin e Frederikut II-të, lartësia e fuqisë së shtetit kishte arritur formën ''kulmore''. Funksionimi i kësaj forme shtetërore mbeti i palëkundshëm edhe pas valëve të revolucionit francezë. Mirëpo me kalimin e kohë u bë çështje e ekzistimit të Prusisë si shtet. Pjesa më e madhe e strukturës shtetërore kishte mbetur në duar të personave ushtarak.
==== Rënia e Prusisë dhe reformat në tokat Prusiane (1786-1815) ====
I pa ndikuar nga rezultatet e revolucionit francez, Frederiku i II-të, nëpërmjet një politike të jashtme notuese gjysmë shekullore me ''konverten'' e quajtur ''Reichersbach 1790'' lidhë aleancë me Austrinë dhe udhëheqë Prusinë në ''luftën e koalicionit'' kundër Francës. Nga kjo luftë del para përfundimit të saj ''paqen
Pas këtyre lëkundjeve, vazhdon neutraliteti dhjetëvjeçar, i cili i sjell Prusisë izolim. Ky izolim tentohet të zhbëhet me hyrjen e Prusisë në ''lutat e Bonopartës''. Humbjet në betejën e ''Jenës'' dhe në ''Auerstedt'' (1806) rezultojnë me shkatërrimin e përgjithshme të Prusisë. Me marrëveshjen e vitit 1807 në ''Tilsit'' humb gjitha tokat e anës perëndimore të lumit ''Elbe'' si dhe tokat e fituara nga lufta e dytë dhe e tretë për ndarjen e Polonisë. Në këto rrethana, fillojnë përpjekjet për freskim nga brenda. Qendra më e gjallë për reformim në fillim ishte Universiteti në ''Konigsberg''. Pas vitit 1810 (viti i themelimit të universitetit), gjithnjë e më shumë si qendër e reformave vije në shprehje Berlini. Në këtë kohë dalin figurat e dalluara si ''L.Frhr von Stein'', K.A Fust von Harderberg'' etj.
Rreshti 87:
Edhe përkundër nxitjeve të patriotëve të Prusisë, për hyre të Prusisë në koalicion me Rusin e Austrinë kundër Napolonit, Frederiku i IIi-të këtë vendosi vetëm kur Napoloni dështoi në fushatën e tij në Rusi. Me hyrjen në ''luftën e lirisë'', fillon përhapja e fuqishme e ndjenjave nacionale, një parakusht për Prusinë gjermane të shekullit XIX dhe themelimit të qeverisë së vitit 1871. Nëpërmjet ''kongresit të Vjenës'' më 1814/15 arrihet njohja e Prusisë në Evropë si fuqi madhore.
== Prusia nga 1918 deri në 1947 ==
Pas luftës së I-rë botërore, Prusia humb pozitën e udhëheqësit të gjermanëve. Unioni personal i kancelarit dhe kryeministrit të Prusisë bie poshtë. Me kushtetutën e
Pas kalimi të ''Waldeck''-ut në anë të Prusisë më 1929, më 1 prill të 1937-ës, vije deri tek këmbimi territoreve me ''Hamburgun'' dhe ''Oldenburgun'' si dhe bashkimi i ''Lybekut'' me Prusinë.
Rreshti 95:
Pas shpërbërjes në teren të shtetit të Prusisë më 1945, nga këshilli kontrollues i aleancës më 25 shkurt 1947 bëhet i njohur zyrtarisht shpërbërja e shtetit të Prusisë. Pasuria shtetërore e Prusisë u trashëgua nga Republika Federale e Gjermanisë dhe vendet pasuese në Republikën Demokratike të Gjermanisë. Trashëgimia kulturore e Prusisë u bartë tek Lidhja e Shoqërisë Kulturore të Prusisë.
== Kronologjia e demografisë dhe sipërfaqes ==
{| width="350"
|----- bgcolor="#DDDDDD"
Rreshti 163:
|}
== Shiko dhe këtë ==
* [[Gjermania]]
* [[Grenzmatk]]
Rreshti 171:
* [[Schlesien]]
== Burimi i të dhënave ==
<references />
== Lidhje të jashtme ==
* [[:de:Portal:Preußen]]
[[
[[
[[af:Pruise]]
Rreshti 207:
[[hi:प्रुशिया]]
[[hr:Pruska]]
[[hsb:Pruska]]
[[id:Prusia]]
[[io:Prusia]]
|