Shkenca në mesjetën Islame: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
U largua krejt përmbajtja e artikullit |
Wutsje (diskuto | kontribute) v U kthyen ndryshimet e 142.214.186.93 (diskutimet) në versionin e fundit nga PeterSymonds. |
||
Rreshti 1:
__NOTOC__
{|align="right"
|-
|
{{Stampa:Historia e shkencës}}
|-
|
{{Islam}}
|}
{| class="wikitable" align="left"
|-
!Përmbajtja
|-
| '''[[#Përmbledhje|Përmbledhje]] '''<br>
[[#Lindja e shkencës Islame|Lindja e shkencës Islame]] <br>
[[#Metoda shkencore|Metoda shkencore]] <br>
[[#Institutet Shkencore|Institutet Shkencore]]<br>
[[#Rishikimi shoqërorë|Rishikimi shoqërorë]]<br>
[[#Rënia|Rënia]]<br>
[[#Ndikimi në shkencën Evropiane|Ndikimi në shkencën evropiane]]
|-
| '''[[#Fushat e studimit|Fushta e studimit]]'''<br>
[[#Shkencat agrokulturore|Shkencat agrokulturore]]<br>
[[#Shkencat e aplikuara|Shkencat e aplikuara]]<br>
[[#Astrologjia|Astrologjia]]<br>
[[#Astronomia|Astronomia]]<br>
[[#Kimia|Kimia]]<br>
[[#Shkencat e tokës|Shkencat e tokës]]<br>
[[#Matematika|Matematika]]<br>
[[#Mekanika|Mekanika]]<br>
[[#Mjekësia|Mjekësia]]<br>
[[#Optika|Optika]]<br>
[[#Psikologjia|Psikologjia]]<br>
[[#Shkencat shoqërore|Shkencat shoqërore]]<br>
[[#Zoologjia|Zoologjia]]<br>
[[#Historiografia|Historiografia]]
|-
| '''[[#Shih edhe|Tjera]]'''<br>
[[#Shih edhe|Shih edhe]]<br>
[[#Referencat|Referencat]]<br>
[[#Materiale tjera|Materiale tjera]]
|}
'''Shkenca Islame'''<ref>[http://www.el-hikmeh.net/files/ceshte_shkenca_islame_-_profdr_sejjid_husejn_nas.pdf Ç’ËSHTË SHKENCA ISLAME?]<br>Prof. Dr. Sejjid Husejn Nasr<br>Përkthyer nga anglishtja nga: Mr. Rejhan Neziri</ref> është shkenca e cila buron nga [[Kur’ani]] dhe është e bazuar në doktrinën e Njëjësisë ([[Teuhidi]]t – [[Besimi]]t në një [[Zot]] të vetëm) e cila e përbën qendrën e Shpalljes Kur’anore. Ajo është zhvilluar brenda kornizës së të kuptuarit islam mbi universin nga njëra anë dhe të shkencës nga ana tjetër.
Ekziston një trup i një diturie të organizuar, e cila mund të quhet shkencë islame dhe e cila është islame, jo pse është kultivuar nga ana e myslimanëve, por për më tepër, sepse ajo përputhet me parimet, normat dhe qëllimet e Shpalljes islame dhe pse organikisht është e lidhur me të. Asnjë shkencë nuk mund të quhet islame vetëm pse etimologjikisht rrjedh prej fjalës ''sciencia'', e cila është ekuivalente e fjalës el -‘ilm, ose nga fakti se një mysliman, pa marrë parasysh devotshmërinë e tij, e zhvillon dhe i kontribuon asaj. Për më tepër se një milenium, shkencëtarët myslimanë e kanë zhvilluar këtë trup të shkencës duke u inspiruar nga traditat e mëhershme shkencore, mirëpo këtë gjithnjë e kanë bërë duke e integruar atë që e kishin adoptuar nga këto burime në botëkuptimin islam dhe kështu kanë krijuar njërën ndër traditat më të njohura shkencore në botë. Pra, mu kjo është ajo tradita që e përbën atë të cilën ne e quajmë shkencë islame.<ref>[http://www.el-hikmeh.net/files/ceshte_shkenca_islame_-_profdr_sejjid_husejn_nas.pdf Ç’ËSHTË SHKENCA ISLAME?]<br>Prof. Dr. Sejjid Husejn Nasr<br>Përkthyer nga anglishtja nga: Mr. Rejhan Neziri</ref><ref>[http://www.el-hikmeh.net/files/ceshte_shkenca_islame_-_profdr_sejjid_husejn_nas.pdf Ç’ËSHTË SHKENCA ISLAME?]</ref>
Shkenca Islame i referohet zhvillimit të shkencës nën [[Civilizimi Islam|civilizimin Islam]] mes shekujve VIII dhe XV, vite të cilat njihen edhe si [[Vitet e Arta Islame]].<ref>[http://links.jstor.org/sici?sici=0021-1753%28199612%2987%3A4%3C654%3ASASLVE%3E2.0.CO%3B2-M Shkenca arabe] - {{en}}</ref> Kjo shkencë gjithashtu njihet edhe si '''shkenca arabe''', shkaku se shumica e teksteve të kësaj periudhe u shkruan në [[gjuha arabe|gjuhën arabe]], ''[[lingua franca]]'' e civilizimit Islam. Civilizimi Islam në vete përfshiu shkencëtarët më produktivë të kohës, të cilët nuk ishin të gjithë arabë, por nga ata kishte jo arabë si dhe jo myslimanë e që të gjithë vepronin në ombrellën e civilizimit Islam në territoret Islame.
Një numër i madh i shkencëtarëve modernë si [[Bertrand Russell]]<ref>[[Bertrand Russell]] (1945), ''[[History of Western Philosophy (Russell)|History of Western Philosophy]]'', book 2, part 2, chapter X</ref>, [[Robert Briffault]], [[Will Durant]], [[Fielding H. Garrison]]<ref>[[Fielding H. Garrison]], ''History of Medicine''</ref>, [[Alexander von Humboldt]], [[Muhammad Iqbal]], [[Abdus Salam]] dhe [[Hossein Nasr]] konsiderojnë se [[shkenca]] moderne ka lulëzuar nga [[Lista e shkencëtarëve myslimanë|shkencëtarët myslimanë]], të cilët ishin pionierë të metodave shkencore duke paraqitur qasjen moderne empirike, eksperimentale dhe kuantitative të hetimeve shkencore. Disa skolastikë, si [[Donald Routledge Hill]], [[Ahmad Y Hassan]],<ref>[[Ahmad Y Hassan]] dhe [[Donald Routledge Hill]] (1986), ''Islamic Technology: An Illustrated History'', p. 282, [[Cambridge University Press]]. - {{en}}</ref> [[Abdus Salam]],<ref>[[Abdus Salam]], H. R. Dalafi, Mohamed Hassan (1994). ''Renaissance of Sciences in Islamic Countries'', p. 162. [[World Scientific]], ISBN 9971507137. - {{en}}</ref> dhe [[George Saliba]],<ref name=Saliba-1994>[[George Saliba]] (1994), ''A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam'', p. 245, 250, 256-257. [[New York University Press]], ISBN 0814780237. - {{en}}</ref> i referohen arritjeve si: "Revolucioni shkencor Islam".<ref>Abid Ullah Jan (2006), ''After Fascism: Muslims and the struggle for self-determination'', "Islam, the West, and the Question of Dominance", Pragmatic Publishings, ISBN 978-0-9733687-5-8. - {{en}}</ref><ref>Salah Zaimeche (2003), [http://www.muslimheritage.com/uploads/Introduction_to_Muslim%20Science.pdf An Introduction to Muslim Science], FSTC. - {{en}}</ref>
== Përmbledhje ==
=== Lindja e shkencës Islame ===
{{kryesore|Vitet e arta islame}}
Gjatë zgjerimit të hershëm të territoreve Islame, arabët myslimanë fillimisht të udhëhequr nga [[Khalid ibn al-Walid]] pushtuan Perandorinë [[Perandoria Sassanide|Sassanido]]-[[Perandoria Persiane|Persiane]] dhe më shumë se gjysmën e [[perandoria Bizantine|Perandorisë Bizantine]]- [[Perandoria Romake|Romake]] dhe themeluan [[Perandorinë Arabe]] përmes [[Lindja e Mesme|Lindjes së Mesme]], [[Azia Qendrore|Azisë Qendrore]] dhe [[Afrika Veriore|Afrikës Veriore]] përcjellë nga zgjerimet tjera përmes [[Pakistani]]t, [[Italia|Italisë jugore]] dhe [[Gadishulli Iberian|Gadishullit Iberian]]. Si rezultat i këtij zgjerimi qeveria Islame trashëgoi diturinë dhe aftësitë e Lindjes së Mesme Antike, Greqisë Antike, Persisë Antike si dhe Indisë dhe këto dituri i zhvilloi dhe zgjeroi më tej gjatë gjithë Viteve të Arta Islame. Studiuesit myslimanë dituritë e gjetura në territoret në të cilat shtrihej shteti Islam i zgjeruan dhe zhvilluan më tej në një shkallë shumë të lartë shkencore si dhe bënë zbulime të reja në lëmit përkatëse.<ref>[[Bernard Lewis]], ''[[What Went Wrong]]?''</ref>
Arti i prodhimit të letrës u mor nga dy të burgosur kinezë të [[Beteja e Talasit|Betejës së Talasit]] në vitin [[751]], ku si rezultat i kësaj u krijuan fabrika letre në [[Samarkand]] dhe [[Bagdad]]. Arabët përparuan teknikën kineze duke përdorur lecka [[lineni]] në vend të [[livore]]ve të [[mani]]t.
Shkencëtarët myslimanë dhe bizantinë dallonin shumë në qëndrimet e tyre ndaj shkencës. Bizantinët shtuan shumë pak në shkencën e huazuar nga greko-romakët duke qëndruar në tmerr të prirësve të tyre. Kjo mund të sqarohet nga fakti se zgjerimi Islam jashtë Arabisë kishte përfshirë tre nga qytetet e tyre prodhuese, si [[Aleksandria]], [[Kartaga]] dhe [[Antiohi]]. Për shkak të humbjes së qeverisë shumë të aftë dhe të centralizuar si dhe për shkak të zgjerimit arab në [[Anatolia|Anatoli]], shumica e qyteteve Bizantine nuk mund t'i përkushtoheshin arti dhe shkencës dhe me të madhe iu kthyen zhvillimit të bujqësisë ekzistenciale për të siguruar ekzistencën.
Shumica e shkencëtarëve shumë të njohur [[Lista e shkencëtarëve arabë|arabë]] dhe [[lista e shkencëtarëve iranianë|iranianë]] jetuan dhe vepruan gjatë viteve të arta islame.
Numri i punimeve origjinale në [[gjuha arabe|gjuhën arabe]], të shkruara në shkencën e matematikës është shumë më i madh se numri i punimeve të shkruara në [[gjuha greke|gjuhën greke]] dhe [[gjuha latine|latine]] së bashku.<ref>N. M. Swerdlow (1993). "Montucla's Legacy: The History of the Exact Sciences", ''Journal of the History of Ideas'' '''54''' (2), p. 299-328 [320]. - {{en}}</ref>
=== Metoda shkencore ===
Shkencëtarët myslimanë i vunë theks më të madh [[eksperimenti]]mit se sa popujt e civilizimeve më të hershme, ''(shembull filozofët grek më shumë i vunë theks racionalitetit se sa eksperimentimit)'', kjo ishte për shkak të përqendrimit të madh në vrojtimin empirik të gjetur në [[Kur'ani|Kur'an]] dhe [[Sunneti|sunnet]],<ref name=Ahmad/><ref>:''"Vrojtoni natyrë dhe ndikoni mbi të."|[[Kur'ani]]}} ([[cf.]] C. A. Qadir (1990), ''Filozofia dhe Shkenca në Botën Islame'', [[Routledge]], Londër) <br> ([[cf.]] Bettany, Laurence (1995), "Ibn al-Haytham: përgjigje në të mësuarit multikulturolo-shkencorë?", ''Physics Education'' '''30''': 247-252 [247])</ref>
<ref>:''" Mos iu qas asaj për të cilën nuk ke njohuri, pse të dëgjuarit, të pamët dhe zemra, për të gjitha këto ka përgjegjësi. - [[Kur'ani]], [[Suretu El Israë]] 36</ref><ref>:''"Është fakt se në krijimin e qiejve e të tokës, në ndërrimin e natës e të ditës, të anijes që lundron në det që u sjell dobi njerëzve, në atë shi që e lëshon All-llahu prej së larti e me të ngjall tokën pas vdekjes së saj dhe përhapë në te nga çdo lloj gjallese, në qarkullimin e erërave dhe reve të nënshtruara mes qiellit e tokës, (në të gjitha këto), për një popull që ka mend ka argumente. [[Kur'ani]], [[Suretu El Bekare]] 164</ref> dhe për shkak të themelimit rigoroz të metodave historike në shkenën e [[hadithi]]t.<ref name=Ahmad>Ahmad, I. A. ([[3 qeshor]], [[2002]]), [http://images.agustianwar.multiply.com/attachment/0/RxbYbQoKCr4AAD@kzFY1/IslamicCalendar-A-Case-Study.pdf The Rise and Fall of Islamic Science: The Calendar as a Case Study] - {{en}}, ''Faith and Reason: Convergence and Complementarity'', [[Al Akhawayn University]]. Retrieved on 2008-01-31.</ref> Ata paraqitën për herë të parë kuantifikimin, vrojtimin preciz, [[kontrolli shkencorë|eksperimentin e kontrolluar]] dhe përshkrimin e kujdesshëm. Qasja e tyre e re ndaj hetimit shkencorë çoi drejt zhvillimit të metodës shkencore në botën Islame. Në praktikë vrojtimi eksperimental dhe eksperimentet kuantitative të [[Ibn al-Haytham]] (Alhacen) në [[Libri i Optikës|librin e tijë të Optikës]] ([[1021]]) shihen si fillimi i metodës moderne shkencore. Zhvillues tjerë të metodës shkencore llogariten edhe [[Geber]], [[Ibn Sina]], dhe [[Abū Rayhān al-Bīrūnī]]. Zhvillimi më i rëndësishëm i metodës shkencore, përdorimi i eksperimentimit dhe kuantifikimit për të dalluar mes teorisë garuese shkencore, u bë kryesisht me orientimin empirik që u paraqit nga shkencëtarët myslimanë.
[[Rosanna Gorini]] shkruan: ''Sipas shumicës së historianëve al-Haytham ishte pionieri i metodës moderne shkencore. Me librin e tij ai ndryshoi kuptimin e termit optikë dhe themeloi eksperimentet si normë e dëshmimit në këtë fushë. Hulumtimet e tijë nuk janë të bazuara në teori abstrakte, por në dëshmi të eksperimentuara dhe eksperimentet e tijë ishin sistematikë dhe të përsëritshëm."''<ref name=Gorini>Rosanna Gorini (2003). "Al-Haytham the Man of Experience. First Steps in the Science of Vision", ''International Society for the History of Islamic Medicine''. Institute of Neurosciences, Laboratory of Psychobiology and Psychopharmacology, Rome, Italy. - {{en}}</ref>
Metodat e mëhershme eksperimentale u zhvilluan nga [[Geber]]i (metodat për kimi), [[Muhammad al-Bukhari]] (metodat për histori dhe shkencën e hadithit),<ref name=Ahmad/> [[al-Kindi]] (metodat për shkencat e tokës), [[Avisina]] (metodat për mjekësi), [[Abū Rayhān al-Bīrūnī]] (metodat për astronomi dhe mekanikë),<ref name=Biruni>Al-Biruni</ref> [[Ibn Zuhr]] (metodat për operim) dhe [[Ibn Khaldun]] (metodat për shkencat shoqërore). Zhvillimi më i rëndësishëm i metodës shkencore, i përdorimit të eksperimentimit dhe kuantifikimit për tu shquar nga teoria konkurruese shkencore e vënë në orientimin e përgjithshëm empirik, u paraqit nga shkencëtarët myslimanë.
Ibn al-Haytham, pionieri i optikës moderne,<ref>R. L. Verma "Al-Hazen: father of modern optics", ''Al-Arabi'', 8 (1969): 12-13. - {{en}}</ref> përdori metodën shkencore për të arritur rezultatet e paraqitura në librin e tij ''[[Libri i Optikës]]''. Në praktikë ai kombinoi vrojtimet, eksperimentimet dhe argumentet racionale për të treguar se teoria e tij moderne e të pamurit, ku rrezet e dritës janë të emituara nga objekti e jo nga syri, që është shkencërisht saktë, e që në teorinë antike të të pamurit, përmbajtur nga [[Ptolemeu]] dhe [[Euklidi]] (ku mendonin se syri është ai që emiton rreze ndaj objektit) dhe ajo e përmbajtur nga [[Aristoteli]] (ku objektet emitojnë grimca kah syri) ishin gabim.<ref>D. C. Lindberg, ''Theories of Vision from al-Kindi to Kepler'', (Chicago, Univ. of Chicago Pr., 1976), pp. 60-7. - {{en}}</ref> Dihet se [[Roger Bacon]] kishte njohuri mbi punën e bërë nga [[Ibn al-Haytham]].
Ibn al-Haytham zhvilloi metoda rigoroze eksperimentale të testimit shkencorë të kontrolluar me qëllim të vërtetimit të hipotezës teorike dhe hamendjes induktive të mbështetur në dëshmi. Metoda shkencore e Ibn al-Haythamit ishte shumë e ngjashme me metodën shkencore moderne dhe përbëhej nga procedurat vijuese:<ref>Bradley Steffens (2006). ''Ibn al-Haytham: First Scientist'', Morgan Reynolds Publishing, ISBN 1599350246. ([[cf.]] Bradley Steffens, "Who Was the First Scientist?", ''Ezine Articles''.) - {{en}</ref>
#[[Vëzhgimi]]
#Paraqitja e [[problemi]]t
#Formulimi i [[hipoteza|hipotezës]]
#Testimi i hipotezës duke përdorur [[eksperimenti]]n
#Analiza e rezultateve të eksperimentit
#Interpretimi i të dhënave dhe formulimi i konkludimeve
#[[Publikimi]] i zbulimeve
Zhvillimi i metodës shkencore konsiderohet të jetë bazik për shkencën moderne dhe disa, posaçërisht filozofët e shkencës dhe shkencëtarët praktikë, i konsiderojnë hetimet e mëhershme të jenë ''para-shkencore''. Për këtë arsye disa e konsiderojnë Ibn al-Haythamin si "shkencëtari i parë".<ref>Bradley Steffens (2006). ''Ibn al-Haytham: First Scientist'', Morgan Reynolds Publishing, ISBN 1599350246. - {{en}}</ref>
Në ''Modeli i Lëvizjeve'', Ibn al-Haytham gjithashtu përshkruan një version të hershëm të [[Brisku i Okamit|briskut të Okamit]], ku ai vë në veprim një numër minimal hipotezash duke marrë parasysh tiparet që e karakterizojnë lëvizjet astronomike, siç ai tenton t'i eliminojë nga modeli i tij planimetrik, hipotezat kosmologjike, të cilat nuk mund të vëzhgohen nga [[Toka]].<ref>Roshdi Rashed (2007). "The Celestial Kinematics of Ibn al-Haytham", ''Arabic Sciences and Philosophy'' '''17''', p. 7-55 [35-36]. [[Cambridge University Press]]. - {{en}}</ref>
=== Institutet Shkencore ===
Një numër i madh i instituteve të pa njohura në botën antike, njihen nga bota mesjetare islame. Si shembuj më të mirë janë: [[spitalet publike]] (që i zëvendësuan tempujt shërues dhe tempujt për fjetje)<ref name=Barrett/> dhe [[spitalet psikiatrike]],<ref>Ibrahim B. Syed PhD, "Islamic Medicine: 1000 years ahead of its times", ''Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine'', 2002 (2), p. 2-9 [7-8]. - {{en}}</ref> bibliotekat publike dhe bibliotekat e huazimit, diplomat akademike, observuesi astronomik si instiut hulumtues<ref name=Barrett>[[Peter Barrett]] (2004), ''Science and Theology Since Copernicus: The Search for Understanding'', p. 18, [[Continuum International Publishing Group]], ISBN 056708969X. - {{en}}</ref> (si kundërshtim ndaj vrojtimit privat që ishte rast në antikë),<ref> Micheau Francoise, Institutet Shkencore në Lindjen e Afërt Mesjetare, f. 992-3, në Harv Morelon Rashed, 1996 f. 985-1007</ref> dhe ligji i besimit ([[Waqf]]).<ref>Harv Gaudiosi, 1988</ref><ref>Harv Hudson, 2003, f.32}}</ref>
Universitetet e para që nxjerrin në qarkullim [[diploma]] ishin: universiteti mjekësorë - spitalorë i mesjetës islame në [[Bimaristan]] ku diplomat mjekësore që nga shekulli XIX u jepeshin studentëve të [[Mjekësia islame|Mjekësisë islame]], të cilët ishin të kualifikuar të punonin si mjekë. Sir [[John Bagot Glubb]] shkroi:<ref>[[John Bagot Glubb]] ([[cf.]] [http://www.cyberistan.org/islamic/quote2.html Quotations on Islamic Civilization]) - {{en}}</ref>
:''"Në kohën e Mamunëve, shkollat mjekësore ishin shumë të aktive në [[Bagdad]]. [[Spitali]] i parë i lirë publik u hap në Bagdad në kohën e [[Kalifati]]t n [[Harun al-Rashid|Haroon-ar-Rashid]]. Sikur që sistemi zhvillohej, mjekët dhe kirurgët emëroheshin të ligjëronin në shkollat mjekësore dhe të nxjerrin në qarkullim diploma për ata, të cilët konsideroheshin të kualifikuar për të praktikuar mjekësinë. Spitali i parë në [[Egjipt]] u hap në vitin [[872]] dhe pastaj spitale publike u hapën në gjithë perandorinë nga [[Al-Andalus|Spanja]] dhe [[Magribi]] gjer në [[Historia e Iranit|Persi]]."''
[[Rekordet Botërore të Genisit|Libri i Rekordeve Botërore të Genisit]] njeh [[Universiteti Al Karaouine|Universitetin Al Karaouine]] në [[Fez]], [[Maroku]] si universitetin më të vjetër në botë, i themeluar në vitin [[859]].<ref>''The Guinness Book Of Records'', Published 1998, ISBN 0-5535-7895-2, P.242 - {{en}} </ref> [[Universiteti Al-Azhar]] i themeluar në [[Kajro]], [[Egjipt]] në shekullin e X ofronte lloje të ndryshme të gradave, duke përfshirë edhe gradat post diplomike dhe shpesh llogaritet si universiteti i parë i plotë.
Një numër i madh i vetive të dallueshme të bibliotekës moderne për herë të parë u paraqitën në botën islame, ku bibliotekat nuk shërbyen vetëm për mbledhjen e dorëshkrimeve siç ishte rasti me bibliotekat antike, por gjithashtu shërbyen si biblioteka publike, si biblioteka huazimi, si qendra udhëzimi, si qendra për shpërndarjen e diturisë shkencore dhe ideve si vende për takime dhe diskutime dhe në disa raste edhe si bujtina për shkollarët ose si konvikte për nxënësit. Koncepti i katalogut të bibliotekës gjithashtu u paraqit në biblioteka mesjetare islame ku librat u organizuan në gjini dhe kategori specifike.<ref>Francoise Micheau, Institutet Shkencore në Lindjen e Afërt Mesjetare, f.988-991 në Harv Morelon Rashed, 1996, f. 985-1007</ref>
Një veti tjetër e përbashkët gjatë Viteve të arta islame ishte numri i madh i gjenive universalë myslimanë, dijetarë të cilët kontribuuan në fusha të ndryshme të diturisë. Gjenitë e përgjithshëm myslimanë njiheshin si "Hakiim" dhe kishin dituri të gjerë në fusha të ndryshme të besimit islam dhe të mësimit jofetar, të njëjtë sikur [[Leonardo da Vinci]], i periudhës së rilindjes evropiane. Dijetarët e tillë ishin aq të shumtë gjatë Viteve të arta islame sa që ishte e rrallë të gjesh dijetar i cili ishte i përqendruar dhe i specializuar në vetëm një fushë studimi në një kohë.<ref name=Alavi>Karima Alavi, [http://ccas.georgetown.edu/files/CCAS_Tapestry_of_Travel_lores.pdf Tapestry of Travel], Center for Contemporary Arab Studies, [[Georgetown University]]. - {{en}}</ref> Ndër gjenitë universal myslimanë njihen: [[al-Biruni]], [[al-Jahiz]], [[al-Kindi]], Abu Bakr Muhammad [[al-Razi]], [[Ibn Sina]], [[al-Idrisi]], [[Ibn Bajja]], [[Omar Khayyam]], [[Ibn Zuhr]], [[Ibn Tufayl]], [[Ibn Rushd]], [[al-Suyuti]]<ref name=Sardar> Ziauddin Sardar, Ziauddin Sardar, 1998, Shkenca në Filozofinë islame, Filozofia islame, [[Routledge Encyclopedia of Philosophy]], http://www.muslimphilosophy.com/ip/rep/H016.htm, [[3 shkurt]], [[2008]]</ref> [[Geber]], [[al-Khwarizmi]], [[Banū Mūsā]], [[Abbas Ibn Firnas]], [[al-Farabi]], [[al-Masudi]], [[al-Muqaddasi]], [[Alhacen]], [[Omar Khayyám]], [[al-Ghazali]], [[al-Khazini]], [[Avempace]], [[al-Jazari]], [[Ibn al-Nafis]], [[Nasīr al-Dīn al-Tūsī]], [[Ibn al-Shatir]], [[Ibn Khaldun]], [[Taqi al-Din]] si dhe shumë të tjerë.<ref name=Alavi/>
=== Rishikimi shoqërorë ===
Përshkrimi i parë, i dokumentuar, i ''rishikimit shoqërorë'', ''([[gjuha angleze|ang.]]: [[peer review]])'' është gjetur në librin ''[[Etika e fizikanit]]'' të shkruar nga [[Is'haq bin Ali al-Rahwi]], i cili jetoi gjatë viteve [[854]]–[[931]] në [[al-Raha]], [[Siria|Siri]]. Ai përshkruan procesin e rishikimit të parë shoqërorë mjekësor. Në punimin e tij, sikurse në manualët e tjerë mjekësor arab, shkruan që mjeku duhet gjithmonë të bëjë kopje të shënimeve të gjendjes shëndetësore të pacientit në çdo vizitë. Pasi që pacienti të jetë shëruar ose të ketë vdekur, shënimet janë ekzaminuar nga këshilli mjekësor lokal i mjekëve tjerë, të cilët do të rishikonin shënimet e mjekut për të vërtetuar nëse shoqja e tij/saj përmban standardet e kërkuara të kujdesit mjekësor. Nëse rishikimet e tyre janë negative, mjeku mund të ballafaqohej me hedhje në gjyq për keqtrajtim të pacientit.<ref>Ray Spier (2002), "The history of the peer-review process", ''Trends in Biotechnology'' '''20''' (8), p. 357-358 [357]. - {{en}}</ref>
=== Rënia ===
Shkenca islame dhe numri i shkencëtarëve myslimanë besohet se ka filluar të bie që nga [[shekulli XII]] ose [[shekulli XIII|XIII]]. Besohej se pas shekullit XIII nga civilizimi islam akoma do të lindin shkencëtarë të rastit, por ata u bënë përjashtim e jo diçka e zakonshme. Disa dijetarë, sërish vënë në pikëpyetje "fotografinë" tradicionale të rënies, duke vënë në pah aktivitetet e vazhdueshme astronomike si shenjë të vazhdimit të traditës shkencore krijuese përtej shekullit XVI, nga të cilët puna e astronomit dhe shkencëtarit [[Ibn al-Shatir]], ''([[1304]]–[[1375]])'', në [[Damasku|Damask]] konsiderohet si shembulli më i vlefshëm dëshmues.<ref>[[George Saliba]], ''A History of Arabic Astronomy: Planetary Theories During the Golden Age of Islam'', (New York: New York University, 1994), p.vii: "The main thesis, for which this collection of articles cam be used as evidence, is the one claiming that the period often called a period of decline in Islamic intellectual history was, scientifically speaking from the point of view of astronomy, a very productive period in which astronomical thories of the highest order were produced." - {{en}}</ref><ref>David A. King, "The Astronomy of the Mamluks", ''Isis'', 74 (1983):531-555 - {{en}}</ref> Ngjashëm ishte edhe për sferat tjera të shkencs islame si mjekësia, ku njihen me punët e tyre [[Ibn al-Nafis]] dhe [[Şerafeddin Sabuncuoğlu]] si dhe shkencat shoqërore ku dallohet [[Ibn Khaldun]] me veprën ''[[Muqaddimah]]'' ({{l|1370}}), që vetvetiu dëshmon se shkenca po binte në [[Irak]], [[al-Andalus]] dhe [[Magrib]], por po vazhdonte të rrjedhë në [[Persia|Persi]], [[Siria|Siri]] dhe [[Egjipti|Egjipt]].<ref name=Hassan>[[Ahmad Y Hassan]], [http://www.history-science-technology.com/Articles/articles%208.htm Fakte Pas Renies së Shkencës Islame Pas Shekullit të Gjashtëmbëdhjetë] - {{en}}</ref>
Një nga shkaqet e rënies konsiderohet ngjarja kur shkolla ortodokse [[Ash'ari]] teologjikisht sfidoi shkollën teologjike më racionale në [[Mu'tazili]], ku shembull i shquar është libri nga [[al-Ghazali]], ''[[Moskoherenca e Filozofëve]]''. Disa dijetarë e kanë vënë në pyetje këtë pikëpamje ku një numër i konsiderueshëm vënë në pah se shkolla Ash'ari përmbante shkencën dhe kundërshtonte filozofinë spekulative dhe se disa nga shkencëtarët e mëdhenj myslimanë si [[Alhazen]], [[Biruni]], Ibn al-Nafis dhe Ibn Khaldun ishin pasues të shkollës Ash'ari.<ref name=Sardar/><ref name=Hassan/>
Ndër arsyet tjera për rënien e shkencës islame njihen: konflikti mes myslimanëve sunitë dhe shiave, luftërat e [[Kryqëzatat|kryqëzatave]], luftërat me [[Perandoria Mongole|Perandorinë Mongole]] në tokat Islame mes shekujve XI dhe XIII, posaçërisht [[Perandoria Mongole]] në shekullin e XIII pati ndikim të madh. Mongolët shkatërruan bibliotekat islame, vrojtuesit, spitalet dhe universitetet, duke arritur kulmin në [[Beteja e Bagdadit|Betejën e Bagdadit]] në vitin [[1258]]. Pushtimi i qytetit [[Abbasid]] që ishte qendër kapitale dhe intelektuale në vitin [[1258]] shënoi fundin e [[Vitet e Arta Islame|Viteve të Arta Islame]].<ref>Erica Fraser. [http://www.acs.ucalgary.ca/applied_history/tutor/islam/learning/conclusion.html The Islamic World to 1600], [[University of Calgary]]. - {{en}}</ref>
Që nga shekulli XIII disa myslimanë tradicionalë besonin se pushtimit e Kryqëzuesëve dhe Mongolëve kanë qenë dënim për myslimanët nga [[Zoti]] për shkak të largimit nga [[sunneti]], qëndrim i cili u mbajt edhe nga gjeniu universal Ibn al-Nafis.<ref>Nahyan A. G. Fancy (2006), "Pulmonary Transit and Bodily Resurrection: The Interaction of Medicine, Philosophy and Religion in the Works of Ibn al-Nafīs (d. 1288)", p. 49 & 59, ''Electronic Theses and Dissertations'', [[University of Notre Dame]].[http://etd.nd.edu/ETD-db/theses/available/etd-11292006-152615] - {{en}}</ref> Ata besonin gjithashtu se ai zëvendësim arriti nga numri i madh i luftërave dhe konflikteve që krijuan klimën në të cilën shkenca Islame ishte më pak e suksesshme se më parë. Arsye tjetër për përshkrimin e kësaj rënie merret edhe përçarja në ciklet e paanësisë bazuar në modelin e famshëm [[Asabiyyah]] krijuar nga Khalduni (lindja dhe rënia e kombeve) që vë në pah se rënia është rezultat i faktorëve ekonomik dhe politik e jo religjioze.<ref name=Hassan/> Me rënien e [[Al-Andalus|Spanjës Islame]] në vitin [[1492]], zhvillimi shkencor dhe teknologjik përgjithësisht ra në duart e të krishterëve evropianë dhe qoi në atë që sot njihet si [[Rilindja]] evropiane dhe [[revolucioni shkencor]].
=== Ndikimi në shkencën evropiane ===
Kontribut drejt rritjes së shkencës evropiane ishte kërkimi i skolastikëve evropianë për dituri të reja, të cilat mund të gjendeshin vetëm në mesin e myslimanëve posaçërisht në [[Andaluzia|Spanjën Islae]] dhe në [[Sicilia|Sicili]]. Këta skolastikë përkthyen tekstet e reja shkencore dhe filozofike nga [[gjuha arabe]] në [[gjuha latine|gjuhën latine]].
Njëri nga përkthyesit më produktiv në Spanjë ishte [[Zherardi nga Kremona]] i cili përktheu 87 libra nga arabishtja në latinisht, duke përfshirë: nga [[Muhammad ibn Mūsā al-Khwārizmī]] librin ''[[Algjebra dhe Almukabala]]'', nga [[Jabir ibn Aflah]] librin ''Elementa astronomica'',<ref name=Katz/> nga [[al-Kindi]] librin ''Në Optikë'', nga [[Ahmad ibn Muhammad ibn Kathīr al-Farghānī]] librin ''Në Elementet e Astronomisë në Lëvizjet Qiellore'', nga [[al-Farabi]] librin ''Klasifikimi i Shkencës'',<ref>For a list of Gerard of Cremona's translations see: Edward Grant (1974) ''A Source Book in Medieval Science'', (Cambridge: Harvard Univ. Pr.), pp. 35-8 or Charles Burnett, "The Coherence of the Arabic-Latin Translation Program in Toledo in the Twelfth Century," ''Science in Context'', 14 (2001): at 249-288, at pp. 275-281. - {{en}}</ref> arritjet nga [[al-Razi]] në alkiminë dhe mjekësinë Islame,<ref name=Bieber/> arritjet nga [[Thabit ibn Qurra]] dhe [[Hunayn ibn Ishaq]],<ref>D. Campbell, ''Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages'', p. 6. - [{{en}}</ref> si dhe arritjet nga [[Arzachel]], [[Jabir ibn Aflah]], [[Banū Mūsā]], [[Abū Kāmil Shujā ibn Aslam]], [[Abu al-Qasim]] dhe [[Ibn al-Haytham]] ''(duke përfshirë edhe [[Libri i Optikës|Librin e Optikës]])''.<ref name=Zaimeche/>
Punimet e tjera të përkthyera nga arabishtja në latinisht gjatë shekullin të XIII janë: arritjet nga [[Muhammad ibn Jābir al-Harrānī al-Battānī]] dhe [[Muhammad ibn Mūsā al-Khwārizmī]],<ref name=Katz/> arritje e [[Abu al-Qasim]] (duke përfshirë librin ''[[al-Tasrif]]''),<ref name=Campbell-3>D. Campbell, ''Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages'', p. 3. - {{en}}</ref><ref name=Zaimeche/> nga [[Muhammad al-Fazari]] librin ''Great Sindhind'' (bazuar në ''[[Surya Siddhanta]]'', arritjet nga [[Brahmagupta]]), <ref>G. G. Joseph, ''The Crest of the Peacock'', p. 306. - {{en}}</ref> arritjet nga [[al-Razi]] dhe [[Ibn Sina]] (duke përfshirë ''[[Libri i Kurimit]]'' dhe ''[[Kanuni i Mjekësisë]]''),<ref>M.-T. d'Alverny, "Translations and Translators," pp. 444-6, 451 - {{en}}</ref>, arritjet nga [[Averroes]],<ref name=Campbell-3/> arritjet nga [[Thabit ibn Qurra]], [[al-Farabi]], [[Ahmad ibn Muhammad ibn Kathīr al-Farghānī]], [[Hunayn ibn Ishaq]] dhe të nipit të tijë [[Hubaysh ibn al-Hasan]],<ref>D. Campbell, ''Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages'', p. 4-5. - {{en}}</ref>, arritjet nga [[al-Kindi]], nga [[Abraham bar Hiyya]] librin ''Liber embadorum'', nga [[Ibn Sarabi]] librin ''De Simplicibus'',<ref name=Campbell-3/> arritjet nga [[Qusta ibn Luqa]],<ref>D. Campbell, ''Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages'', p. 5. - {{en}}</ref>, arritjet nga [[Maslamah Ibn Ahmad al-Majriti]], [[Ja'far ibn Muhammad Abu Ma'shar al-Balkhi]] dhe [[al-Ghazali]],<ref name=Zaimeche>Salah Zaimeche (2003). [http://www.muslimheritage.com/uploads/Main%20-%20Aspects%20of%20the%20Islamic%20Influence1.pdf Aspects of the Islamic Influence on Science and Learning in the Christian West], p. 10. Foundation for Science Technology and Civilisation. - {{en}}</ref> arritjet nga [[Nur Ed-Din Al Betrugi]] duke përfshirë librin ''Mbi Lëvizjet e Qiejve'',<ref>[http://www.bautz.de/bbkl/m/michael_sco.shtml ''Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexicon''] - {{en}}</ref><ref name=Bieber/> nga [[Ali ibn Abbas al-Majusi]] librin enciklopedik , ''Libri Komplet i Artit Mjekësor'',<ref name=Bieber>Jerome B. Bieber. [http://inst.santafe.cc.fl.us/~jbieber/HS/trans2.htm Medieval Translation Table 2: Arabic Sources], [[Santa Fe Community College (Florida)|Santa Fe Community College]]. - {{en}}</ref>
nga [[Abu Mashar]] librin ''Hyrje në Astrologji'',<ref>Charles Burnett, ed. ''Adelard of Bath, Conversations with His Nephew,'' (Cambridge: Cambridge University Press, 1999), p. xi. - {{en}}</ref> arritjet nga [[Maimonides]], Ibn Zezla (Byngezla), [[Masawaiyh]], [[Serapion]], al-Qifti, dhe Albe'thar.<ref>D. Campbell, ''Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages'', p. 4. - {{en}}</ref> nga [[Abū Kāmil Shujā ibn Aslam]] libri ''Algjebra'',<ref name=Katz>V. J. Katz, ''A History of Mathematics: An Introduction'', p. 291. - {{en}}</ref>, arritjet e [[Geberi]]t në alkimi dhe ''De Proprietatibus Elementorum'', një libër arab mbi gjeologjinë shkruar nga [[pseudo-Aristeli]].<ref name=Bieber/> Në fillim të shekullit XIII [[Marku nga Toledo]] përktheu [[Kur'ani]]n si dhe arritje të ndyshme mjekësore Islame.<ref>M.-T. d'Alverny, "Translations and Translators," pp. 429, 455 - {{en}}</ref>
[[Fibonacci]] prezantoi llogaritësin e parë komplet evropian të [[Sistemi numerik Hindu-Arabik|sistemit numerik Hindu-Arabik]] nga [[numrat arab|burimet arabe]] në librin e tij ''[[Liber Abaci]]'' ([[1202]]).<ref name=Bieber>Jerome B. Bieber. [http://inst.santafe.cc.fl.us/~jbieber/HS/trans2.htm Medieval Translation Table 2: Arabic Sources], [[Santa Fe Community College (Florida)|Santa Fe Community College]]. - {{en}}</ref> Nga [[Al-Khazini]] libri ''[[Zij]] as-Sanjari'' u përkthye në [[gjuha greke|gjuhën greke]] nga [[Gregory Choniades]] në shekullin e XIII dhe u studjua në [[Perandoria Bizantine|Perandorinë Bizanine]].<ref>David Pingree (1964), "Gregory Chioniades and Palaeologan Astronomy", ''Dumbarton Oaks Papers'' '''18''', p. 135-160. - {{en}}</ref> Përmirësimet astronomike ndaj modelit Ptolemeik të bëra nga [[al-Battani]], [[Averroes]], [[Mo'ayyeduddin Urdi]] (Urdi lemma), [[Nasīr al-Dīn al-Tūsī]] ([[Tusi-couple]]) dhe [[Ibn al-Shatir]] më vonë u adoptuan në [[Heleozentrizmi Kopernikan|modelin heleocentrik Kopernikan]]. Ligji i gravitacionit nga [[Al-Kindi]] ''(Alkindus)'' ndikoi në fizikanin [[Robert Hooke]] në definimt e gravitetit celestial i cili më vonë inspiroi në definimin e ligjit univerzal të gravitetit nga Isak Njutën. Librat nga [[Abū al-Rayhān al-Bīrūnī]], ''Ta'rikh al-Hind'' dhe ''Kitab al-qanun al-Mas’udi'' u përkthyen në latinisht si ''Indica'' dhe ''Canon Mas’udicus''. Komenti nga [[Ibn al-Nafis]] në pjsën e fundit nga libri i [[Ibn Sina]]s ''[[Kanuni i Mjekësisë]]'' u përkthye në latinisht nga [[Andrea Alpago]], ''(vdiq në vitin [[1522]])'' dhe u botua në Evropë në vitin [[1547]]. Libri nga [[Ibn al-Nafis]], ''Komente mbi Anatominë e Kanunit të Avicenës'', që fillimisht përshkruante qarkullimin pulmonar, gjithashtu mund të jetë përkthyer në gjuhë latine dhe të jet bërë e qarkullueshme në Evropë gjatë kohës së njëjtë dhe mund të ketë patur ndikim në studjuesit [[Michael Servetus]] dhe [[Realdo Colombo]].<ref>[http://www.nlm.nih.gov/hmd/arabic/mon4.html Anatomy and Physiology], Islamic Medical Manuscripts, [[United States National Library of Medicine]]. - {{en}}</ref> Përkthimi i arritjeve nga [[Omar Khayyám]] në algjebër dhe gjeometri, më vonë ndikuan në zhvillimin e gjeometrisë jo eEuklidiane në Evropë gjatë shekullit të XVIII<ref>D. S. Kasir (1931). ''The Algebra of Omar Khayyam'', p. 6-7. [[Columbia University Press|Teacher's College Press]], [[Columbia University]], [[New York]]. - {{en}}</ref><ref>Boris A. Rosenfeld and Adolf P. Youschkevitch (1996), "Geometry", p. 469, in {{Harv|Morelon|Rashed|1996|pp=447-494}}</ref> Libri nga [[Ibn Tufail]], ''[[Hayy ibn Yaqdhan]]'', u përkthye në gjuhën latine nga [[Edward Pococke]] në vitin {{l|1671}} dhe në gjuhën angleze nga [[Simon Ockley]] në vitin {{l|1708}} dhe u bë një nga librat më të rëndësishëm që lajmëroi Revolucionin Shkencor."<ref>Samar Attar, ''The Vital Roots of European Enlightenment: Ibn Tufayl's Influence on Modern Western Thought'', Lexington Books, ISBN 0739119893. - {{en}}</ref> Libri nga [[Ibn al-Baitar]], ''Kitab al-Jami fi al-Adwiya al-Mufrada'', gjithashtu kishte ndikim në Evropë pasi u përkthye në latinisht në vitin 1758.<ref name=McNeil/>
== Fushat e studimit ==
Në [[Mesjeta|Mesjetë]], posaçërisht në [[Vitet e Arta Islame]] skolastikët myslimanë bënë arritje të dukshme në shkencë, matematikë, mjekësi, astronomi, inxhinieri dhe në shumë fusha tjera. Gjatë kësaj kohe [[filozofia e hershme Islame]] u zhvillua dhe ishte qendrore në diskutimet shkencore, ku figura kryesore ishin shkencëtarët dhe filozofët.
=== Shkencat agrokulturore ===
{{Kryesor|Shkencat agrokulturore të myslimanëve}}
[[image:Al-jazari water device.jpg|thumb|right|250px|Pompa për nxjerrje të ujit e konstruktuar nga [[Al Jazari]].]]
Gjatë revolucionit agrokulturorë të myslimanëve, shkencëtarët myslimanë bënë përparime të dukshme në botanikë dhe qaun në themelimin e shkencave agrokulturore. Botanikët dhe agronomët myslimanë demonstruan dituri të përparuara agronomike, agroteknike dhe ekonomike në sferat si meteorologjia, klimatologjia, hidrologjia si dhe në ekonominë dhe menaxhimin e ndërmarrjeve agrokulturore. Ata, gjithashtu, demonstruan dituri agrokulturore në sferat si [[pedologjia]], [[ekologjia]] agrokulturore, [[ujitja]], përpunimi i tokës, [[mbjellja]], shpërndarja e plehut, zhdukja e barërave dëmtuese, [[mbjellja]], prerja e druve, [[shartimi]], [[krasitja]] e [[hardhi]]ve, [[profilaksisë]], [[fitoterapia]], kujdesi dhe zhvillimi i kulturave bimore dhe mbledhje dhe grumbullim të të vjelave.<ref>Toufic Fahd (1996), "Botany and agriculture", in Roshdi Rashed, ed., ''[[Encyclopedia of the History of Arabic Science]]'', Vol. 3, p. 813-852 [849]. [[Routledge]], London and New York. - {{en}}</ref>
Në shekullin e XIII [[Ibn al-Baitar]] botoi librin ''Kitab al-Jami fi al-Adwiya al-Mufrada'' që konsiderohet një nga përpilimet më të mëdha botanike që përmban detaje të së paku 1,400 bimëve të ndryshme nga të cilat 200 nga këto bimë ishin zbulime të tija origjinale.<ref name=McNeil>Russell McNeil, [http://www.mala.bc.ca/~mcneil/baitart.htm Ibn al-Baitar], [[Malaspina University-College]].</ref>
=== Shkencat e aplikuara ===
[[Fielding H. Garrison]] në librin e tij ''Historia e Mjekësisë'' shkruan: ''"Saracenët ishin origjinues jo vetëm të algjebrës, kimisë dhe gjeologjisë, por të shumë përparimeve ose përmirësimeve të civilizimit siç janë dritat e rrugëve, kanatat e dritareve, fishekzjarrët, instrumentet spango, [[kultivimi i frutave]], parfumet, erëzat etj."''
Në shkencat e aplikuara një numër i madh i arritjeve të dukshme u bënë nga shkencëtarët dhe inxhinierët myslimanë të mesjetës duke përfshirë shkencëtarët si [[Abbas Ibn Firnas]], [[Taqi al-Din]] dhe pjesërisht [[al-Jazari]], i cili konsiderohet pionier i [[robotika|robotikës]] dhe i inxhinierisë së ditëve tona.<ref>http://www.mtestudios.com/news_100_years.htm 1000 Years of Knowledge Rediscovered at Ibn Battuta Mall], MTE Studios. - {{en}}</ref> Disa nga zbulimet që u bënë nga myslimanët e mesjetës janë: [[kamera obskura]], [[kafeja]], [[fluturakja me ajër]], [[sipërfaqet kontrolluese të fluturimit]], [[sapuni]], [[shamponi]], [[destilimi]] i pastër, [[lëngëzimi]], [[kristalizimi]], [[purifikimi]], [[oksidimi]], [[avullimi]], [[filtrimi]], [[alkooli i destiluar]], [[acidi urinor]], [[acidi nitrik]], [[alembik]], [[boshti dhëmbor]], [[valvula]], [[pompa]] [[piston]] këmbyesve thithëse, [[ora mekanike]] të nxitura nga uli dhe pesha, [[roboti humanoid]] [[software|i programueshëm]], mbyllësi me kombinim, [[kuiltimi]], çarku i ngritur me majë, [[bisturi]], [[sharra e dorës]], [[forcepsët]], [[katguti]] kirurgjik, [[mulliri me erë]], [[inokulimi]], vaksina kundër smallpoksit, [[pena me ngjyrë]], [[kriptoanaliza]], [[analiza e frekuencës]], , [[qelqi i zbukuruar]] dhe [[qelqi kuarc]], [[qilimi Persian]], [[çeku]] modern, [[globi qiellorë]], [[raketa]]t eksplozive, [[torpedo]] dhe [[kopshtet e kënaqësisë|kopshtet artificiale të kënaqësisë]].
=== Astrologjia ===
{{Main|Astrologjia islame}}
Astrologjia Islame, ''([[gjuha arabe|arabisht]]: ''ilm al-nujum'')'', paraqet studimin e qiejve nga ana e myslimanëve të hershëm. Në burimet e hershme arabe fjala ''ilm al-nujum'' përdorej për të nënkuptuar së bashku [[astronomia|astronominë]] dhe [[astrologjia|astrologjinë]]. Në kohën e mesjetës u bë dallimi i qartë mes termit ''ilm al-nujum'' (shkenca e yjeve) dhe termit ''ilm al-falak'' (shkenca e orbitave qiellore) që i referohet astrologjisë dhe ''ilm al-haya'' (shkenca e kuptimit të qiejve), që i referohet astronomisë. Që të dyja fushat i kishin rrënjët në traditën greke, persiane dhe indiane. Skolastikët myslimanë dituritë rreth këtyre shkencave i mësuan nga traditat e këtyre popujve, i studiuan dhe i zhvilluan në nivel shumë të lartë për përdorim praktik në jetën e tyre.
Dallimi i parë semantik mes astrologjisë dhe astronomisë u bë nga [[al-Biruni]] në shekullin e XI, megjithëse ai vetë refuzoi të studiojë astrologjinë.<ref>S. Pines (September 1964). "The Semantic Distinction between the Terms Astronomy and Astrology according to al-Biruni", ''Isis'' '''55''' (3), p. 343-349. - {{en}}</ref> Studimi i astrologjisë ishte gjithashtu u përgënjeshtrua edhe nga astronomë tjerë myslimanë të asaj kohe, nga ata ishin [[al-Farabi]], [[Ibn al-Haytham]], [[Abisina]] dhe [[Averroes]]. Arsyet e tyre për përgënjeshtrimin e astrologjisë ishin edhe për shkak të metodave të përdorura nga astrologët që ishin hipotetike e jo empirike edhe për shkak të pikëpamjeve të astrologëve që shkaktonin konflikt me islamin ortodoks.<ref>Harv Saliba, 1994, faqe:60 & 67-69</ref>
=== Astronomia ===
{{Kryesor|Astronomia Islame}}
[[Figura:Al-Tusi Nasir.jpeg|thumb|right|150px|[[Nasir el-Din Tusi]] ishte [[polimati]], i cili zgjodhi probleme domethënënse në [[Sistemi gjeocentrik|sistemin gjeocentrik]] me [[çifti-tuzi|çiftin-tuzi]] që laujti rol të rëndësishëm në [[heliocentrizmi Kopernikan|Heliocentrizmin Kopernikan]].]]
Në [[astronomia|astronomi]] punët e astronomit egjipitano-grek [[Ptolemi]], pjesërisht në librin ''[[Almagest]]'' dhe arritjet indiane të [[Brahmagupta|Brahmaguptës]] dukshëm u rafinuan gjatë viteve nga astronomët myslimanë. Tabelat astronomike të[[Muhammed ibn Mūsā el-Kuārizmī|El-Kuarizmit]] dhe [[Maslamah Ibn Ahmed el-Majriti]]t shërbyen si burim shumë i rëndësishëm i informimit për mendimtarët e latinizuar evropianë për rizbulimin arritjet në astronomi, ku u shkurajua interesi ekstensiv në astrologji.
Në shekullin XI, astronomët myslimanë filluan të dyshojnë në sistemin e Ptolemeut, një ndër mendimtarët që dyshote ishte [[Ibn el-Haytham]] dhe ishin të parët që mbikëqyrën eksperimentet e elaboruara të lidhur me fenomenet astronomike, duke filluar me njoftimin e [[Ebū el-Reyhān el-Bīrūnī]] me metodën eksperimentale në astronomi.<ref name=Zahoor>Dr. A. Zahoor (1997), [http://www.unhas.ac.id/~rhiza/saintis/biruni.html Abu Raihan Muhammad al-Biruni], [[Hasanuddin University]]. - {{en}}</ref> Shumë nga ata bënë ndryshime dhe përmirësime në modelin e Ptolemeut dhe propozuan modele alternative jo Ptolemeike me strukturë gjeocentrike. Pjesërisht, kritikat dhe përmirësimt nga [[el-Battani]], [[Ibn el-Haytham]], dhe [[Averroes]] dhe modelet jo-Ptolemeike nga [[Observatori në Maragheh|astronomët në Maragha]], [[Nasir el-Din el-Tuzi]] ([[çifti-Tuzi]]), [[Mo'ayyeduddin Urdi]] (Urdi lemma) dhe [[Ibn el-Shatir]] më vonë u adoptuan në modelin heleocentrik Kopernikan,<ref>M. Gill (2005). [http://www.chowk.com/show_article.cgi?aid=00005502&channel=university%20ave Was Muslim Astronomy the Harbinger of Copernicanism?] - {{en}}</ref><ref>Richard Covington (May-June 2007). "Rediscovering Arabic science", ''[[Saudi Aramco World]]'', p. 2-16. - {{en}}</ref> dhe argumentet e [[Koperniku]]t për [[rrotullimi i Tokës|rrotullimin e Tokës]], ishin të ngjashme me ato nga el-Tusi dhe Ali el-Qushji. Disa i referohen arritjeve nga shkolla Maragha si "Revolucioni Maragha", "Revolucioni Shkollor Maragha", ose "Revolucioni shkencorë para Rilindjes".<ref name=Saliba-1994/>
Ndër kontributet tjera nga astronomët myslimanë përfshijnë zbulimin e [[Rruga e Qumështit|Rrugës së Qumështit]] nga el-Biruni i cili mendonte që është tërësi e shumë yjeve nebularë,<ref name=Zahoor/> zhvillimin e modelit planetarë pa asnjë epicikël nga [[Ibn Bajjah]] (Avempace),<ref>Bernard R. Goldstein (March 1972). "Theory and Observation in Medieval Astronomy", ''Isis'' '''63''' (1), p. 39-47 [40-41]. - {{en}}</ref> shkrimet optike nga Ibn el-Haytham që më vonë kanë shpier në themelimin e astronomisë teleskopike evropiane,<ref>O. S. Marshall (1950). "Alhazen and the Telescope", ''Astronomical Society of the Pacific Leaflets'' '''6''', pp. 4-11. - {{en}}</ref> zhvillimin e astrolaboratorëve universal <ref>{{cite book |last=Krebs |first=Robert E. |title=Groundbreaking Scientific Experiments, Inventions, and Discoveries of the Middle Ages and the Renaissance |year=2004 |publisher=Greenwood Press |isbn=0-3133-2433-6 |pages=196|language={{en}}}}</ref> zbulimin i një numri të madhë të instrumenteve tjera astronomike, vazhdimin e kërkimeve rreth lëvizjes së planetëve pasi [[Ja'far Muhammed ibn Mūsā ibn Shākir]] zbuloi se trupat e rëndë dhe sferat qiellore bien nën ligje të njëja fizike sikur [[Toka]],<ref name=Saliba>[[George Saliba]] (1994). "Early Arabic Critique of Ptolemaic Cosmology: A Ninth-Century Text on the Motion of the Celestial Spheres", ''Journal for the History of Astronomy'' '''25''', p. 115-141 [116]. - {{en}}</ref> eksperimentet e para të shtjelluara lidhur me fenomenet astrnomike dhe dallimin e parë mes astronomisë dhe astrologjisë nga [[Abū al-Rayhān al-Bīrūnī]],<ref>S. Pines (September 1964). "The Semantic Distinction between the Terms Astronomy and Astrology according to al-Biruni", ''Isis'' '''55''' (3), p. 343-349.</ref> përdorimin e vrojtimit të saktë empirik dhe teknikave eksperimentuese, <ref>Toby Huff, ''The Rise of Early Modern Science'', p. 326. [[Cambridge University Press]], ISBN 0521529948.</ref> ndarjen e filozofisë natyrore nga astronomia nga Ibn al-Haytham,<ref>Roshdi Rashed (2007). "The Celestial Kinematics of Ibn al-Haytham", ''Arabic Sciences and Philosophy'' '''17''', p. 7-55. [[Cambridge University Press]].</ref> dhe dëshminë e parë të vrojtimit empirik të rrotullimit të Tokës nga al-Tusi dhe al-Qushji.<ref name=Ragep>F. Jamil Ragep (2001), "Tusi and Copernicus: The Earth's Motion in Context", ''Science in Context'' '''14''' (1-2), p. 145–163. [[Cambridge University Press]]. - {{en}}</ref> Disa astronomë myslimanë, gjithashtu kanë diskutuar mundësinë e modelit heleocetrik dhe orbita eliptike<ref>Seyyed [[Hossein Nasr]] (1964), ''An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines,'' (Cambridge: Belknap Press of the Harvard University Press), p. 135-136 - {{en}}</ref>, ndër to janë [[Ja'far ibn Muhammed Ebu Ma'shar el-Balkhi]], [[Ibn el-Haytham]], [[Ebū el-Rayhān el-Bīrūnī]], Ebu Said Sinjari, 'Umar el-Katibi el-[[Qazwini]] dhe [[Qutb el-Din el-Shirazi]].<ref>A. Baker and L. Chapter (2002), "Part 4: The Sciences". In M. M. Sharif, "A History of Muslim Philosophy", ''Philosophia Islamica''. - {{en}}</ref>
=== Kimia ===
{{Kryesor|Alkimia islame|Alkimia}}
[[figura:Jabir ibn Hayyan.jpg|thumb|right|[[Geber|Jabir ibn Hayyan]] (Geber) ishte polimat, i cili llogaritet si babai i kimisë dhe themelues i industrisë së parfumeve.]]
Kimisti i shekullit të XIX-të [[Geber]] ''(Jabir ibn Hayyan)'', konsiderohet babai i kimisë,<ref>John Warren (2005). "War and the Cultural Heritage of Iraq: a sadly mismanaged affair", ''Third World Quarterly'', Volume 26, Issue 4 & 5, p. 815-830. - {{en}}</ref><ref>Dr. A. Zahoor (1997). [http://www.unhas.ac.id/~rhiza/saintis/haiyan.html JABIR IBN HAIYAN (Geber)]. [[University of Indonesia]]. - {{en}}</ref><ref name=Vallely>Paul Vallely, [http://findarticles.com/p/articles/mi_qn4158/is_20060311/ai_n16147544 How Islamic Inventors Changed the World], ''[[The Independent]]'', 11 March 2006. - {{en}}</ref> për shkak të shtjellimit të metodës së parë shkencore eksperimentale në kimi, gjithashtu edhe të [[alembiku]]t, [[retorti]]t, [[distilimi]]t të pastër, [[lëngëzimi]]t, [[kristalizimi]]t, [[purifikimi]]t, [[oksidimi]]t, [[avullimi]]t dhe [[filtrimi]]t.<ref name=Vallely/>
[[Al-Kindi]] ishte i pari i cili refuzoi studimin e alkimisë tradicionale dhe të teorisë së [[Gri Filozofik|transformimit të metaleve]],<ref>Felix Klein-Frank (2001), "Al-Kindi", in [[Oliver Leaman]] & [[Hossein Nasr]], ''History of Islamic Philosophy'', p. 174. London: [[Routledge]]. - {{en}}</ref> i përcjellë nga [[Abū Rayhān al-Bīrūnī]],<ref>Michael E. Marmura (1965). "''An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines. Conceptions of Nature and Methods Used for Its Study by the Ikhwan Al-Safa'an, Al-Biruni, and Ibn Sina'' by Seyyed [[Hossein Nasr]]", ''Speculum'' '''40''' (4), p. 744-746. - {{en}}</ref> [[Ibn Sina]],<ref>[[Robert Briffault]] (1938). ''The Making of Humanity'' p. 196-197. - {{en}}</ref> dhe [[Ibn Khaldun]]. Ibn Sina, gjithashtu zbuloi distlimin e avullt dhe prodhoi vajin e parë thelbësor që qoi në zhvillimin e armaterapisë. [[Rhazes|Razi]] i pari distiloi [[vajguri]]n, zbuloi [[vajguri]]n dhe [[llapma me vajgur|llampat me vajgur]], brumin e sapunit dhe formulën për sapun dhe antiseptikë. Në librin e tij ''[[Dyshime rreth Galenit]]'', al-Razi ishte gjithashtu i pari që përmes përdorimit të metodës shkencore dëshmoi se teoria e elementeve klasike e [[Aristoteli]]t dhe toria e humorizmiz e [[Galeni]]t ishin të gabuara. Në shekullin e XIII [[Nasīr al-Dīn al-Tūsī]] filloi një version të hershëm të ligjit të ruajtjes së masës, duke vë në pah se trupi i lëndës është në gjendje të ndryshojë, por nuk është në gjendje të zhduket.<ref>Farid Alakbarov (Summer 2001). [[http://azer.com/aiweb/categories/magazine/92_folder/92_articles/92_tusi.html A 13th-Century Darwin? Tusi's Views on Evolution], ''Azerbaijan International'' '''9''' (2). - {{en}}</ref> [[Alexander von Humboldt]] i sheh kimistët myslimanë si themelues të kimisë.<ref>Dr. Kasem Ajram (1992). ''Miracle of Islamic Science'', Appendix B. Knowledge House Publishers. ISBN 0911119434. - {{en}}</ref>
[[George Sarton]] në librin e tijë ''Introduction to the History of Science'' shkroi:
:''"Ne gjejmë në shkrimet e tija (Jabir, Geber) pikëpamje të shquara mbi metodën e hulumtimit shkencorë kimikë, teorinë mbi formimin gjeologjik të metaleve (gjashtë metalet ndryshojnë thelbësisht për shkak të proporcioneve të ndryshme të [[sulfuri]]t dhe [[merkuri (element)|merkurit]] në to); përgatitjen e substancave të ndryshme, [[arseni]]t dhe [[antimoni]]t nga sulfidet e tyre)."''<ref name=Zahoor>Dr. A. Zahoor and Dr. Z. Haq (1997). [http://www.cyberistan.org/islamic/Introl1.html ''Quotations From Famous Historians of Science''], [http://www.cyberistan.org Cyberistan]. - {{en}}</ref>
=== Shkencat e tokës ===
Shkencëtarët myslimanë, posaçërisht [[Abū Rayhān al-Bīrūnī]], realizuan një numër të madh kontributesh mbi [[shkencat e tokës]].<ref name=Plinio>Plinio Prioreschi, "Al-Kindi, A Precursor Of The Scientific Revolution", ''Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine'', 2002 (2): 17-19.</ref> Biruni llogaritet babai i [[gjeodezia|gjeodezisë]] për kontributet e tija të rëndësishme në këtë fushë,<ref name=Ahmed>H. Mowlana (2001). "Information in the Arab World", ''Cooperation South Journal'' '''1'''. - {{en}}</ref> gjithashtu dhe me kontributet e tija në [[gjeografia|gjeografi]] dhe [[gjeologjia|gjeologji]].
Përveç shkrimeve tjera rreth gjeologjisë në librin e tijë [[gjeologjia i Indisë]] Biruni shkroi:
:''"Por nëse shikon baltën e [[India|Indisë]] me sytë e tu dhe mediton në natyrën e sajë, nëse merr parasysh [[guri|gurët]] e rrumbullakët të gjetur në tokë, me gjithë gjërmimin e thellë, gurët që janë të mëdhenj gati sa malet dhe ku lumenjtë kanë rrymë të dhunshme, gurët që janë me përmasa më të vogla në largësi më të mëdha nga malet dhe ku rrymimet rrjedin më ngadalë, gurët që paraqiten të pluhurosur në formën e rërës, ku rrymimet fillojnë të stagojnë afër gojave të tyre dhe afër detit - nëse konsideron gjithë këtë mezi do të mendosh se [[India]] dikur ishte [[deti]], që nëpërmjet shkallëve ka qenë e mbushur nga stogjet e rrjedhave."<ref>[[Abdus Salam|A. Salam]] (1984), "Islam and Science". In C. H. Lai (1987), ''Ideals and Realities: Selected Essays of Abdus Salam'', 2nd ed., World Scientific, Singapore, p. 179-213. - {{en}}</ref>''
[[John J. O'Connor]] dhe [[Edmund F. Robertson]] në librin e tyre ''[[MacTutor History of Mathematics archive]]'' shkruajnë:
:''"Kontribute të rëndësishme në gjeodezi dhe gjeografi gjithashtu ka dhënë al-Biruni. Ai paraqiti teknikat e matjes së tokës dhe distancave duke përdorur [[trekëndëzimin]]. Ai e gjeti se radiusi i tokës është 6339.6 [[km]], vlerë e pa arritur në [[Bota perëndimore|perëndim]] gjer në shekullin e XVI. ''Masudic canon'' i tij përmbanë tabelë me koordinata të 600 vendeve, ku gati për të gjitha vendet kishte njohuri direkte."''
Në gjeologji [[Ibn Sina]] në librin e tij ''[[Libri i Kurimit]]'' dha dy hipteza rreth maleve. Në hartografi, [[Harta nga Piri Reis]] krijuar nga hartografi [[Perandoria Osmane|osman]] [[Piri Reis]] në vitin [[1513]], ishte një nga hartat më të hershme të botës që përfshinë [[Amerika]]t dhe siç duket e para që përfshinë [[Antartiku]]n. Harta e tij e botës konsiderohej më e sakta gjatë shekullit të XVI-të.
Traktatet më të hershme të njohur e që kanë të bëjnë me ambientalizmin dhe shkencën ambientale e posaçërisht me ndotjen ishin traktatet arabe të shkruara nga [[al-Kindi]], [[al-Razi]], [[Ibn Al-Jazzar]], [[al-Tamimi]], [[al-Masihi]], [[Ibn Sina]], [[Ali ibn Ridwan]], [[Abd-el-latif]], dhe [[Ibn al-Nafis]]. Punimet e tyre mbuluan një numër të mëdha të temave lidhur me ndotjen si [[ndotja e ajrit]], [[ndotja e ujit]], [[ndotja e tokës]], trajtimi pa kujdes i plehrave të ngurtë bashkiak dhe vlerësimi i ndikimit ambiental i vendeve të caktuara.<ref>L. Gari (2002), "Arabic Treatises on Environmental Pollution up to the End of the Thirteenth Century", ''Environment and History'' '''8''' (4), pp. 475-488. - {{en}}</ref> [[Córdoba, Spain|Kordoba]], [[al-Andalus]] gjithashtu kishte kontenierët e parë të plehrave dhe paisjet për hedhjen e plehrave.<ref>S. P. Scott (1904), ''History of the Moorish Empire in Europe'', 3 vols, J. B. Lippincott Company, Philadelphia and London. <br> F. B. Artz (1980), ''The Mind of the Middle Ages'', Third edition revised, [[University of Chicago Press]], pp 148-50. <br> ([[cf.]] [http://www.1001inventions.com/index.cfm?fuseaction=main.viewSection&intSectionID=441 References], 1001 Inventions) - {{en}}</ref>
=== Matematika ===
{{Kryesor|Matematika islame}}
[[Image:Abu Abdullah Muhammad bin Musa al-Khwarizmi.jpg|thumb|right|[[Muhammed ibn Mūsā el-Kuārizmī|El-Kuarizmi]], babai i [[algjebra|algjebrës]] dhe babai i algoritmave.]]
[[John J. O'Connor]] dhe [[Edmund F. Robertson]] në librin e tyre ''[[MacTutor History of Mathematics archive]]'' shkruajnë:
:''"Hulumtimet e tanishme pikturojnë pikturë të re të borxhit që ne i kemi [[matematika|matematikës]] Islame. Papritmas, shumë ide për të cilat më herët mendohej të jenë koncepte të reja brilante nga matematikanët evropianë të shekullit të XVI, XVII dhe XVIII, tani dalin të jenë ide të matematikanëve myslimanë/arabë gati katër shekuj më të hershme."<ref>John J. O'Connor and Edmund F. Robertson (1999). [http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk/~history/HistTopics/Arabic_mathematics.html Arabic mathematics: forgotten brilliance?] ''[[MacTutor History of Mathematics archive]]''. - {{en}}</ref>''
[[Muhammed ibn Mūsā el-Kuārizmī|El-Kuarizmi]] (780-850), nga emri i të cilit rrjedh [[algoritmi]], dukshëm kontribuoi në algjebër e cila u emërua sipas librit të tij ''[[Kitab al-Jabr]]'', libr i parë i algjebrës elementare.<ref>Eglash (1999), p.61 - {{en}}</ref> Ai gjithashtu paraqiti atë që tani njihet si [[Numrat arabë]], që prejardhjen origjinale e kanë nga [[Matematika Indiane|India]], megjithëse matematikanët myslimanë bënë disa pastrime në sistemin numerik, siç është paraqitja e pikës decimale. [[El-Kindi]] (801-873) ishte pionier në [[kriptanaliza|kriptanalizë]] dhe [[kriptologjia|kriptologji]]. Ai i paraqiti sqarimet e para të njohura të kriptanalizës dhe analizës së frekuencës në veprën e tjë ''Dorëshkrimi mbi Deshifrimin e Porosive Kriptografike''.<ref>Simon Singh, ''The Code Book'', p. 14-20. - {{en}}</ref><ref>[url=http://www.muslimheritage.com/topics/default.cfm?ArticleID=372 Al-Kindi, Cryptgraphy, Codebreaking and Ciphers ] - {{en}}</ref>
Dëshmia e parë e njohur nga induksioni matematikor është paraqitur në librin e shkruar nga [[El-Karaxhi]] rreth vitit [[1000]], i cili e përdori atë për të dëshmuar [[Teorema e binomit|teoremën e binomit]], [[trekëndëshi i Paskalit|trekëndëshin e Paskalit]] dhe shumën e [[kubi|kubeve]] të numrave.<ref>Victor J. Katz (1998). ''History of Mathematics: An Introduction'', p. 255-259. [[Addison-Wesley]]. ISBN 0321016181. - {{en}}</ref> Historiani i matematikës, F. Woepcke,<ref>F. Woepcke (1853). ''Extrait du Fakhri, traité d'Algèbre par Abou Bekr Mohammed Ben Alhacan Alkarkhi''. [[Paris]]. -{{en}}</ref> e çmon matematikanin Al-Karaxhi si "i pari, i cili paraqiti teorinë e [[analiza matematike|analizës matematike]] algjebrike." [[Ibn el-Haytham]] ishte matematikani i parë, i cili derivoi formulën për shumën e katër fuqive dhe përdorimin e metodës së induksionit, ai zhvilloi metodë për determinimin e formulës së përgjithshme për shumën e çdo fuqie, që ishte bazike për zhvillimin e analizës matematike të integralit.<ref>Victor J. Katz (1995). "Ideas of Calculus in Islam and India", ''Mathematics Magazine'' '''68''' (3), p. 163-174. - {{en}}</ref> Poeti dhe matematikani persian i shekullit të XI, [[Omar Khayyám]], ishte i pari i cili gjeti zgjedhje të përgjithëshme gjeometrike për [[ekuacionet kubike]] dhe çoi në themelet e zhvillimit të [[gjeometria analitike|gjeometrisë analitike]], [[gjeometria algjebrike|gjeometrisë algjebrike]] dhe [[Gjeometria joeuklidiane|gjeometrisë joeuklidiane]]. [[Sheref el-Din el-Tusi]] (1135-1213) gjeti zgjedhjet algjebrike dhe numerike të ekuacioneve kubike dhe ishte i pari që zbuloi [[derivati]]n e polinomeve kubike, një rezultat i rëndësishëm në analizën matematike diferenciale.<ref>J. L. Berggren (1990). "Innovation and Tradition in Sharaf al-Din al-Tusi's Muadalat", ''Journal of the American Oriental Society'' '''110''' (2), p. 304-309. - {{en}}</ref>
Ndër arritjet tjera të matematikanëve myslimanë janë edhe zbulimi trigonometrisë sferike,<ref>{{cite book |last=Syed |first=M. H. |language={{en}}|title=Islam and Science |year=2005 |publisher=Anmol Publications PVT. LTD. |isbn=8-1261-1345-6 |pages=71}}</ref> zbulimi i të gjitha funksioneve trigonometrike, përveç [[sinusi]]t dhe [[kosinusi]]t, zhvillimi i gjeometrisë analitike nga [[Ibn el-Hajtam]], mohimi i parë i gjeometrisë së Euklidit dhe [[Aksioma e paraleleve|postulati i paraleleve]] nga [[Nasīr el-Dīn el-Tūsī]], tentimi i parë në [[Gjeometria joeuklidiane|gjeometrinë joeuklidiane]] nga Sadr el-Din, zhvillimi i algjebrës simbolike nga [[Abū al-Hasan ibn Alī al-Qalasādī]],<ref>{{MacTutor Biography|id=Al-Qalasadi|title= Abu'l Hasan ibn Ali al Qalasadi}}</ref> dhe përparime tjera të shumta në algjebër, aritmetikë, analizë matematike, kriptografi, gjeometri, teorinë e numrave dhe trigonometri.
=== Mekanika ===
Në fushën mekanike të fizikës, [[Ja'far Muhammad ibn Mūsā ibn Shākir]] (800-873) nga [[Banū Mūsā]] ishte pionier i [[astrofizika|astrofizikës]] dhe [[mekanika qiellore|mekanikës qiellore]] si dhe zbuluesi i parë, se [[trupat qiellorë]] dhe [[sferat qiellore]] ishin temë e ligjit të njëjtë fizikë sikur edhe [[Toka]], përkundër antikëve të cilët besonin se sferat qiellore përmbajnë rregulla të veta të ligjeve fizike të ndryshme nga ligjet e Tokës.<ref name=Saliba/> Në librat e tijë ''Lëvizja Yjore'' dhe ''Forca e Tërheqjes'', ai gjithashtu ishte i pari i cili zbuloi se ekziston forcë e tërheqjes në mes të trupave qiellorë,<ref>K. A. Waheed (1978). ''Islam and The Origins of Modern Science'', p. 27. Islamic Publication Ltd., Lahore. - {{en}}</ref>, zbulim të cilin [[Robert Briffault]] e shehë si parathënës i ligjit universal të gravitetit të Njutnit.<ref>[[Robert Briffault]] (1938). ''The Making of Humanity'', p. 191. - {{en}}</ref> [[Thābit ibn Qurra]] (836-901) refuzoi nocionet [[Shkolla Peripatetike|Peripatetike]] dhe [[Fizika Aristoteliane|Aristoteliane]] të "vendit neutral" për çdo [[elementi klasik|element]]. Në vend të tyre ai propozoi teorinë e [[lëvizja (fizikë)|lëvizjes]], në të cilën edhe lëvizjet tatëpjetë dhe lëvizjet përpjetë janë të shkaktuara nga [[pesha]] dhe se rregulli i universit është rezultat i dy [[gravitacioni|tërheqjeve]] garuese (''jadhb''): njëra nga këto është "mes elementeve sublunare dhe qiellore" dhe tjetra është "mes tëgjitha pjesëve të çdo elementi ndaras".<ref>Mohammed Abattouy (2001). "Greek Mechanics in Arabic Context: Thabit ibn Qurra, al-Isfizarı and the Arabic Traditions of Aristotelian and Euclidean Mechanics", ''Science in Context'' '''14''', p. 205-206. [[Cambridge University Press]]. - {{en}}</ref> [[Al-Kindi]] (801-873) përshkroi një koncept të hershëm të [[relativiteti]]t paradrejtues të teorisë së më vonshme të relativitetit, të paraqitur nga [[Albert Einstein]] në shekullin e XX-të. Sikur Ajnshtajni edhe el-Kindi pohoi se bota fizike dhe fenomenet fizike janë relative, se [[koha]], [[hapësira]], [[lëvizja]] dhe [[trupat fizikë]] janë të gjithë relativë ndaj njëri tjetrit dhe të pa varur dhe jo absolutë dhe ata janë relativë ndaj objekteve të tyre dhe ndaj vëzhguesit.<ref>[http://www.muslimheritage.com/topics/default.cfm?ArticleID=383 The Theory of Relativity], Foundation for Science Technology and Civilisation, 2003. - {{en}}</ref>
[[Ibn al-Haytham]] (965-1039) diskutoi teorinë e [[gravitacioni|tërheqjes]] në mes masave dhe siç duket ishte në dijeni për madhësinë e shpejtimit gjatë gravitacionit dhe zbuloi se trupat qiellorë "i përgjigjeshin [[ligjet e fizikës|ligjeve të fizikës]]".<ref>Duhem, Pierre (1908, 1969). ''To Save the Phenomena: An Essay on the Idea of Physical theory from Plato to Galileo'', p. 28. University of Chicago Press, Chicago. - {{en}}</ref> Ibn al-Haytham gjithashtu zbuloi ligjin e [[inercioni]]t, i njohur si [[Ligji i parë i lëvizjes i Njutnit]], në deklarmin se trupi lëvizë përgjithmonë përveç nëse ndonjë forcë e jashtme e ndërpret lëvizjen e tijë ose ia ndërron drejtimin e lëvizes.<ref name=Bizri>Dr. Nader El-Bizri, "Ibn al-Haytham or Alhazen", in Josef W. Meri (2006), ''Medieval Islamic Civilization: An Encyclopaedia'', Vol. II, p. 343-345, [[Routledge]], New York, London. - {{en}}</ref> Ai gjithashtu zbuloi konceptin e impulsit, pjesë e [[Ligji i dytë i lëvizjes i Njutnit|Ligjit të dytë të lëvizjes të Njutnit]].<ref>Seyyed [[Hossein Nasr]], "The achievements of Ibn Sina in the field of science and his contributions to its philosophy", ''Islam & Science'', December 2003. - {{en}}</ref> edhe pse nuk e kuantifikoi matematikisht këtë koncept.
Fituesi i [[Çmimi Nobel|Çmimit Nobel]], [[Abdus Salam]], mbi [[Ibn al-Haytham]] shkroi:
:''"Ibn-al-Haitham (Alhazen, 965-1039 CE) ishte njëri nga fizikanët më të mëdhenjë i të gjitha kohërave. Ai bëri kontribute eksperimentale të rendit të lartë në optikë. Ai shpalli se rrezja e dritës, duke kaluar përmes masës merr rrugën e cila është më e lehta dhe "më e shpejta". Në këtë shpallje ai parashihte [[Ligjet e Fermatit|Ligjin i Kohës së Fundit i Fermatit]] shekuj më parë. Ai ka parapa ligjin e inercionit, që më vonë emërohet [[Ligji i parë i lëvizjes i Njutnit]]. Pjesa e V e "Opus Majus" nga [[Roger Bacon]]i praktikisht është një shënim nga "Optika" e Ibn el Haithamit."<ref name=Salam>[[Abdus Salam]] (1984), "Islam and Science". In C. H. Lai (1987), ''Ideals and Realities: Selected Essays of Abdus Salam'', 2nd ed., World Scientific, Singapore, p. 179-213. - {{en}}</ref>''
[[Ibn Sina]] (980-1037) zbuloi konceptin e [[impulsi]]t, kur u referua tek shtysi i të qenurit proporcional me peshën e shpejtësisë së kohës, paraprirës i konceptit të impulsit në Ligjin e Dytë të Lëvizjes të Njutnit.<ref name=Sayili>A. Sayili (1987), "Ibn Sīnā and Buridan on the Motion of the Projectile", ''Annals of the New York Academy of Sciences'' '''500''' (1), p. 477–482:
:''"Thus he considered impetus as proportional to weight times velocity. In other words, his conception of impetus comes very close to the concept of momentum of Newtonian mechanics." - {{en}}</ref> Kështu që ai konsiderohet babai i konceptit bazik të impulsit në fizikë.<ref>Seyyed [[Hossein Nasr]], "Islamic Conception Of Intellectual Life", in Philip P. Wiener (ed.), ''Dictionary of the History of Ideas'', Vol. 2, p. 65, Charles Scribner's Sons, New York, 1973-1974. - {{en}}</ref> Teoria e tijë e lëvijes ishte gjithashtu konsistente me konceptin e [[inercioni]]t në Ligjin e Parë të Lëvizjes të Njutnit.<ref name=Sayili/> [[Abū Rayhān al-Bīrūnī]] (973-1048) ishte i pari që kuptoi se nxitimi është i lidhur me lëvizjen jo uniforme, gjithashtu pjesë e Ligjit të Dytë të Lëvizjes të Njutnit.
[[Al-Biruni]], dhe më vonë [[al-Khazini]], ishin të parët që aplikuan metodën shkencore eksperimentale në mekanikë, posaçërisht në fushën e [[statika|statikës]] dhe [[dinmika|dinamikës]], pjesërisht për përcaktimin e peshave speciale, siç janë ato të bazuara në teorinë e barazpeshës dhe përcaktimit të peshës. Fizikantët myslimanë njësuan statikën dhe dinamikën në shkencën e mekanikës dhe kombinuan fushat e [[hidrostatika|hidrostatikës]] me dinamikën për t'i dhënë jetë [[hidrodinamika|hidrodinamikës]]. Ata aplikuan teoritë matematike të raportit dhe teknikave [[infinitesimal]]e dhe paraqitën teknikat e algjebrës dhe kalkulimit në fushëne statikës. Ata gjithashtu ishin të parët që përgjithësuan teorinë e [[qendra e gravitetit|qendrës së gravitetit]] dhe të parët që aplikuan atë në trupat tredimensionalë. Ata gjithashtu themeluan teorinë e mundësisë së konsiderimit të levës dhe krijuan "shkencën e gravitetit" e cila më vonë u zhvillua më tej në Evropën e Mesjetës.<ref>Mariam Rozhanskaya and I. S. Levinova (1996), "Statics", in Roshdi Rashed, ed., ''[[Encyclopedia of the History of Arabic Science]]'', Vol. 2, p. 614-642 [642], [[Routledge]], London and New York: :''"Using a whole body of mathematical methods (not only those inherited from the antique theory of ratios and infinitesimal techniques, but also the methods of the contemporary algebra and fine calculation techniques), Arabic scientists raised statics to a new, higher level. The classical results of Archimedes in the theory of the centre of gravity were generalized and applied to three-dimensional bodies, the theory of ponderable lever was founded and the 'science of gravity' was created and later further developed in medieval Europe. The phenomena of statics were studied by using the dynamic apporach so that two trends - statics and dynamics - turned out to be inter-related withina single science, mechanics. The combination of the dynamic apporach with Archimedean hydrostatics gave birth to a direction in science which may be called medieval hydrodynamics. [...] Numerous fine experimental methods were developed for determining the specific weight, which were based, in particular, on the theory of balances and weighing. The classical works of al-Biruni and al-Khazini can by right be considered as the beginning of the application of experimental methods in [[medieval science]]."'' - {{en}}</ref>
Në vitin [[1121]], [[el-Khazini]], në librin e tië "''Libri i Barazpeshimit të Urtsisë'', ishe i pari që propozoi se graviteti dhe [[energjia potenciale]] e gravitetit e trupit ndryshon varësisht nga largësia nga qendra e [[Toka|Tokës]]. Ky fenomen nuk u dëshmua deri në paraqitjen e [[Ligji i Gravitetit Universal Njutnit|Ligjit të Gravitetit Universaltë Njutnit]], shekuj më vonë. Në statikë, al-Khazini i pari pastër dalloi forcën, masën dhe peshën dhe tregoi veëdije mbi peshën e ajrit dhe rritjen e saj në dendësi me lartësi dhe zbuloi se dendësia më e madhe e ujit ishte më afër qendrës së [[Toka|Tokës]].<ref>Salah Zaimeche PhD (2005). [http://www.muslimheritage.com/uploads/Merv.pdf Merv], p. 5-7. Foundation for Science Technology and Civilization. - {{en}}</ref> [[Ibn Bajjah]] (Avempace) (d. 1138), ishte ai i cili argumentoi se gjithmonë ka forcë reaksioni për çdo forcë të ushtruar, të cilin [[Shlomo Pines]] e sheh si paraprisës i idesë së [[Gottfried Leibniz]]it për forcën, e cila përbën bazën e [[Ligji i Tretë i Lëvizjes i Njutnit|Ligjit të Tretë të Lëvizjes të Njutnit]].<ref>[[Shlomo Pines]] (1964), "La dynamique d’Ibn Bajja", in ''Mélanges Alexandre Koyré'', I, 442-468 [462, 468], Paris.
<br>([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). "Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory", ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [543].) - {{en}}</ref> Teoria e tijë e lëvizjes kishte ndikim të rëndësishëm në fizikantët e mëvonshëm si [[Galileo Galilei]].<ref>Ernest A. Moody (1951). "Galileo and Avempace: The Dynamics of the Leaning Tower Experiment (I)", ''Journal of the History of Ideas'' '''12''' (2), p. 163-193. - {{en}}</ref> [[Hibat Allah Ebu'l-Barakat el-Bagdaadi]] (1080-1165) shkroi libër kritikë ndaj fizikës së Aristotelit të titulluar ''el-Mu'tabar'', ku ishte i pari i cili kundërshtoi idenë e [[Aristteli]]t se forca konstante prodhon lëvizje uniforme, pasi kuptoi se forca e aplikuar vazhdimisht prodhon nxitje, që është ligji fundamental i [[mekanika klasike|mekanikës klasike]] dhe një parashikim i hershëm i Ligjit të Dytë të Lëvizjes të Njutnit,<ref> [[Shlomo Pines]] ; Titulli: Ebu'l-Barakāt el-Bagdādī , Hibat Allah; encikloperia: [[Fjalori i Biografisë Shkencore]]; Vëllimi: 1; faqe: 26-28; Botues: Charles Scribner's Sons; Vend botimi: [[New York City]]; Viti:1970; [[ISBN]]: 0684101149
<br>([[cf.]] Abel B. Franco (October 2003). "Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory", ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4), p. 521-546 [543].) - {{en}}</ref>, mendim të cilin ai nuk ia referoi forcave vepruese si të barabarta me forcën tendosëse.<ref>Abel B. Franco (October 2003), "Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory", ''Journal of the History of Ideas'' '''64''' (4):521-546 [543])</ref> Sikur Njutni, ai përshkroi nxitimin si kusht të ndryshimit të shpejtësisë.<ref>A. C. Crombie, ''Augustine to Galileo 2'', p. 67. - {{en}}</ref> [[Averroes]] (1126–1198) ishte i pari, i cili e definoi dhe mati forcën si " raport në të cilin [[puna mekanike|puna]] është bërë me ndryshimin e [[energjia kinetike|energjisë kinetike]] si kusht i trupit material"<ref>Ernest A. Moody (June 1951). "Galileo and Avempace: The Dynamics of the Leaning Tower Experiment (II)", ''Journal of the History of Ideas'' '''12''' (3), p. 375-422 [375]. - {{en}}</ref> dhe i pari, i cili me të drejtë kundërshtoi "se efekti dhe masa e forces ndryshon në kushte kinetike në masën materiale rezistente."<ref>Ernest A. Moody (June 1951). "Galileo and Avempace: The Dynamics of the Leaning Tower Experiment (II)", ''Journal of the History of Ideas'' '''12''' (3), p. 375-422 [380]. - {{en}}</ref> Zhvillimet myslimane në mekanikë ishin themelet e zhvillimit të më vonshëm të mekanikës klasike në Evropën e hershme moderne.<ref>Mariam Rozhanskaya and I. S. Levinova (1996), "Statics", in Roshdi Rashed, ed., ''[[Encyclopedia of the History of Arabic Science]]'', Vol. 2, p. 614-642 [642], [[Routledge]], London and New York:
:''"Arabic statics was an essential link in the progress of world science. It played an important part in the prehistory of classical mechanics in medieval Europe. Without it classical mechanics proper could probably not have been created."''</ref>
=== Mjekësia ===
[[figura:Cheshm manuscript.jpg|thumb|250px|Struktura e syrit sipas [[Hunain ibn Ishaq]].]]
{{kryesor|Mjekësia Islame}}
Mjekët myslimanë arritën përparime dhe kontribute të rëndesishme, të cilat ndikuan në zhvillimin e [[mjekësia|mjekësisë]] duke përfshië [[anatomia|anatominë]], [[optalmologjia|optalmologjinë]], [[patologjia|patologjinë]], [[shkencat farmaceutik]]| (duke përfshirë [[farmacia|farmacinë]] dhe [[ farmacologjia|farmacologjinë]]), [[fiziologjia|fiziologjinë]] dhe [[operimi|operimin]]. Mjekët myslimanë ndërtuan disa nga spitalet më të vjetra, të cilat më vonë u shpërndanë edhe në [[Evropa|Evropë]] gjatë [[Kryqëzatat|Kryqëzatave]], të inspiruar nga spitale e [[Lindja e Mesme|Lindjes së Mesme]].<ref name=Sarton>[[George Sarton]], ''Introduction to the History of Science''.<br>([[cf.]] Dr. A. Zahoor and Dr. Z. Haq (1997), [http://www.cyberistan.org/islamic/Introl1.html Quotations From Famous Historians of Science], Cyberistan. - {{en}}</ref>
[[Al-Kindi]] shkroi librin ''[[De Gradibus]]'', në të cilin ai fillimisht demonstroi përdorimin e kuantifikimit dhe matematikës në mjekësi dhe pjesërisht në fushën e farmacologjisë. Ky përfshinë zhvillimin e shkallës matematike për të kuantifikuar fuqinë e [[bari (jekësi)|barërave]] dhe sistemin, i cili do të lejonte mjekun të përcaktojë në mënyrë të përparuar ditët më kritike të sëmundjes së pacientit.<ref> Felix Klein-Frank (2001), ''Al-Kindi'', in [[Oliver Leaman]] and [[Hossein Nasr]], ''History of Islamic Philosophy'', p. 172. [[Routledge]], London. - {{en}}</ref> [[Rhazes|Razi]] (Rhazes) (865-925), babai i [[pediatria|pediatrisë]],<ref>David W. Tschanz, PhD (2003), "Arab Roots of European Medicine", ''Heart Views'' '''4''' (2). - {{en}}</ref> dokumentoi raste klinike të përvojës së tijë dhe ruajti dokumente shumë të vyeshme të sëmundjeve të ndrysme.. Libri i tijë His ''Libri Gjithëpërfshirës i Mjekësisë", i cili prezantoi [[fruthi]]n dhe [[lia e zezë|linë e zezë]] ishte shumë i ndikueshëm në Evropë. Në librin e tijë ''Dyshime mbi Galenin'', al-Razi ishte gjithashtu i pari, i cili përmes përdorimit të eksperimentit dëshmoi se edhe teoria e humorizmit e [[Galen]]it edhe teoria e elementit klasik e [[Aristoteli]]t janë të gabuara.<ref name=Stolyarov>G. Stolyarov II (2002), "Rhazes: The Thinking Western Physician", ''The Rational Argumentator'', Issue VI. - {{en}}</ref> Ai gjithashtu prezantoi [[urinaliza|urnalizën]] dhe [[testi fekal|testin fekal]].<ref>Rafik Berjak and Muzaffar Iqbal, "Ibn Sina—Al-Biruni correspondence", ''Islam & Science'', December 2003. - {{en}}</ref>
[[Abu al-Qasim]] (Abulcasis), shihet si babai i [[operimi (mjekësi)|operimit]],<ref>A. Martin-Araguz, C. Bustamante-Martinez, Ajo V. Fernandez-Armayor, J. M. Moreno-Martinez (2002). "Neuroscience in al-Andalus and its influence on medieval scholastic medicine", ''Revista de neurología'' '''34''' (9), p. 877-892. - {{en}}</ref> shkri librin ''Kitab [[el-Tasrif]]'' ([[1000]]), enciklopedi 30 volumëshe mjekësore, e cila u mësua nga shkollat mjekësore myslimane dhe evropiane deri në shekullin e XVII. Ai zbuloi një numër të madh të instrumenteve kirurgjike, duke përfshirë instruentet e para unike me gruan,<ref name=Saad>Bashar Saad, Hassan Azaizeh, Omar Said (October 2005). "Tradition and Perspectives of Arab Herbal Medicine: A Review", ''Evidence-based Complementary and Alternative Medicine'' '''2''' (4), p. 475-479 [476]. [[Oxford University Press]]. - {{en}}</ref> gjithashtu dhe përdorimin kirurgjik të [[katguti]]t dhe gërshërëve, [[Ligatura|ligaturës]], [[gjilpëra kirurgjike|gjilpërës kirurgjike]], [[bisturi]]t, [[kureta|kuretës]], [[retraktori]]t, sungjerit kirurgjik, [[Zëri (instrument mjekësor)|zërit]], grepit kirurgjik, shfurës kirurgjike, [[spekulumi]]t,<ref>Khaled al-Hadidi (1978), "The Role of Muslim Scholars in Oto-rhino-Laryngology", ''The Egyptian Journal of O.R.L.'' '''4''' (1), p. 1-15. ([[cf.]] [http://muslimheritage.com/topics/default.cfm?ArticleID=674 Ear, Nose and Throat Medical Practice in Muslim Heritage], Foundation for Science Technology and Civilization.) - {{en}}</ref> dhe suvas.<ref>Zafarul-Islam Khan, [http://milligazette.com/Archives/15-1-2000/Art5.htm At The Threshhold Of A New Millennium – II], ''The Milli Gazette''. - {{en}}</ref> Në vitin [[1021]], [[Ibn al-Haytham]] (Alhacen) arriti përparim të rëndësishëm në operim të syrit pasi që studioi dhe mirë e sqaroi procesin e të pamurit dhe percepcionit vizual në librin e tijë ''[[Libri i Optikës]], {{l|1021}}.<ref name=Saad/>
[[Ibn Sina]], konsiderohet babai i mjekësisë moderne dhe njëri nga mendimtarët dhe shkollarët e mjekësisë më të mëdhenjë në histori,<ref name=Sarton/> shkroi librat ''[[Kanuni i Mjekësisë]]'' (në vitin [[1020]]) dhe ''[[Libri i Kurimit]]'' (në shekullin e XI), të cilat qëndruan tekste të standarde të shkruara edhe në univrsitetet myslimane dhe në ato evropiane deri ë shekullin e XVII. Ndër kontributet e Ibn Sinas përfshihen edhe prezantimi i eksperimentimit dhe kuantifikimit sistematik në studimin e fiziologjisë,<ref>Katharine Park (March 1990). "''Ibn Sina in Renaissance Italy: The Canon and Medical Teaching in Italian Universities after 1500'' by Nancy G. Siraisi", ''The Journal of Modern History'' '''62''' (1), p. 169-170. - {{en}}</ref> zbulimi i natyrës ngjitëse të smundjeve, prezantimi i izolimit për të kufizuar përhapjen e vazhdueshme të sëmundjeve, prezantimi i mjekësisë eksperimentale, prezantimi i mjekësisë së bazuar në dëshmi, sprovat klinike,<ref>David W. Tschanz, MSPH, PhD (August 2003). "Arab Roots of European Medicine", ''Heart Views'' '''4''' (2). - {{en}}</ref>
sprovat e rastësishme të kontrolluara,<ref>Jonathan D. Eldredge (2003), "The Randomised Controlled Trial design: unrecognized opportunities for health sciences librarianship", ''Health Information and Libraries Journal'' '''20''', p. 34–44 [36]. - {{en}}</ref><ref>Bernard S. Bloom, Aurelia Retbi, Sandrine Dahan, Egon Jonsson (2000), "Evaluation Of Randomized Controlled Trials On Complementary And Alternative Medicine", ''International Journal of Technology Assessment in Health Care'' '''16''' (1), p. 13–21 [19]. {{en}}</ref>
testi i efiçencës<ref>D. Craig Brater and Walter J. Daly (2000), "Clinical pharmacology in the Middle Ages: Principles that presage the 21st century", ''Clinical Pharmacology & Therapeutics'' '''67''' (5), p. 447-450 [449]. - {{en}}</ref><ref>Walter J. Daly and D. Craig Brater (2000), "Medieval contributions to the search for truth in clinical medicine", ''Perspectives in Biology and Medicine'' '''43''' (4), p. 530–540 [536], [[Johns Hopkins University Press]]. - {{en}}</ref> dhe farmacologjia klinike,<ref>D. Craig Brater and Walter J. Daly (2000), "Clinical pharmacology in the Middle Ages: Principles that presage the 21st century", ''Clinical Pharmacology & Therapeutics'' '''67''' (5), p. 447-450 [448]. - {{en}}</ref> rëndësia e dietetikëve dhe ndikimi i klimës dhe ambientit në shëndet,<ref>[http://www.unani.com/avicenna%20story%203.htm The Canon of Medicine], The American Institute of Unani Medicine, 2003.</ref> dallimi i [[mediastinitis]] nga [[pleuritis]]i, natyra e vazhduesme e tuberkulozës, shpërndarja e sëmundjeve përmes erës dhe dheut dhe përshkrimi i parë i kujdesëshëm i problemeve të lëkurës, sëmundjet e përcjellura përmes seksit, pervesiteti dhe vuajtjet nervore,<ref name=Sarton/> gjithashtu dhe përdorimi i akullit për të shëruar ethet dhe ndarja e mjekësisë nga [[farmacologjia]], gjë e cila ishte e rëndësishme për zhvillimin e [[shkencat farmaceutike|shkencave farmaceutike]].<ref name=Saad/>
[[Ibn Zuhr]] konsiderohet pionier i operimit eksperimental,<ref>Rabie E. Abdel-Halim (2006), "Contributions of Muhadhdhab Al-Deen Al-Baghdadi to the progress of medicine and urology", ''Saudi Medical Journal'' '''27''' (11): 1631-1641. - {{en}}</ref> për paraqitjen e metodës eksperimentale në operim në shekullin e XII, gjithashtu ishte i pari i cili praktikoi testimin në kafshë me qëllim të eksperimentimit të procedurave kirurgjike para aplikimit të tyre tek njerëzit.<ref name=Rabie>Rabie E. Abdel-Halim (2005), "Contributions of Ibn Zuhr (Avenzoar) to the progress of surgery: A study and translations from his book Al-Taisir", ''Saudi Medical Journal 2005; Vol. 26 (9): 1333-1339''. - {{en}}</ref> Ai gjithashtu realizoi autopsitë e para në njerëz dhe në kafshë.<ref>[http://encyclopedia.farlex.com/Islamic+medicine Islamic medicine], ''[[Hutchinson Encyclopedia]]''. - {{en}}</ref>
Në vitin [[1242]], [[Ibn al-Nafis]], i cili konsiderohet pionier i fiziologjisë kardiovaskulare,<ref>Chairman's Reflections (2004), "Traditional Medicine Among Gulf Arabs, Part II: Blood-letting", ''Heart Views'' '''5''' (2), p. 74-85 [80]. - {{en}}</ref> ishte i pari i cili përshkruajti [[qarkullimi pulmonar|qarkulimin pulmonar]] dhe [[qarkullimi koronar|qarkullimin koronar]],<ref>Husain F. Nagamia (2003), "Ibn al-Nafīs: A Biographical Sketch of the Discoverer of Pulmonary and Coronary Circulation", ''Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine'' '''1''', p. 22–28.</ref> që formojnë bazën e sistemit të qarkullimit për të cilat konsiderohet babai i teorisë së qarkullimit<ref>Chairman's Reflections (2004), "Traditional Medicine Among Gulf Arabs, Part II: Blood-letting", ''Heart Views'' '''5''' (2), p. 74-85 [80].</ref> dhe një nga fiziologët më të mëdhenjë të historisë.<ref>[[George Sarton]] ([[cf.]] Dr. Paul Ghalioungui (1982), "The West denies Ibn Al Nafis's contribution to the discovery of the circulation", ''Symposium on Ibn al-Nafis'', Second International Conference on Islamic Medicine: Islamic Medical Organization, Kuwait) <br> ([[cf.]] [http://www.islamset.com/isc/nafis/drpaul.html The West denies Ibn Al Nafis's contribution to the discovery of the circulation], ''Encyclopedia of Islamic World'') - {{en}}</ref> Ai gjithashtu përshkroi konceptin më të hershëm të [[metabolizmi]]t,<ref>Dr. Abu Shadi Al-Roubi (1982), "Ibn Al-Nafis as a philosopher", ''Symposium on Ibn al-Nafis'', Second International Conference on Islamic Medicine: Islamic Medical Organization, Kuwait ([[cf.]] [http://www.islamset.com/isc/nafis/drroubi.html Ibn al-Nafis As a Philosopher], ''Encyclopedia of Islamic World'').</ref> dhe zhvilloi sistem të ri të fiziologjisë dhe të psikologjisë për t'i zëvendësuar sistemet e zhvilluar nga [[Ibn Sina]] dhe [[Galen]]i duke zhvlerësuar shumë nga teoritë e tyre të gabuara si: teoritë mbi katër humorët, [[pulsimi]]n,<ref>Nahyan A. G. Fancy (2006), "Pulmonary Transit and Bodily Resurrection: The Interaction of Medicine, Philosophy and Religion in the Works of Ibn al-Nafīs (d. 1288)", p. 3 & 6, ''Electronic Theses and Dissertations'', [[University of Notre Dame]].[http://etd.nd.edu/ETD-db/theses/available/etd-11292006-152615] - {{en}}</ref> eshtrat, muskujt, zorrët, shqisat, kanalet e së ithtës, ezofagun, stomakun, etj.<ref>Dr. Sulaiman Oataya (1982), "Ibn ul Nafis has dissected the human body", ''Symposium on Ibn al-Nafis'', Second International Conference on Islamic Medicine: Islamic Medical Organization, Kuwait ([[cf.]] [http://www.islamset.com/isc/nafis/index.html Ibn ul-Nafis has Dissected the Human Body], ''Encyclopedia of Islamic World''). - {{en}}</ref>
Ibn al-Lubudi (1210-1267) refuzoi teorinë e katër [[humorizmi|humorëve]] të përmbajtur nga [[Galen]]i dhe [[Hipokrati]] dhe zbuloi se trupi dhe mbrojtja e tijë varet posaçërisht nga [[gjaku]], gjithashtu refuzoi idenë e Galenit se gratë mund të prodhojnë [[sperma|spermë]] dhe zbuloi se lëvizja e arterieve nuk janë të varura nga lëvizja e zemrës, se [[zemra]] është organi i parë, i cili formohet në trupin e [[fetsi]]t (e jo [[truri]] siç thoshte Hipokriti) edhe atë se eshtrat që formojnë kafkën mund të rriten në tumore.<ref>L. Leclerc (1876), ''Histoire de la medecine Arabe'', vol. 2, p. 161, [[Paris]]. <br> ([[cf.]] Salah Zaimeche, [http://www.muslimheritage.com/topics/default.cfm?ArticleID=497 The Scholars of Aleppo: Al Mahassin, Al Urdi, Al-Lubudi, Al-Halabi], Foundation for Science Technology and Civilisation)</ref>
''Tashrih al-badan'' (''Anatomia e trupit'') nga [[Mansur ibn Ilyas]] (c. 1390) përmbante dagrame gjithëprëfshirëse të strukturës së trupit, të sistemit nervor dhe të sisemit të qarkullimit.<ref>H. R. Turner (1997), p. 136—138.</ref> Gjatë [[Vdekja e Zezë|Vdekjes së Zezë]] mga [[çuma]] në shekullin e XIV [[el-Andalus]], Ibn Khatima dhed Ibn el-Khatib zuluan se sëmundjet shkaktohen nga [[mikroorganizmat]], të cilët hynë në trupin e njeriut.<ref>Ibrahim B. Syed, Ph.D. (2002). "Islamic Medicine: 1000 years ahead of its times", ''Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine'' '''2''', p. 2-9.</ref> Zbulimet tjera mjekësore, të cilat për herë të parë u paraqitën nga myslimanët janë: zbuimi i sistemit të imunitetit, paraqitja e mikrobiologjisë, përdorimi i kashëve për testim dhe kombinimi i mjekësisë me shkencat tjera (duke përfshirë agrokulturën, botanikën, kiminë dhe farmacologjinë),<ref name=Saad/> gjithashtu janë edhe zbulimi i shiringës injektuese nga Ammar ibn Ali el-Mawsili në shekullin e IX në [[Irak]], hapja e barnatores së parë në [[Bagdad]] në vitin [[754]], ndarja e mjekësisë nga [[farmacia]] në shekullin XII dhe zbulimi i mbi 2,000 substancave mjekësore e kimike.<ref>S. Hadzovic (1997). "Pharmacy and the great contribution of Arab-Islamic science to its development", ''Medicinski Arhiv'' '''51''' (1-2), p. 47-50.</ref>
=== Shkencat neurologjike ===
{{Kryesor|Psikologjia Islame}}
Në shkencat neurologjike dhe psikologji, [[al-Kindi]] (Alkindi) ishte i pari i cili eksperimentoi me [[terapia me muzikë|terapinë me muzikë]],<ref name=Saoud>{{cite web |url=http://www.muslimheritage.com/uploads/Music2.pdf |title=The Arab Contribution to the Music of the Western World |accessdate=2007-01-12 |format=PDF |author= Saoud, R}} - {{en}}</ref> dhe [[Ali ibn Sahl Rabban al-Tabari]] ishte i pari i cili studioi [[psikoterapia|psikoterapinë]].<ref name=Amber>Amber Haque (2004), "Psychology from Islamic Perspective: Contributions of Early Muslim Scholars and Challenges to Contemporary Muslim Psychologists", ''Journal of Religion and Health'' '''43''' (4): 357-377 [361-363] - {{en}}</ref> Koncepti i shëndetit mendorë u paraqit nga [[Ahmed ibn Sahl al-Balkhi]],<ref name=Talib>Nurdeen Deuraseh and Mansor Abu Talib (2005), "Mental health in Islamic medical tradition", ''The International Medical Journal'' '''4''' (2), p. 76-79. - {{en}}</ref> i cili ishte pionier i [[terapia njohëse|terapisë njohëse]], [[psikofiziologjia|psikofiziologjisë]], [[mjekësia psikomatike|mjekësisë psikomatike]] dhe ishte i pari i cili studioi [[psikologjia njohëse|psikologjinë njohëse]] dhe [[psikologjia mjekësore|psikologjinë mjekësore]], dallimin mes [[neuroza|neurozës]] dhe [[psikoza|psikozës]] dhe i klasifikoi çrregullimet nevrotike.<ref name=Amber/> [[Al-Razi]] (Razes) bëri përparime të dukshme në [[psikiatria|psikiatri]] në tekstet e tija referuese ''El-Mansuri'' dhe ''Al-Hawi'', të cilat prezentonin definicione, simptome dhe trajtime për çrregullime mendore dhe për probleme lidhur me shëndetin mendorë. Ai gjithashtu udhëhoqi sallën psikiatrike në spitalin e [[Bagdadi]]t. Institute të tilla nuk ekzistonin në Evropë në atë kohë për shkakë të frikës së [[posedimi nga djalli|posedimit nga djalli]].<ref name=Syed>Ibrahim B. Syed PhD, "Islamic Medicine: 1000 years ahead of its times", ''Journal of the International Society for the History of Islamic Medicine'', 2002 (2), p. 2-9 [7]. - {{en}}</ref>
[[Al-Farabi]] shkroi traktatet e para të psikologjisë sociale dhe u morr me studim të ndjenjave.<ref name=Amber/> Në [[Andaluzia|Andaluzi]], [[Abulcasis]] ishte pionier i operimit neurologjik, kurse [[Ibn Zuhr]] bëri përshrimin e parë të saktë të çrregullimeve neurologjike dhe kontribuoi në neurofarmacologjinë moderne dhe [[Averroes]] këshilloi për sëmundje pankreatike.<ref>Martin-Araguz, A.; Bustamante-Martinez, C.; Fernandez-Armayor, Ajo V.; Moreno-Martinez, J. M. (2002). "Neuroscience in al-Andalus and its influence on medieval scholastic medicine", ''Revista de neurología'' '''34''' (9), p. 877-892. - {{en}}</ref> Pionierë tjerë të psikofiziologjisë dhe mjekësisë psikomatike ishin: [[Ali ibn Abbas al-Majusi]]<ref name=Talib/> dhe [[Ibn Sina]] i cili gjithashtu parashikoi testin e asociacioneve të fjalëve,<ref name=Syed/> ishte pionier i neuropsikiatrisë në ''[[Kanuni i Mjekësisë]]'',<ref>S Safavi-Abbasi, LBC Brasiliense, RK Workman (2007), "The fate of medical knowledge and the neurosciences during the time of Genghis Khan and the Mongolian Empire", ''Neurosurgical Focus'' '''23''' (1), E13, p. 3. - {{en}}</ref> dhe përshkroi eksperimentin e parë të të menduarit në vetë njohje dhe vetëdije.<ref>{{cite book|last=Nasr|first=Seyyed Hossein|authorlink=Seyyed Hossein Nasr|coauthors=[[Oliver Leaman]]|title=History of Islamic Philosophy|pages=315 & 1022-1023|publisher=Routledge|year=1996|isbn=0415131596}} - {{en}}</ref>
[[Ibn al-Haytham]], për punën e tijë në psikologjinë e perceptimit vizual kon në librin e tijë "[[Libri i Optikës]]"<ref name=Steffens/> ku ishte shkencëtari i parë i cili argumentoi se të pamurit gjendet në tru e jo në sy, konsiderohet themelues i psikofizikës dhe psikologjisë eksperimentale,<ref name=Khaleefa>Omar Khaleefa (Summer 1999). "Who Is the Founder of Psychophysics and Experimental Psychology?", ''American Journal of Islamic Social Sciences'' '''16''' (2). - {{en}}</ref> Ai theksoi se përvoja personale ka ndikim në atë se çka shohin njerëzit dhe si e shohin atë njerëzit dhe se të pamurit dhe perceptimi janë subjektive.<ref name=Steffens>Bradley Steffens (2006). ''Ibn al-Haytham: First Scientist'', Chapter 5. Morgan Reynolds Publishing. ISBN 1599350246.</ref> Ai ishte gjithashtu i pari i cili kombinoi fizikën dhe psikologjinë për të formuar psikofizikën dhe hetimet dhe eksperimentet e tija në psikologji dhe të pamurit vizual përfshinë ndjesi, ndryshime në ndjeshmëri, ndjenjën e të prekurit, perceptimin e ngjyrave, perceptimin e errësirës, sqarimin psikologjik të iluzionit të Hënës dhe të pamurit me dylbi.<ref name=Khaleefa/> [[Biruni]] gjithashtu ishte pionier i psikologjisë eksperimentale sikur që ishte i pari i cili përshkroi eksperimentalisht konceptin e [[koha e reagimit|kohës së reagimit]].<ref>[[Muhammad Iqbal]], ''[[The Reconstruction of Religious Thought in Islam]]'', "The Spirit of Muslim Culture" ([[cf.]] [http://www.allamaiqbal.com/works/prose/english/reconstruction] and [http://www.witness-pioneer.org/vil/Books/MI_RRTI/chapter_05.htm]) - {{en}}</ref>
=== Optika ===
{{kryesor|Libri i Optikës}}
[[Figura:Camera obscura box.jpg|250px|thumb|[[Ibn al-Haytham]] (Alhacen) zbuloi kamerë "[[kamera obscura]]" dhe [[kamera me vrimë|kamerën me vrimë]] për eksperimentet e tija mbi [[drita|dritë]] dhe [[optika|optikën]].]]
Në fushën e optikës, [[Ibn Sahl]] (c. 940-1000), një matematikan dhe fizikan i lidhur me oborrin e [[Bahdadi]]t, shkroi traktatin ''Mbi Pasqyrat dhe Thjerrëzat që Djegin'' në vitin [[984]], në të cilin ai paraqiti të kuptuarit e tijë, se si pasqyrat dhe thjerrëzat e lakuara përkulin dhe dhe fokusojnë dritën. Ibn Sahl tani konsiderhet si zbulues i parë i ligjit të përthyerjes, zakonisht i quajtur [[ligji i Snellit]], sipas fizikanit holandez [[Willebrord Snellius]] ([[1580]] - [[1626]]).<ref>K. B. Wolf, "Geometry and dynamics in refracting systems", ''European Journal of Physics'' '''16''', p. 14-20, 1995.</ref><ref name=rashed90>R. Rashed, "A pioneer in anaclastics: Ibn Sahl on burning mirrors and lenses", ''[[Isis (journal)|Isis]]'' '''81''', p. 464–491, 1990.</ref> Ai përdori ligjin e tijë për të punuar format e thjerrzave që fokusojnë dritën pa formim gjeometrik, të njohura si thjerrëz asferike.
[[Ibn al-Haytham]] (Alhacen) (965-1039), babai i optikës dhe pionieri i metodës shkencore në librin e tijë ''[[Libri i Optikës]]'', zhvilloi një teori të gjërë të dritës dhe optikës që sqaronte të pamurit, përdorimin e gjeometrisë dhe anatomisë, që thoshte se çdo pikë në një hapësirë ose objekt të ilustruar rrezaton rreze drite në çdo drejim, por vetëm një rreze nga çdo pikë, bie në drejtim të syrit, mund të shihet. Rrezet tjera bien në kënde të ndrysme dhe nuk shihen. Ai përdori shembullin nga [[camera obscura]] dhe [[kamera me vrimë]], që prodhojnë fotografi inverte, për të përmbajtur argumentin e tij. Ai e kuptoi se drita udhëtonte me një shpejtësi të madhe por të kufizuar dhe se përthyerja shkaktohej nga shpejtësia e ndryshme në substanca të ndryshme. Kjo teori është e kundërt nga ajo e Platonit mbi të pamurit e objekteve se objektet shihen nga rrezet që emetohen nga syri. Alhacen pohoi se rrezet e dritës janë rrjedhë të pjesës së minutës që kanë udhëtuar me [[shpejtësia e dritës|shpejtësinë e fundme]]. Ai përmirësoi përshkrimet e atëherëshme të përthyerjes së dritës dhe zbuloi ligjet e përthyerjes.
Ai gjithashtu studioi pasqyrat sferike dhe parabolike dhe kuptoi dhe kuptoi se si përthyerja nga thjerrëza lejon fotografitë të fokusohen dhe të zmadhohen. Ai kuptoi matematikisht se përse pasqyrat sferike prodhojnë shmangie. Libri i tijë ''[[Libri i Optikës]]'' është radhitur ndër më të ndikueshmit ntë historinë e fizikës,<ref> H. Salih, M. Al-Amri, M. El Gomati (2005). "The Miracle of Light", ''A World of Science'' '''3''' (3). [[UNESCO]]. - {{en}}</ref> për inicimin e revolucionit shkencorë në optikë<ref>{{citation|last1=Sabra|first1=A. I.|author1-link=A. I. Sabra|last2=Hogendijk|first2=J. P.|title=The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives|pages=85-118|publisher=[[MIT Press]]|isbn=0262194821}} - {{en}}</ref> dhe perceptimin pamor.<ref>{{Citation |last=Hatfield |first=Gary |contribution=Was the Scientific Revolution Really a Revolution in Science? |editor1-last=Ragep |editor1-first=F. J. |editor2-last=Ragep |editor2-first=Sally P. |editor3-last=Livesey |editor3-first=Steven John |year=1996 |title=Tradition, Transmission, Transformation: Proceedings of Two Conferences on Pre-modern Science held at the University of Oklahoma |page=500 |publisher=[[Brill Publishers]] |isbn=9004091262}} - {{en}}</ref>
Ai gjithashtu realizoi eksperimetet e para mbi shpërndarjen e dritës në gjyrat e saja përbërëse. Puna e tijë më e madhe ''Kitab al-Manazir'' u përkthye në [[gjuha latine|gjuhën latine]] në [[Mesjeta|Mesjetë]], gjithashtu u përkthye edhe libri i tij, i cili merrej me ngjyrat e [[perëndimi i Diellit|perëndimin e Diellit]]. Një kohë të gjatë u mor me teoritë e fenomeneve të ndryshm fizike si [[hija]], [[eklipsa]] dhe [[yberi]]. Ai gjithashtu u mundua të sqarojë [[shikimi me dylbi|shikimin me dylbi]] dhe [[iluzioni i Hënës|iluzionin e Hënës]]. Përmes këtyre studjimeve të zgjeruara në optikë ai konsiderohet babai i optikës moderne.
Ibn al-Haytham gjithashtu me të drejtë kundërshtoi duke pohuar se ne i shohim objektet përshkak të rrezeve të dritës së diellit, të cilat ai besonte se, janë rrjedha të pjesëve të vogla të cilat udhëtojnë në vija të drejta, reflektohen nga objektet në drejtim të syve tonë. Ai kuptoi se drita duhet të udhëtojë në një shpejtësi të madhe por të kufizuar (jo pa mbarim) dhe se përthyerja shkaktohet nga shpejtësia e ndryshme në substanca të nryshme. Ai gjithashtu studioi pasqyrat sferike dhe parabolike dhe kuptoi se si përtherja nga thjerrëta do të lejojë fotografitë të fokusohen dhe të zenë vend zmadhimi. Ai kuptoi matematikisht përse pasqyra sferike prodhon shformim.
Robert S. Elliot mbi [[Ibn al-Haytham]] (Alhacen) shkroi:
:''"Alhazen ishte njëri nga studentët më të aftë të optikës në tëgjitha kohërat dhe botii shtatë volume traktatesh mbi këtë temë që kishin famë të madhe në Mesjetë dhe patën ndikim të madhë në [[Mendimi perendior|mendimin erendimor]], dukshëm patën ndikim mbi fizikanët [[Roger Bacon]] dhe [[Jahnes Kepler]]."''<ref>R. S. Elliott (1966). ''Electromagnetics'', Chapter 1. [[McGraw-Hill]]. - {{en}}</ref>
[[Ibn Sina]] (980-1037) u pajtua se [[shpejtësia e dritës]] është e kufizuar duke pohuar se " nëse perceptimi i dritës është shkak i emetimit të disa pjesëve të caktuara të burimit të shndëritshëm, shpejtësia e dritës duhet të jetë ee kufizuar."<ref>[[George Sarton]], ''Introduction to the History of Science'', Vol. 1, p. 710. - {{en}}</ref> [[Ebū Rayhān el-Bīrūnī]] (973-1048) gjithashtu u pajtua se drita ka shpjtësi të caktuar dhe ai ishte i pari që zbuloi se shpejtësia e dritës është shumë më e madhe se [[shpejtësia e zërit]]. [[Qutb al-Din al-Shirazi]] (1236-1311) dhe [[Kamāl al-Dīn al-Fārisī]] (1260-1320) dhanë sqarimin e parë të saktë për fenomenin e [[ylberi]]t. - {{en}}<ref>Al-Farisi - Al-Farisi}} - {{en}}</ref>
=== Shkencat shoqërore ===
{{kryesor|Sociologjia Islame}}
Gjatë civilizimit Islam u bënë kontribute të dukshme në [[shkencat shoqërore]].
[[Abū al-Rayhān al-Bīrūnī]] ([[973]]-[[1048]]) u përshkrua si "[[antropologjia|antropologu]] i parë".<ref name=Ahmed>Akbar S. Ahmed (1984). "Al-Beruni: The First Anthropologist", ''RAIN'' '''60''', p. 9-10. - {{en}}</ref> Ai shkroi studime të detajuara krahasuese në antropologjinë e njerëzve, religjioneve dhe kulturave të [[Lindja e Mesme|Lindjes së Mesme]], [[Mesdheu]]t dhe [[Azia Jugore|Azisë Jugore]]. Antropologjia e religjionit e Birunit ishte e mundëshme vetëm për skolastikët e zhytur thellë në traditën e kombeve.<ref>J. T. Walbridge (1998). "Explaining Away the Greek Gods in Islam", ''Journal of the History of Ideas'' '''59''' (3), p. 389-403. - {{en}}</ref>
Biruni u vlerësua nga shumë skolastikë myslimanë për antropologjinë e tijë [[Islami|islame]].<ref>Richard Tapper (1995). "Islamic Anthropology" and the "Anthropology of Islam", ''Anthropological Quarterly'' '''68''' (3), Anthropological Analysis and Islamic Texts, p. 185-193. - {{en}}</ref> Biruni gjithashtu shihet edhe si babai i [[Indologjia|indologjisë]].<ref>Zafarul-Islam Khan, [http://milligazette.com/Archives/15-1-2000/Art5.htm At The Threshhold Of A New Millennium – II], ''The Milli Gazette''. - {{en}}</ref> [[Al-Saghani]] (d. 990) shkroi disa nga komentet e hershme në historinë e shkencës të cilat përfshinë një krahasim mes skolastikëve "antikë" (duke përfshirë babilonët, egjiptasit, grekët dhe indianët antikë) dhe "modernë" (shkencëtarët myslimanë të kohës së tijë).<ref>[[Franz Rosenthal]] (1950). "Al-Asturlabi and as-Samaw'al on Scientific Progress", ''Osiris'' '''9''', p. 555-564 [559]. - {{en}}</ref> [[Al-Muqaddasi]] (b. 945) gjithashtu dha kontribut të madhë në shkencat shoqërore.
[[Ibn Khaldun]] ([[1332]]-[[1406]]), konsiderohet paraardhës i disa shkencave shoqërore<ref>Akbar Ahmed (2002). "Ibn Khaldun’s Understanding of Civilizations and the Dilemmas of Islam and the West Today", ''Middle East Journal'' '''56''' (1), p. 25.</ref> si [[demografia|demografisë]],<ref name=Mowlana>H. Mowlana (2001). "Information in the Arab World", ''Cooperation South Journal'' '''1'''. - {{en}}</ref> [[historia kulturore|historisë kulturore]],<ref>Mohamad Abdalla (Summer 2007). "Ibn Khaldun on the Fate of Islamic Science after the 11th Century", ''Islam & Science'' '''5''' (1), p. 61-70. - {{en}}</ref> [[historiografia|historiografisë]],<ref>Salahuddin Ahmed (1999). ''A Dictionary of Muslim Names''. C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 1850653569. - {{en}}</ref> [[filozofia e historisë|filozofisë së historisë]],<ref name=Akhtar>Dr. S. W. Akhtar (1997). "The Islamic Concept of Knowledge", ''Al-Tawhid: A Quarterly Journal of Islamic Thought & Culture'' '''12''' (3). - {{en}}</ref> [[sociologjia|sociologjisë]],<ref name=Mowlana/><ref name=Akhtar/> dhe [[shkencat shoqërore|shkencave shoqërore]],<ref>Akbar Ahmed (2002). "Ibn Khaldun’s Understanding of Civilizations and the Dilemmas of Islam and the West Today", ''Middle East Journal'' '''56''' (1), p. 25. - {{en}}</ref> dhe shihet si një nga paraardhësit e [[ekonomia|ekonomisë moderne]]<ref>I. M. Oweiss (1988), "Ibn Khaldun, the Father of Economics", ''Arab Civilization: Challenges and Responses'', [[New York University Press]], ISBN 0887066984.</ref><ref>Jean David C. Boulakia (1971), "Ibn Khaldun: A Fourteenth-Century Economist", ''The Journal of Political Economy'' '''79''' (5): 1105-1118.</ref>. Ai më së miri njihet për librin e tij ''[[Muqaddimah]]'' (latinizuar si ''Prolegomenon''). Disa nga idetë e tija të paraqitura në librin ''Muqaddimah'' ishin mbi fushat si [[filozofia sociale]], teoritë mbi [[konflikti shoqërorë|konfliktet shoqërore]], [[kohezioni strukturorë]], [[kapitali shoqërorë]], [[rrjeti shqërorë]], [[dialektika]], [[lakorja e Lafferit]], [[metoda historike]], [[animi sistemik]], rënia dhe ngritja e [[civilizimi|civilizimeve]], unazat kundërvepruese, [[teoria e sistemeve]] dhe [[përgjegjësia korporale dhe shoqërore]].
[[Franz Rosenthal]] në librin e tijë ''History of Muslim Historiography''' ''([[sq.]]: Historia e Historiografisë Myslimane)'' shkruan:
:''"Historiografia myslimane në të gjitha kohërat ka qenë e bashkruar në lidhjet më të afërta me zhvillimin e përgjithshëm të shkollimit në Islam dhe pozita e diturisë historike në edukimin myslimanë ka ushtruar ndikimi vendimtar mbi nivelin intelektuarl në shkrimin historik....Myslimanët arritën përparim të përcaktuar përtej shkrimeve të mëhershme historike në të kuptuarit sociologjik të historisë dhe sistematizimin e historiografisë. Zhvillimi i shkrimeve moderne historike duket se ka arritur shpejtësi dhe sasi të konsiderueshme përmes përdorimit të literaturës myslimane e cila mundësoi që historianët perëndimorë, që nga shekulli XVII e këtej, të shohin seksion të madhë të botës përmes syve të huaj. Historiografia myslimane indirekt dhe me modesti ndihmoi t'i japë formë mendimit historik të ditës së sotme."<ref>[http://members.tripod.com/~salems2/historiography.htm Historiography]. The Islamic Scholar. - {{en}}</ref> Ai gjithashtu paraqiti metoden shkencore në shkencat shoqërore.<ref name=Franz>[[Ibn Khaldun]], Franz Rosenthal, N. J. Dawood (1967), ''The Muqaddimah: An Introduction to History'', p. x, [[Princeton University Press]], ISBN 0691017549. - {{en}}</ref>
=== Zoologjia ===
{{kryesor|Mendimi evolutiv Islam}}
Në fushën e [[zoologjia|zoologjisë]] biologët myslimanë zhvilluan mbi [[evolucioni]]n dhe [[selektimi natyrorë|selektimit natyrorë]] të cilat u mësuan gjerësish në shkollat mesjetare Islame. [[John William Draper]], bashkëkohës i [[Charles Darwin|Darvinit]], konsideroi se "teoria Muhamedane e evolucionit" u zhvillua "shumë më përpara se sa ne jemi të vendosur të e bëjmë, duke i zgjeruar ato madje edhe në gjëra jo organike dhe në minerale." Sipas [[al-Khazini]], ides mbi evolucionin u shtrinë gjerësisht mes "njerëzve të zakonshëm" në botën Islame të shekullit të XII.<ref>[[John William Draper]] (1878). ''History of the Conflict Between Religion and Science'', p. 154-155, 237. ISBN 1603030964. - {{en}}</ref>
Biologu i parë mysliman i cili zhvilloi teorinë e evolucionit ishte [[al-Jahiz]] ([[781]]-[[869]]). Ai shkroi mbi efektet e mjedisit në gjasat e një kafshe për të mbijetuar dhe i pari përshkrujati "luftën për ekzistencë" dhe një formë të hershme të [[selektimi natyrorë|selektimit natyrorë]].<ref>Conway Zirkle (1941). Natural Selection before the "Origin of Species", ''Proceedings of the American Philosophical Society'' '''84''' (1), p. 71-123. - {{en}}</ref><ref>Mehmet Bayrakdar (Third Quarter, 1983). "Al-Jahiz And the Rise of Biological Evolutionism", ''The Islamic Quarterly''. [[London]]. - {{en}}</ref> Al-Jahiz ishte gjithashtu i pari i cili i diskutoi zinxhirët ushqimorë,<ref>Frank N. Egerton, "A History of the Ecological Sciences, Part 6: Arabic Language Science - Origins and Zoological", ''Bulletin of the Ecological Society of America'', April 2002: 142-146 [143] - {{en}}</ref> dhe gjithashtu ishte përkrahës i hershëm i determinizmit ambiental, duke argumentuar se mund të determinojë karakteristikat fizike të banorëve të një komuniteti të caktuar dhe se origjina e ngjyrave të ndryshme të lëkurave të njerëzve është rezultat i ambientit.<ref>Lawrence I. Conrad (1982), "Taun and Waba: Conceptions of Plague and Pestilence in Early Islam", ''Journal of the Economic and Social History of the Orient'' '''25''' (3), pp. 268-307 [278]. - {{en}}</ref>
[[Ibn al-Haytham]] shkroi një libër në të cilin argumentoi [[evolucioni]]n (pa selektimin natyrorë), si dhe [[Shkencëtari|shkencëtarë]] e skolastikë të tjerë të shumtë myslimanë si [[Ibn Miskawayh]], [[Vëllezërit e pastërtisë]], [[al-Khazini]], [[Abū Rayhān al-Bīrūnī]], [[Nasir al-Din Tusi]] dhe [[Ibn Khaldun]] diskutuan dhe zhvilluan këto ide. Të përkthyera [[gjuha latine|latinisht]] këto punime filluan të paraqiten në perendim pas [[rilindja|rilindjes]] dhe duket të kenë patur ndikim në shkencën Perendimore.
Libri ''al-Fawz al-Asghar'' i shkruar nga [[Ibn Miskawayh]] dhe libri ''[[Enciklopedia e Vëllezërve të Pastërtisë]]'' (''Letrat e shkruara nga Ikhwan al-Safa'') nga [[Vëllezërit e Pastërtisë]] shprehnin ide evolutive mbi atë se si llojet evoluuan nga [[lënda]], në [[avulli|avull]] dhe pastaj në [[uji|ujë]], pastaj në [[minerali|minerale]], pastaj në [[bima|bimë]], pastaj në [[kafsha|kafshë]], pastaj në [[majmuni|majmunë]] dhe pastaj në [[njeriu|njerëz]]. Këto punime u njohën në [[Evropë]] dhe ka të ngjarë që ndikuan në paraqitjen e [[Darvinizmi]]t.<ref name=Hamidullah>[[Muhammad Hamidullah]] and Afzal Iqbal (1993), ''The Emergence of Islam: Lectures on the Development of Islamic World-view, Intellectual Tradition and Polity'', p. 143-144. Islamic Research Institute, Islamabad. - {{en}}</ref>
=== Historiografia ===
{{kryesor|Historiografia e shkencës Islame}}
Historia e shkencës në botën Islame, si e gjithë historia, është e mbushur me pyetje për interpretim. Historianët e shkencës në përgjithësi konsiderojnë se studimi i shkencës Islame, si e gjithë historisë, duhet parë brenda rrethanave të veçanta në kohë dhe vend. [[A. I. Sabra]] hapi përmbledhje të kohëve të fundit të shkencës arabe duke shënuar, "Besoj se askush nuk do të dojë të kundërshtojë propozimin se e gjithë historia është histori lokale... dhe historia e shkencës nuk është përjashtim."<ref>A. I. Sabra, Situating Arab Science: Locality versus Essence," ''Isis'', 87(1996):654-70; reprinted in Michael H. Shank, ed., The Scientific Enterprise in Antiquity and the Middle Ages," (Chicago: Univ. of Chicago Pr., 2000), pp. 215-231. - {{en}}</ref>
Disa skolastikë i ikën një pikpamjeje të tillë lokale hitorike dhe kërkuan të identifikojnë [[lidhjet mes Islamit dhe shkencës]] që aplikohen në të gjitha kohërat dhe vendet. Historiani dhe filozofi persian Seyyed [[Hossein Nasr]] pa lidhje më pozitive në "një shkencë Islame e cila ishte shpirtërore dhe jo sekulare" e cila "vë në dukje rrugën drejt një shkence të re Islame, e cila do t'u ikte gabimeve jo humaniste dhe jo shpirtërore."<ref>F. Jamil Ragep, "Freeing Astronomy from Philosophy: An Aspect of Islamic Influence on Science," ''Osiris'', topical issue on ''Science in Theistic Contexts: Cognitive Dimensions'', n.s. 16(2001):49-50, note 3 - {{en}}</ref><ref>Seyyed [[Hossein Nasr]], [http://www.fordham.edu/halsall/med/nasr.html Science and Civilization in Islam] - {{en}}</ref> Disa historianë të shkencës vënë në pyetje vlerën e tërheqjes së kufive që etiketojnë shkencat dhe shkencëtarët praktikojnë ato posaçërisht termet kulturore, të civilizimit dhe ato gjuhësore.<ref>[[George Saliba]] (1999). [http://www.columbia.edu/%7Egas1/project/visions/case1/sci.1.html Whose Science is Arabic Science in Renaissance Europe?] - {{en}}</ref>
== Shih edhe ==
* [[Islami]]
* [[Lista e shkencëtarëve myslimanë]]
** [[Lista e shkencëtarëve shqiptarë]]
** [[Lista e shkencëtarëve arabë]]
** [[Lista e shkencëtarëve iranianë]]
* [[Vitet e Arta Islame]]
== Referencat ==
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
{{reflist}}
</div>
== Materiale të tjera ==
<div class="references-2column">
* {{cite book|first=Ali Abdullah al-|last=Daffa|first2=J.J.|last2=Stroyls|title=Studies in the exact sciences in medieval Islam|publisher=Wiley|location=New York|year=1984|language={{en}}|id=ISBN 0471903205}}
*{{cite book | last=Hogendijk | first=Jan P. | coauthors=Abdelhamid I. Sabra | year=2003 | title=The Enterprise of Science in Islam: New Perspectives|publisher=MIT Press|id=ISBN 0-262-19482-1}}
* Reviewed by Robert G. Morrison at [http://www.ircps.org/publications/aestimatio/pdf/2004-02-02_Morrison.pdf]
* [[Donald Routledge Hill|Hill, Donald Routledge]], ''Islamic Science And Engineering'', Edinburgh University Press (1993), ISBN 0-7486-0455-3 - {{en}}
* Toby E. Huff, ''The Rise of Early Modern Science: Islam, China and the West''. New York: Cambridge University Press, 1993, 2nd edition 2003. ISBN 0-521-52994-8. Reviewed by George Saliba at [http://www.riifs.org/review_articles/review_v1no2_sliba.htm] - {{en}}
* Toby E. Huff, "Science and Metaphysics in the Three Religions of the Books", ''Intellectual Discourse'', 8, #2 (2000): 173-198. - {{en}}
*{{cite journal|last=Kennedy|first=Edward S.|title=The Arabic Heritage in the Exact Sciences|journal=Al-Abhath|volume=23|year=1970|language={{en}}|pages=327-344}}
*{{cite book|first=Edward S.|last=Kennedy|title=Studies in the Islamic Exact Sciences|year=1983|language={{en}}|publisher=Syracuse University Press|id=ISBN 0815660677}}
*{{cite book|first=Roshdi|last=Rashed|title=[[Encyclopedia of the History of Arabic Science]]|year=1996|id=ISBN 0415020638}}
*{{cite book|first=George|last=Saliba|authorlink=George Saliba|title=Islamic Science and the Making of the European Renaissance|publisher=The MIT Press|year=2007|id=ISBN 0262195577}}
*{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr|title=Islamic Science: An Illustrated Study|year=1976|laguage={{en}}|publisher=Kazi Publications|id=ISBN 1567443125}}
*{{cite book|last=Seyyed Hossein Nasr|title=Science & Civilization in Islam|year=2003|edition=2nd|publisher=Islamic Texts Society|id=ISBN 1903682401}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''1''': Quranwissenschaften, Hadit, Geschichte, Fiqh, Dogmatik, Mystik|year=1997|language={{de}}|publisher=Brill|id=ISBN 9004041532}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''2''': Poesie. Bis CA. 430 H|year=1997|language={{de}}|publisher=Brill|id=ISBN 9004031316}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''3''': Medizin-Pharmazie Zoologie-Tierheilkunde|year=1997|language={{de}}|publisher=Brill|id=ISBN 9004031316}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''4''': Alchimie-Chemie Botanik-Agrikultur|year=1997|language={{de}}|publisher=Brill|id=ISBN 9004020098}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''5''': Mathematik|year=1997|language={{de}}|publisher=Brill|id=ISBN 9004041532}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''6''': Astronomie|year=1997|language={{de}}|publisher=Brill|id=ISBN 9004058788}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''7''': Astrologie-Meteorologie Und Verwandtes|year=1997|language={{de}}|publisher=Brill|id=ISBN 9004061592}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''8''': Lexikographie. Bis CA. 430 H|year=1997|language={{de}}|publisher=Brill|id=ISBN 9004068678}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''9''': Grammatik. Bis CA. 430 H|year=1997|language={{de}}|publisher=Brill|id=ISBN 9004072616}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''X''': Mathematische Geographie und Kartographie im Islam und ihr Fortleben im Abendland. Historische Darstellung. Teil 1|year=2000|language={{de}}|location=Frankfurt am Main}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''XI''': Mathematische Geographie und Kartographie im Islam und ihr Fortleben im Abendland. Historische Darstellung. Teil 2|year=2000|language={{de}}|location=Frankfurt am Main}}
*{{cite book|last=Sezgin|first=Fuat|title=Geschichte Des Arabischen Schrifttums '''XII''': Mathematische Geographie und Kartographie im Islam und ihr Fortleben im Abendland. Historische Darstellung. Teil 3|year=2000|language={{de}}|location=Frankfurt am Main}}
* {{cite book|last=Suter|first=Heinrich|title=Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke|series=Abhandlungen zur Geschichte der Mathematischen Wissenschaften Mit Einschluss Ihrer Anwendungen, X Heft|location=Leipzig|year=1900|language={{de}}}}
</div>
== Lidhje të jashtme ==
* http://www.el-hikmeh.net/files/ceshte_shkenca_islame_-_profdr_sejjid_husejn_nas.pdf - {{sq}}
* http://www.horizonti.com/artikujt/artikulli_2003_01_29_1120.php - {{sq}}
* http://www.alb-net.com/pipermail/alb-islam/2000-October/000046.html
=== Video lidhje ===
*[http://www.youtube.com/watch?v=UWJQPzJnza0 Welt der Wunder Spezial Das Geheimwissen des Islam 1 von 5] - {{de}}
*[http://www.youtube.com/watch?v=eqnvgd2BBmc Welt der Wunder Spezial Das Geheimwissen des Islam 2 von 5] - {{de}}
*[http://www.youtube.com/watch?v=BNh6ByBY94g Welt der Wunder Spezial Das Geheimwissen des Islam 3 von 5] - {{de}}
*[http://www.youtube.com/watch?v=mHaJPz5vTwM Welt der Wunder Spezial Das Geheimwissen des Islam 4 von 5] - {{de}}
*[http://www.youtube.com/watch?v=UWJQPzJnza0 Welt der Wunder Spezial Das Geheimwissen des Islam 5 von 5] - {{de}}
{{Perfekt}}
[[Category:Islam]]
[[Category:Shkencë]]
[[ar:العلم الإسلامي في العصور الوسطى]]
[[bn:ইসলামী বিজ্ঞান]]
[[dv:ޢުލޫމުލްއިސްލާމް]]
[[en:Science in medieval Islam]]
[[fr:Sciences et techniques islamiques]]
[[it:Scienza e tecnica islamiche]]
[[ja:イスラム科学]]
[[ka:ისლამური მეცნიერება]]
[[ms:Sains pada zaman pertengahan Islam]]
[[pt:Ciência islâmica]]
[[sv:Islamisk vetenskap]]
[[ur:مسلم سائنس]]
| |||