Historia e fesë islame: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [redaktim i pashqyrtuar] |
Content deleted Content added
Gentius (diskuto | kontribute) Faqe e re: '''Historia e fesë islame''' (arabisht تاريخ الاسلام tārīch al-islām) është konceptuar në këtë artikull, si historia e përhapjes së fesë islame në... |
Gentius (diskuto | kontribute) No edit summary |
||
Rreshti 40:
për ata [[Kalifi|kalifë]], të cilët kryesonin [[umma]]-n, komunitetin fetar ende të pandarë. Kalif do të thonte në fakt pasardhës i profetit, por kalifët e parë nuk ishin monarkë. Sundimi i tyre ishte akoma shumë i ndikuar nga shoqëria fisnore paraislamike. Ata gëzonin sidomos autoritet fetar, ushtronin detyrën e drejtuesit të faljes dhe të gjykatësit.
===Shkalla kohore===
<timeline>
ImageSize = width:700 height:80
PlotArea = width:680 height:60 left:10 bottom:20
Colors =
id:yellow value:rgb(0.7,0.7,1) # light yellow
id:red value:rgb(1,0.7,0.7) # light red
id:green value:rgb(0.7,1,0.7) # light green
id:blue value:rgb(1,1,0.7) # light blue
id:cyan value:rgb(0.7,1,1) # light blue
id:purple value:rgb(1,0.7,1) # light purple
id:grey value:gray(0.8) # grey
Period = from:630 till:1260
TimeAxis = orientation:horizontal
ScaleMajor = unit:year increment:30 start:630
ScaleMinor = unit:year increment:10 start:630
BarData=
bar:barre1
PlotData=
align:center textcolor:black fontsize:8 mark:(line,black) shift:(5,20)
bar:barre1
from: 632 till: 661 color:orange text:[[Kalifët e drejtë|Al-rāšidūn]]
from: 661 till: 750 color:cyan text:[[Umajjadët]]
from: 750 till: 1260 color:green text:[[Abbasidët]]
</timeline>
=== Kalifi i parë: Abu Bakr-i ===
Line 58 ⟶ 90:
Umar-i vendosi gjithashtu [[Amr ibn al-As-i]]n si mëkëmbësin e tij në Palestinë dhe Egjipt, i cili mbajti rajonin nën kontroll me besnikëri dhe i cili do të jepte disa herë ndihme me vlerë për betejat e mëvonshme të kalifëve e në veçanti të Aliut. Në vitin 644 Umar-i u vra nga një skllav i krishter persian.
Popujt në zonat e pushtuara iu përshtatën së fundi (edhe pse më tepër nga e keqja) pushtuesve, megjithëse në burimet historike pushtimi i zonave të krishtera krahasohej me ardhjen e apokalipsit ''(katastrofës)''<ref>shih: Hugh Kennedy: ''The Great Arab Conquests''. (Pushtimet e mëdha arabe). Philadelphia 2007, prej f. 344-.</ref> dhe pjesë të mëdha të zonave të pushtuara mbetën për një kohë të gjatë të krishtera ose [[Zoroastrizmi|zoroastre]]. Në kontekst me këtë gjë duhet përmendur edhe toleranca në përgjithësi e pushtuesve ndaj pakicave fetare. Një dëshmi për këtë paraqet letra e një peshkopi nestorianist (por ku duhet patur parasysh se [[Nestorianizmi|nestorianët]] në Perandorinë Bizantine shiheshin nga kisha perandorake si heretikë): „Këta arabët, që në ditët tona zoti u ka dhënë pushtetin në dorë, janë bërë zotërit tanë; por ata nuk e luftojnë fenë e krishterë. Përkundrazi, ata mbrojnë besimin tonë, respektojnë priftërinjtë dhe shenjtorët tanë dhe bëjnë pagesa për kishat dhe manastiret tona.“<ref>
Vendimtare për pushtimin e shpejtë të territoreve të mëparshme bizantine dhe persiane, ishte në fund të fundit veçanërisht motivimi dhe mobiliteti i madh i trupave arabe si dhe fakti që Bizanti dhe Persia ishin të rraskapitura nga lufta e përgjakshme e përfunduar më 628/29 (shih [[Luftërat romako-persiane]]), që lehtësoi konsiderueshëm dhe madje siç duket e bëri të mundur ekspansionin arab.<ref>shih ndër të tjera: Walter Kaegi: ''Byzantium and the Early Islamic Conquests''. (Bizanti dhe pushtimet e hershme arabe). Cambridge 1992, si dhe: Hugh Kennedy: ''The Great Arab Conquests''. (Pushtimet e mëdha arabe). Philadelphia 2007.</ref>
=== Kalifi i tretë: Utman-i ===
Line 73 ⟶ 105:
=== Ndarja në sunnitë dhe shiitë ===
[[File:Islam by country.svg|thumb|250px|Feja islame në botë. E gjelbër: [[Sunnitët|sunnitë]], e kuqe: [[Shia|shiitë]]]]
Që më 660 Mu'avija krijoi në [[Damasku|Damask]] një kundra-kalifat. Ky konflikt mes këtyre të dyve, i parë nga besimtarët si njollosje e fesë islame, çoi në një komplot të harixhit-ëve të mbledhur në Mekkë. 661 u bënë njëkohësisht atentate kundra Aliut dhe Mu'avijas, ku vetëm Mu'avija mbeti gjallë duke bërë që ky të emërohet si kalif.
Line 172 ⟶ 206:
Kalifati i [[Umajjadët|umajjadëve]] zgjati prej 661 deri më 750. Umajjadët ishin një degë e fisit arab të koreishitëve, ku bënte pjesë edhe dega e hashemitëve e profetit Muhamed. Ata qeverisnin nga [[Damasku]], nga qendra e re politike e perandorisë.
Kalifi i parë umajjad ishte [[Mu'avija I]] (në pushtet 661–680), i cili pasoi kalifin e drejtë të fundit, Aliun. Mu'avija sundonte në mënyrë autoritare, mirëpo ai nuk ishte sundimtari i vetëm, por kishte përkrah edhe krerët e fiseve [[Sheiku|''(sheikët)'']]) dhe persona të tjerë. Perandoria pati në këtë kohë një fazë konsolidimi dhe paqe të brendshme.
Më 674 deri 678 u ndërmorrën gati çdo vit goditje në drejtim të Azisë së Vogël duke rrethuar edhe Konstandinopojën. Më 679 u vendos paqe me Perandorinë romake të lindjes (Bizantin), me detyrim tributar ''(taksash)'' për të.
[[Beteja e Kerbelasë]] ''(ose Qerbelasë)'' më 10 tetor 680 manifestoi përçarjen e myslimanëve, ku nipi i Muhamedit dhe i biri i Aliut, [[Husain ibn Ali-u|Husein-i]], u vra. Husein-i kishte kërkuar të bëhej sundimtari i gjithë myslimanëve, por humbi në këtë betejë. Si pasojë (deri më 692) vijuan luftëra civile.
Më vonë pati një periudhë paqeje të brendshme. Iraku fitoi më tepër rëndësi, ku qytetet [[Basra]] dhe [[Kufa]] u zhvilluan si qendra kulturore. Prej 696 filloi një arabizim i provincave ish romako-lindore dhe persiane. [[Gjuha arabe]] zuri vendin e greqishtes dhe persishtes si gjuhë zyrtare.
Line 182 ⟶ 216:
Që më 693 u përfshi [[Armenia]] në perandorinë islamike (deri më 885). Së fundi më 697 u pushtua [[Kartagjena]].
Nën [[al-Valid-i I|al-Valid-in I]] (në pushtet 705–715) nisi '''vala e dytë e ekspansionit''' të perandorisë islamike. Myslimanët depërtuan deri në [[Spanja|Spanjë]] duke mposhtur aty mbretërinë e [[Vizigotët|vizigotëve]]. Kjo provincë e re u quajt ''[[Al-Andaluz-i|Al-Andaluz]]'' (Andaluzia). Në lindje u arrit në të njëjtin vit lumi [[Indusi|Indus]] (
Përpjekja për të rrethuar Konstandinopojën dështoi më 717/718. Fushata të tjera për në Azinë e Vogël u ndërmorrën më 726 deri 740.
[[Beteja e Tours dhe Poitiers]] më 732 i dha fund plaçkitjeve arabe në Francë kundra [[Odoni i Akuitanisë|Odonit të Akuitanisë]]. Fortesat [[Narbonne]], [[Carcassonne]]
Rebeli persian [[Abu Muslim-i]] arriti të bashkojë së fundi qëndresën fetare në Mekkë dhe Medinë nga njëra anë, dhe atë të shiitëve nga ana tjetër duke ndihmuar kështu që sundimi i umajjadëve të merrte fund më 750.
Umajjadët u përndoqën politikisht, por arritën më 765 nën [[Abd ar-Rahman-i I|Abd ar-Rahman-in I]] të shkëpusin ''[[Emirati i Kordobës|Emiratin i Kordobës]]'' (Spanjë) nga perandoria dhe të vazhdojnë të qëndrojnë në fuqi si dinasti (deri më 1031
:→ ''Shih edhe: [[Umajjadët]]''
Line 196 ⟶ 230:
Dinastia e abbasidëve sundoi nga 749 deri më 1258. Ajo rridhte nga [[Al-Abbas ibn Abd al-Muttalib-i|Abbas ibn Abdulmuttalib-i]], një xhaxhai të Muhamedit, duke bërë pjesë kështu në degën fisnore të hashemitëve.
[[Abu l-Abbas as-Saffah-u]] ishte sundimtari i parë abbasid. Ai ishte një stërnip i Abbas-it të lartpërmendur. Kështu erdhi përsëri në fuqi një i afërm i profetit.
Trashëguesi i tij, [[Al-Mansur-i (Abbasidët)|Al-Mansur-i]] (në pushtet 754–775), themeloi qytetin e [[Bagdad-i]]t duke
Nipi i Mansur-it [[Harun ar-Rashid-i]] (në pushtet 786–809) është ndoshta sundimtari më i njohur islamik, i përjetësuar në përrallat e [[Njëmijëenjë netët|njëmijëenjë netëve]]. Peradoria e kalifatëve arriti kështu zenitin ''(kulmin)'' e lulëzimit të saj. Emra intelektualësh si [[Al-Kindi (filozof)|Al-Kindi]] (800–873), [[Abu Bakr Mohammad Ibn Zakarija al-Razi|Al-Razi]] (864–930), [[Al-Farabi]] (870–950), [[Aviçenna]] (980–1037) dëshmojnë për këtë epokë të jetës kulturore islamike.
Line 210 ⟶ 244:
Kufijtë e perandorisë mbetën të pandryshuar megjithëse pati herë pas here konflikte me Bizantin. Më 910 në [[Qipro]], më 911 në [[Samosi|Samos]] dhe më 932 [[Lemnosi|Lemnos]].
→ ''Shih edhe: [[Abbasidët]]; [[Epoka e lulëzimit
==== Koha e selxhukëve ====
Selxhukët ishin [[Turqit|turq]] nga zonat e ngulimeve të prejardhjes së tyre në veri të [[Oksusi]]t në [[Transoksania|Transoksani]] (sot Turkmenistan, Uzbekistan). Ndryshe nga persianët në jug, ata ishin [[Sunnitët|sunnitë]].
Rreth vitit 1025 deri 1030 ata depërtuan në perandorinë e kalifatit
Në Azinë e Vogël (Turqia e sotme) u vendos më 1097/98 [[Sulltanati i Rum-it]].
Më 1067 selxhukët themeluan [[Nizamija]]-n në Bagdad si pol të kundërt të [[Universiteti i Azhar-it|Azhar]]-it (në atë kohë ismailit) në Kajro. Teologu më me rëndësi do të bëhej
Më 1194 u rrëzua edhe sulltani i fundit selxhuk në Persi nga [[korazmitët]] sunnitë.
Line 228 ⟶ 262:
Fatimidët shiitë bënin pjesë në rrymën fetare të [[Ismailitët (shia)|ismailitëve]] duke e quajtur veten sipas së bijës së Muhamedit [[Fatima bint Muhammad|Fatima]]. Ata sunduan nga 909/969 deri më 1171 në [[Maghreb-i|Maghreb]], [[Egjipti|Egjipt]] dhe [[Siria|Siri]]. Fatimidët ishin në konkurrencë me kalifatin të abbasidëve duke u quajtur vetë kalifë me seli në [[Kajro]].
Ata arritën të mundin më 909 [[aghlabidët]] në Tunizi dhe Algjeri. Më 969 ata morrën Egjiptin nga [[ihshididët]]. Më 973 u bë Kajro kryeqyteti i kalifatit të ri fatimid. Ata
Sundimtari i parë fatimid në Egjipt ishte [[Abu Tamim al-Muizz-i|Al-Muizz-i]] (në pushtet 953–975). Nën të dhe të birin e tij [[Al-Aziz-i]]n (në pushtet 975–996) vendi pati një farë lulëzimi, por pa arritur atë të kalifatit abbasid.
Line 234 ⟶ 268:
[[Al-Hakim-i]] (në pushtet 996–1021) u përpoq të islamizonte [[koptët]] e krishterë (mbartësit e administratës egjiptiane), gjë që çoi në trazira. Rryma e besimit të ri të [[Druzët|druzëve]] në Siri, e adhuronte atë si mishërim të zotit.
Nën [[
Që në fillim të shekullit të 11-të u veçuan në [[Ifrikija|Ifriki]] (Algjeri, Tunizi, Tripolitani) [[ziridët]], të cilët u kthyen në besimin sunnit duke njohur kalifin abbasid në Bagdad. Fatimidët dërguan kundra tyre beduinët e [[banu hilal-i]]t dhe sulaim-it, të cilët shkretuan Maghreb-in. Ziridët mundën të vazhdonin qëndresën vetëm në
Më në fund më 1171 gjenerali i madh kurd [[Saladini]] i rrëzoi Fatimidët nga pushteti.
Line 243 ⟶ 277:
==== Dinastitë e almoravidëve dhe almohadëve në Afrikën veriore dhe Spanjë ====
[[File:Adolf Seel Innenhof der Alhambra.jpg|thumb|Oborri i [[Alhambra]]s në [[Granadë]], [[Spanja|Spanjë]] me ornamente në formë [[arabeska]]sh.]]
[[Almoravidët]] përfaqësonin një islam purist ortodoks dhe zunë përfundimisht vendin e ziridëve në Afrikën veriore. Më 1086 ata ndërhynë në Spanjë duke ndihmuar atje në sigurimin e sundimit islamik. Por shpejt ata humbën rëndësinë dhe vendin e tyre e zunë më 1147 [[almohadët]] ende ortodoksë, të cilët mundën të qëndronin në fuqi në Spanjë deri më 1235 dhe në Maghreb deri më 1269.
Line 250 ⟶ 286:
Më 1220 shahu koresm [[Ala ad-Din Mohammed-i]] vdiq në ndjekje e sipër nga mongolët jo-myslimanë, kundra të cilëve ai kishte dalë në luftë. Koresmia ra nën sundimin mongol. Kalifati mbeti hëpërhë i paprekur. Më 1255–1258 [[Hulagu]], nipi i [[Xhingiz Khan-i]]t, pushtoi përfundimisht Persinë duke asgjesuar atje [[asasinët]], ndërsa prijësit lokalë duke i lënë në fuqi.
Kalifati abbasid morri fund në shkurt të vitit 1258 pas pushtimit të Bagdadit dhe ekzekutimit të kalifit [[Al-Mustasim-i|Al-Mustasim]]. Në fakt ekzistoi nga 1261 deri më 1517 një kalifat abbasid i dytë në Egjipt (mamlukët), por që me përjashtim të Indisë veriore
→ ''Shih edhe: [[Mongolët]]''
Line 265 ⟶ 301:
== Osmanët ==
[[image:ExpansionOtomana.gif|thumb|right|Ekspansioni i Perandorisë Osmane]]
Trashëgimia e të dhënave historike mbi fillimet e [[Turqit|osmanëve]] (''osmanlı'', Perandoria Osmane = ''Devlet-i Âliye'', ''Osmanlı Devleti'') janë shumë të pakta, ndoshta ngaqë bëhej fjalë për një [[Beylik-u|principatë]] të vogël ndër shumë të tjera që ishin krijuar në Azinë e Vogël pas shkatërrimit të perandorisë [[Selxhukët|selxhuke]]. Dhënësi i emrit, [[Osmani I]], ishte rreth fillimit të [[Shekulli i 14-të|shekullit i 14-të]] sunduesi i një fisi [[Nomadët|nomad]], i [[klani]]t të ''kynyk-ëve'' nga fisi i ''kaji-ve'' pranë [[Sögüt|Söğüt]]-it në [[Anadolli]]n veriperëndimor, me prejardhje turkmene dhe i besimit [[Feja islame|
[[Perandoria Osmane]] ishte që në fillim një sistem shtetëror kryesisht ushtarak me orientimin për të zgjeruar ''„perandorinë e islamit“'' (''[[dar al-islam-i]]n'') me anë të pushtimeve në kuadër të [[xhihadi]]t të territoreve me fe të tjera (të ''[[dār al-harb-i]]t''). Ushtarët osmanë të rënë në luftë konsideroheshin përgjithësisht si [[Martiri#Martiri në kuptimin islamik (shahidi)|''shahid-ë'']] (dëshmorë). Koekzistenca ''(bashkëjetesa)'' paqësore deri në [[tanzimati|tanzimat]] ishte e mundshme vetëm nëpërmjet [[hudna]]-s, që kishte zakonisht si kusht [[tributi]]n ''(detyrime taksash)'' ndaj osmanëve. ''[[Ulama]]'' (turqisht ''ulema'') luante këtu një rol të rëndësishëm: krerët e klerit të jurisprudencës islamike (''[[fikh-u]]t'') nga rrethi i ngushtë i ''[[Ilmija|ilmije-s]]'' me [[Myftiu|kryemyftiun]] ose ''„[[sheikulislam-i]]n“'' (turqisht ''şeyhülislâm'') në krye, shërbenin si këshilltarë të rëndësishëm në interpretimin e ligjit islamik, të [[Sheriati|sharias]] (turqisht ''şeriat''). Dekrete të lëshuara në emër të sharias në bazë të ekspertizave ligjore (''[[Fatva|fatva-ve]]'', turqisht ''fetva'') të ''ulama-s'' (zakonisht në emër të kryemyftiut) ishin të pakundërshtueshme duke konsoliduar kështu në mënyrë të konsiderueshme regjencën ''(pushtetin)'' e sulltanit. Ofiqin osman ''„ligjvënësi“'' (''kanuni''), [[Sulejmani I]] e morri kur ai, nën kryemyftiun ''Abu ssund efendi'', hartoi direktiva se si të zbatohej sharia dhe parimi "urdhëro të drejtën dhe ndalo të papranueshmen" në praktikën reale shtërore. Qeveria e Perandorisë Osmane emëronte për çdo provincë [[Ejalet-i|''(elajet)'']] nga një myfti.
[[File:Suleiman Mosque.jpg|thumb|275px|[[Xhamia e Suleimanit]] ([[Gjuha turke|turqisht]]: Süleymaniye Camii) në [[Stamboll]] e ndërtuar me porosi të sulltan [[Suleimani I|Suleimanit të I]] nga arkitekti [[Perandoria Osmane|osman]] [[Sinani]] më 1557]]
Më 1453 osmanët pushtuan nën ''[[Mehmet II|Mehmet fatihun ("pushtuesin")]]'' [[Konstandinopoja|Konstandinopojën]]. [[Selimi I]], mposhti mamlukët, pushtoi [[Mekka|Mekkën]], [[Medina|Medinën]] duke trashëguar kështu më 1517 das [[kalifati]]n e myslimanëve. [[Kalifati osman]] ishte kalifati i fundit që njihej. Duke u bazuar në [[sure]]n 8, vargu 41, të [[kurani]]t, osmanët zbatonin [[Devshirme-ja|devshirme-në]].▼
▲Më 1453 osmanët pushtuan nën ''[[Mehmet II|Mehmet fatihun ("pushtuesin")]]'' [[Konstandinopoja|Konstandinopojën]]. [[Selimi I]], mposhti mamlukët, pushtoi [[Mekka|Mekkën]], [[Medina|Medinën]] duke trashëguar kështu më 1517
Sistemi i [[mileti]]t rregullonte statusin e pakicave jo-myslimane dhe autonominë e komuniteteve fetare në Perandorinë Osmane nga shekulli i 16-të deri të 18-të. Ky sistem u garantonte ''[[ahl al-kitab-i]]t'' ([[të krishterëve]] dhe [[çifutëve]]) të drejta të caktuara; nga ana tjetër, pjesëtarëve të këtyre komuniteteve fetare (''[[dhimma]]-s'') u ndolohej mbajtja e armëve si dhe angazhoheshin për të paguar të ashtuquajurën ''[[xhizja]]-në''. Për këtë ata ishin të liruar nga taksat myslimane, [[Zakat-i|(zakat-i)]], nga ''sadaka'' si dhe nga detyrimi i shërbimit ushtarak.▼
▲Sistemi i [[mileti]]t rregullonte statusin e pakicave jo-myslimane dhe autonominë e komuniteteve fetare në Perandorinë Osmane nga shekulli i 16-të deri të 18-të. Ky sistem u garantonte ''[[ahl al-kitab-i]]t'' ([[Të krishterët|të krishterëve]] dhe [[Çifutët|çifutëve]]) të drejta të caktuara; nga ana tjetër, pjesëtarëve të këtyre komuniteteve fetare (''[[dhimma]]-s'') u ndolohej mbajtja e armëve si dhe angazhoheshin për të paguar të ashtuquajurën ''[[xhizja]]-në''. Për këtë ata ishin të liruar nga taksat myslimane, [[Zakat-i|(zakat-i)]], nga ''sadaka'' si dhe nga detyrimi i shërbimit ushtarak.
== Shih edhe ==▼
▲== Shih edhe ==
* [[Feja islame në Evropë]]
* [[Feja islame në Shqipëri]]
Line 283 ⟶ 320:
* [[Feja islame në Indonezi]]
* [[Feja islame në Afrikë]]
* [[Feja islame]]
* [[Islamizmi]]
* [[Kritika ndaj fesë islame]]
== Literaturë ==
Line 295 ⟶ 335:
== Weblinks ==
* [http://www.mittelalter.uni-tuebingen.de/?q=links/islam-byzanz-osteuropa.htm
* [http://docs.ksu.edu.sa/KSU_AFCs/archaeology/Archaeology%20and%20the%20History%20of%20Early%20Islam.pdf Jeremy Johns: ''Archaeology and the history of early Islam: The first seventy years.''] (Arkeologjia dhe historia e islamit të hershëm. Shtatëdhjetë vitet e parë). Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol. 46, Nr.3, 2003, f. 411–436
== Referenca ==
Line 304 ⟶ 344:
[[bs:Historija Islama]]
[[ca:Història de l'Islam]]
[[de:Geschichte des Islam]]
[[en:Muslim history]]
[[es:Islam clásico]]
| |||