Albert Bandura

Albert Bandura (lindur më 4 dhjetor 1925 - 2021) është një psikolog amerikano-kanadez,emëruar si profesor David Starr Jordan, Emertues i Shkencave Shoqërore në Psikologji në Universitetin e Stanfordit.

Albert Bandura, 2005

Bandura ka qenë përgjegjës për kontributet e tij në fushën e arsimit dhe në disa fusha të psikologjisë, duke përfshirë teori njohëse sociale, terapi dhe psikologjinë e personalitetit, si dhe ka ndikuar në tranzicionin midis sjelljes dhe psikologjisë njohëse. Ai njihet si krijuesi i teorisë së të mësuarit social (riemëruar si teoria kognitive sociale) dhe konstruktimi teorik i vetë-efikasitetit dhe gjithashtu është përgjegjës për eksperimentin me ndikim të kukullës së Bobo 1961. Ky eksperiment i Bobo kukulla demonstroi konceptin e të nxënit vëzhgimor. Një sondazh i vitit 2002 e renditi Bandurën si psikologu i katërt më shpesh i cituar në të gjitha kohët, prapa B. F. Skinner, Sigmund Freud dhe Jean Piaget, dhe si më i përmenduri i gjallë. Bandura është përshkruar gjerësisht si psikologu më i madh i gjallë, dhe si një nga psikologët më me ndikim të të gjitha kohërave.

Jeta e tij. Bandura ka lindur në Mundare Alberta, një qytet i hapur prej afro katërqind banorësh, si fëmija më i ri dhe i vetëm, në një familje prej gjashtë vetash. Kufizimet e arsimimit në një qytet të largët si kjo e bëri Banduren të bëhej i pavarur dhe i vetë-motivuar në aspektin e të mësuarit dhe këto tipare të zhvilluara kryesisht tregoheshin shumë të dobishme në karrierën e tij të gjatë. Bandura është me prejardhje Polake dhe Ukrainase, babai i tij ishte nga Krakova( Poloni), ndërsa nëna e tij ishte nga Ukraina. Prindërit e Bandura ishin një ndikim kyç në nxitjen e tij për të kërkuar sipërmarrje nga fshati i vogël ku banonin. Verën pas përfundimit të shkollës së mesme, Bandura punoi në Yukon për të mbrojtur autostradën Alaska kundër fundosjes. Bandura më vonë e vlerësoi punën e tij në tundrën veriore si origjinë e interesit të tij në psikopatologjinë njerëzore. Ishte në këtë eksperiencë në Yukon, ku ai ishte i ekspozuar ndaj një subkulture të pijshëm dhe të lojërave të fatit, gjë që ndihmoi në zgjerimin e perspektivës dhe fushëveprimit të tij mbi jetën. Bandura arriti në SHBA në vitin 1949 dhe u natyralizua në vitin 1956. Ai u martua me Virginia Varns (1921-2011) në vitin 1952, dhe ata lindën dy vajza, Carol dhe Mary.

Edukimi dhe karriera akademike. Prezantimi i Bandurës në psikologjinë akademike erdhi nga një përplasje: ai mori një kurs psikologjik për të kaluar kohën dhe u dashurua me këtë temë. Bandura u diplomua në tre vite, në vitin 1949, nga Universiteti i Kolumbisë Britanike, duke fituar çmimin Bolocan në psikologji , në Universitetin e Ajovës. Arthur Benton ishte këshilltari i tij akademik në Iowa, duke i dhënë Bandurës një prejardhje të drejtpërdrejtë akademike nga William James, ndërsa Clark Hull dhe Kenneth Spence ishin bashkëpunëtorë me influencë. Gjatë viteve të tij të Iowa-s, Bandura erdhi për të mbështetur një stil psikologjik i cili kërkoi të hetonte fenomenet psikologjike përmes testimit të përsëritur, eksperimental. Përfshirja e tij e fenomeneve mendore si imazh dhe përfaqësim, dhe koncepti i tij i determinizmit reciprok, i cili supozoi një marrëdhënie të ndikimit të ndërsjellë ndërmjet një agjenti dhe mjedisit të tij, shënoi një largim radikal nga sjellja dominuese e kohës. Grupi i zgjeruar i mjeteve konceptuale të Bandurës lejoi modelimin më të fuqishëm të fenomeneve të tilla si mësimi vëzhgues dhe vetë-rregullimi dhe u ofroi psikologëve një mënyrë praktike për të teorizuar rreth proceseve mendore, në kundërshtim me konstruktet mendore të psikoanalizës dhe personologjisë.

Punë pas doktoratës. Pas diplomimit, ai përfundoi praktikën e tij post-doktorale në Qendrën e Udhëzimeve në Wichita. Vitin e ardhshëm, 1953, ai pranoi një pozicion mësimor në Universitetin Stanford, të cilin ai e mban deri më sot. Në vitin 1974, ai u zgjodh president i Shoqatës Psikologjike Amerikane (APA), e cila është shoqata më e madhe e psikologëve në botë. Bandura më vonë do të deklaronte se arsyeja e vetme për të cilën ai pranoi të ishte në garën për zgjedhjet e APA ishte sepse ai donte 15 minutat e famës së tij pa ndonjë qëllim për t'u zgjedhur. Ai gjithashtu ka punuar si trajner sportiv.

Hulumtime te ndryshme. Bandura fillimisht ishte ndikuar nga puna e Robert Sears mbi paraardhësit familjarë të sjelljes shoqërore dhe mësimit identifikues. Ai drejtoi kërkimin e tij fillestar në rolin e modelimit shoqëror në motivimin, mendimin dhe veprimin njerëzor. Në bashkëpunim me Richard Walters, studentin e tij të parë të doktoraturës, ai u angazhua në studimet e mësimit social dhe agresionit. Përpjekjet e tyre të përbashkëta ilustruan rolin kritik të modelimit në sjelljen njerëzore dhe çuan në një program kërkimi në përcaktuesit dhe mekanizmat e mësimit vëzhgimor.

Teoria e Mësimit Social

Albert Bandura paraqiti bazat për teorinë e të mësuarit social në një artikull të vitit 1977 (Bandura, 1977). Kjo teori thekson rëndësinë e faktorëve njohës të sjelljes, në mënyrë specifike mendimin vetë-referent rreth aftësive të personit. Teoria e të mësuarit social është aplikuar me sukses në disa çështje klinike duke përfshirë fobinë apo çështje të tjera që synojnë të kuptojnë formimin e sjelljeve (Bandura, Adams dhe Beyer, 1977).

Duke vazhduar kërkimin për efektet e mendimit vetë-referent, Bandura propozoi teorinë përfundimtare mbi zhvillimin social (Bandura, 1986). Kjo teori u zhvillua për të kuptuar se si njërëzit mund të mësojnë sjellje të reja dhe sygjeron se tre faktorë (faktori personal, faktorët e jashtëm të mjedisit dhe sjellja e individit) ndikojnë në mënyrë të ndërsjelltë te njëri-tjetri. Kombinimi i secilit prej faktorëve do të ndikojë në mundësinë e zhvillimit të sjelljeve të reja, të cilat do të paraqiten si zgjedhje të nxitura nga lidhja midis dijes dhe veprimit.

Ndërsa teoria e Skinerit për personalitetin (dhe në fakt për të gjithë psikologjinë) bazohet në përforcimin e sjelljes, teoria e të mësuarit social e Albert Bandura (1977) thekson rolin e vëzhgimit dhe të modelimit. Ështe e mundur që një njeri te mësojë dhe të ndryshojë sjelljen e tij duke vëzhguar dikë tjetër dhe pastaj duke imituar veprimin, me ose pa perforcim.

Bandura (1978) e shikonte veten si një numër strukturash kognitive që drejtojnë perceptimin, të menduarit dhe sjelljen e një njeriu. Realizimi i përforcimit nuk është aq i rëndesishëm sa perceptimi i përforcimit. Kështu, në qoftë se një njeri ështe i gezuar dhe beson se veprimet e tij janë të dobishme, ai njeri do të vazhdojë të shfaqë po të njëjtën mënyrë të të sjellurit.

Njerëzit janë të aftë të bëjnë vetëpërforcim kur ky nuk vjen nga burime të tjera. Bandura thotë se vetëperforcimi jep të njejtin efekt në sjellje si edhe përforcimi i jashtëm. Njerëzit i caktojnë vetes synime dhe kur i arrijnë ato ndihen të kenaqur, duke perforcuar kështu sjelljet që çuan ne plotësimin e synimit. Me kalimin e kohës, formohen struktura sjelljeje që mund të quhen personalitet.

Drejtimi i mësuar social i Bandura – s ka patur ndikim të madh në shumë fusha të psikologjisë, duke përfshirë këtu të mësuarit, përshtatjen, personalitetin, terapinë dhe shkenca të tjera shoqërore. Shumë psikologë sot e përkrahin këtë metodë (Pervin, 1984). Një kritikë që i bëhet të mësuarit social është se ai merret me sjelljen që duket së jashtmi duke mos trajtuar forcat e brendshme emocionale dhe motivacionale.

Vetë-kontrolli

Kanë qenë shumë kërkues, psikologë dhe shkencëtarë që kanë studjuar proçeset e vetëkontrrollit si Albert Bandura, Roy Baumeister dhe Robert Wood. Albert Bandura, një psikolog konjiktiv dha kontribute sinjikative që fokusoheshin në sjelljet që çonin në torinë konjiktive sociale dhe teorinë e të mësuarit social. Ai solli një mori komponentësh që çonin në konkluzionin se njerëzit janë të aftë të kontrollojnë sjelljen e tyre nëpermjet një procesi te quajtur vetërregullim ose vetëkontroll. Procesi përmbante vëzhgimin e vetes, gjykimin dhe përgjigjen ndaj vetes. Vetë-observimi I quajtur si introspektiv është një proces që përfshin aksesin në mendimet, ndjenjat në mënyre që të informojë dhe motivojë punën individuale në vendosjen e qëllimeve dhe të bëhesh I influencuar nga ndryshimet e sjelljes.Gjykimi përfshin krahasimin individual të dikujt me performancën e tyre ose standartet ekrijuara. Dhe vetë-përgjigja aplikohet, ku individi mund ta shperblejë veten për arritjen apo jo të standarteve. Duke zgjeruar 3 hapat e Bandurës, Dale Shunk dhe Barry Zimmerman bashkëpunuan dhe kërkuan efektet e variablave sociale dhe situacionale të organizatës në vetëkontroll. Ata shtuan vetë-vleresimin, vetë-reagimin, dhe vetë-efikasitetin. Vetë-vlerësimi është absolut ose normativ. Për shembull standart absolute është arritja e notës kurse standart normativ është vlerësimi I performancës. Kur individet arrijnë këto qëllime ata priren të vazhdojnë të shpenzojne energjinë ekstra për vetëkontrollin. Vetë-reagimi është elementi në të cilin motivohemi përmes reagimeve nga të tjerët. Për shembull performanca e përfituar nga një sërë njohurish bën që individi të ndihet efikas. Kur ka një vlerësim negativ ata mundësisht motivohen për të punuar më shumë. Sjellja e kontrolluar mundet edhe të sjellë efekte negative në rezultate. Zvarritja e punëve mund të ndodhë kur punojnësit ndihen nën presion, raportohen më shumë mungesa dhe kjo shpjegohet në dy arsye kryesore. Ata mund të mungojnë sepse kanë tendencën të jenë më të tërhequr në rrethana agresive të punës, e cila është quajtur sëmundje vullnetare. Arsyeja tjetër është se ata kontrollohen dhe abstenojne ndaj shqetësimeve të shkaktuar në mjedisin e punës duke I pranuar dhe duke mos reaguar. Baumeister 4 solli një shembull të një këndvështrimi mbi studentët. Ata tentojnë të gjejnë justifikime, të sillen të sëmurë per sa kohë që mbi ta ushtrohet presion për ta mbaruar atë punë të caktuar. Gjithnjë e më shumë po zgjerohet debati mbi sjelljen dhe mendimin automatik apo të kontrolluar.

Teoria e vetëefikasitetit

Në vitin 1981 e më pas, studimet Albert Bandurës morën një drejtim më të theksuar kognitivist. Ky drejtim quhet shpesh kognitivizmi social. Në fokus të këtij drejtimi është të menduarit që ka të bëjë me unin, me veten, me proceset tona mendore. Mes të tjerash, të menduarit e lidhur me veten ka të bëjë me vlerësimet që ne i bëjmë aftësive tona si dhe faktit sesa efektive janë marrëdhëniet tona lidhur me të tjerët. Termi vetëefikasitet përdoret për të përshkruar mendimet tona lidhur me efikasitetin tonë. Efikasitet do të thotë kompetencë në ndërveprimet tona lidhur me mjedisin. Njerëzit me efikasitet ia dalin mbanë në një shumëllojshmëri situatash, madje, edhe atëhere kur situatat janë ambivalente ose më tepër stresante. Vetëefikasiteti ka dy komponentë të veçuar, por edhe të lidhur me njëri-tjetrin: njëri përfshin shprehitë që nevojiten për të plotësuar një sjellje në kushte sresante dhe tjetri ka të bëjë me besimet e individit lidhur me efikasitetin vetjak. Në pikpamjen psikologjike, më i rëndësishëm nuk është komponenti i shprehive, por komponenti i dytë d.m.th., vlerësimi që i bën personi vetes së vet. Në mënyrë më të saktë , vetëefikasiteti është termi që ka të bëjë me gjykimet që ne bëjmë rreth faktit sesa efektivë jemi në një situatë të dhënë. Sipas Bandurës, gjykimet tona për efikasitetin personal janë përcaktuesi i asaj se çfarë mund dhe mund të mos bëjmë në një situatë të dhënë. Këto gjykime jo vetëm që ndikojnë në zgjedhjen e aktiviteteve, por ndikojnë edhe në sasinë e përpjekjeve që ne do të bëjmë për të përballuar vështërsitë. Sa më i fuqishëm të jetë besimi që ka një individ për efikasitetin e tij, aq më të mëdha janë përpjekjet që ky individ do të bëjë. Por nëse mendimi i një individi për veten nuk do të jetë shumë favorizues, atëherë aktivitetet e vështira mund të braktisen pas pak përpjekjesh . Përveç kësaj, mendimi që ne kemi për veten tonë ndikon dukshëm edhe në mendimet dhe emocionet tona. Kur vlerësimi për veten është i ulët, atëherë ne vlerësojmë negativisht edhe sjelljen tonë edhe e shohim veten si të pa aftë. Nga përcaktohen besimet e një individi lidhur me efikasitetin vetjak ? Nga efektet direkte të sjelljes sonë. Fakti se nëse ne jemi të sukseshëm në jetën tonë, ndihmon në vlerësimin që ne i bëjmë vetes. Nga efektet e krahasimeve që ne i bëjmë vetes sonë në lidhje me të tjerët. Nga niveli i nxitjes emocionale të një individi ( nga intensiteti i reagimit emocional imediat). Nxitja emocionale mund të ndikojë mbi gjykimet që ne i bëjmë vetes në rrugë të ndryshme. P.sh., frika ekstreme mund të shpie në vlerësim të lartë apo të ulët të vetes. Mund të ndodhë që për arsye të frikës, individi vihet para një detyrë të vështirë. Bandaura (2006) thekson se njerëzit janë vetorganizues, vetërregullues , proaktiv dhe vetëreflektues. Njerëzit formojnë qëllime, vendosin objektiva, parashikojnë rezultate, monitorojnë veprime dhe reflektojnë mbi efikasitetin personal. Në situata nxënieje siç mund të jetë pjesëmarrja në programe trajnimi, mësuesit mund të jenë të aftë të reflektojnë mbi veten e tyre dhe të kenë mundësinë për të vendosur qëllime realiste për veten e tyre dhe nxënësit e tyre, kjo rrit dhe vetëefikasitetin e tyre në të paturit sukses në mësimdhënie.

Sipas Bandurës , në mënyrë që të ndërtohen besimet e vetëefikasitetit, mjediset duhet të promovojnë kompentencën si një aftësi e fituar. Kur njerëzit shohin progresin e tyre dhe monitorojnë arritjet personale, ky proçes promovon nxënien e tyre nga përvojat e përjetuara, të cilat përbëjnë burimin më të fortë të besimëve të vetëefikasitetit. Mjediset të cilat promovojnë krahasimin social dhe konkurencën nuk çojnë në një zhvillim pozitiv të besimëve të vetëefikasitetit ( Bandura, 1993). Për të krijuar besime vetëefikasiteti pozitive tek të tjerët është e nevojshme që të implementohen proçese të cilat fokusohen në burimet e bësimëve të vetëefikasitetit (Bandura, 1997). Së pari, duhet të përdoren në proçeset e orientimit në punë të cilat okusohen në burimet e ndërtimit të besimëve të vetëefikasitetit . Më pas, është e domosdoshëm të ndodh heqja e mbështetjes së jashtme në mënyrë që të ndërtohen besime të brendshëme të vetëefikasitetit personal (Bandura 1977). Së fundi, përvojat e përjetuara të vetëdrejtuara të nxënies duhet të ndodhin në mënyrë që të përmisojnë vetëefikasitetin dhe të lejojnë që të përgjithësohet për efikasitetin personal (Bandura 1977). Besimet e vetëefikasitetit të mësuesve rreth ndikimit që ata kanë në sigurimin e një gjëndjeje disipline pozitive në klasë përbëjnë një element shumë të rëndësishme. Mësuesit me besime të vetëefikasitetit të lartë besojnë se nxënësit e vështirë mund të mësojnë nëse mësuesi arrin të përdor teknikat e duhura, ndërsa mësuesit me besime të efikasitetit të ulët dyshojnë në aftësinë e tyre për të përmisuar qëndrimin e nxënësve Bandura, 1977.

Eksperimenti i kukullës Bobo

Eksperimenti I kukulles Bobo, është nje studim novator mbi agresionin. Ky eksperiment është udhëhequr nga psikologu  Albert Bandura, ku I cili tregoi se fëmijët janë në gjendje të mësojnë nëpërmjet vëzhgimit të sjelljes të të rriturve.

Eksperimenti u ekzekutua nëpërmjet një ekipi studiuesish që abuzuan fizikisht dhe verbalisht me një kukull inflatable (e mbushur me ajer) para fëmijëve të moshës parashkollore, gjë që çoi fëmijët të imitonin më vonë sjelljen e të rriturve duke sulmuar kukullen në të njëjtën mënyrë.

Studimi i Banduras mbi agresionin - eksperiment për të cilin ai është i njohur - u krye në vitin 1961 në Stanford University, ku Bandura ishte një profesor. Për këtë studim ai përdori lodra plastike inflatable prej 1 deri në 1.5m të gjatë të quajtura kukulla Bobo, të cilat ishin pikturuar për tu dukur si kllounë vizatimorë dhe ishin me peshë të ulët në mënyrë që ato të ktheheshin përsëri në pozicionin fillestar pasi ti godisje. Subjektet që moren pjesë në eksperiment ishin parashkollorë në kopshtin e Stanfordit. Fëmijet u ndanë  në tre grupe: një grup vëzhgoi modele agresive të sjelljes së të rriturve; një grup tjetër vëzhgoi modele të sjelljes jo-agresive; dhe grupi i tretë nuk ishte i ekspozuar ndaj ndonjë modeli të sjelljes.

Në ketë eksperiment laborator, lloji i modelit u manipulua në tre kushte:

1.      Modeli agresiv është treguar për 24 fëmijë (12 djem dhe 12 vajza)

2.      Modeli jo-agresiv është treguar për 24 fëmijë (12 djem dhe 12 vajza)

3.      Asnjë model i treguar (gjendja e kontrollit) - 24 fëmijë

Të tre grupet u ndanë pastaj sipas gjinisë në gjashtë nëngrupe në të cilat gjysma e nëngrupeve do të vëzhgonin një model të sjelljes së të njëjtit seks dhe gjysma do të vëzhgonte një model të sjelljes të seksit të kundërt.

Kukulla Bobo

Faza I  Modelimi

Në fazën e parë të eksperimentit, fëmijët u ulën individualisht në një tavolinë në një cep të një dhome eksperimentale dhe u paraqitën me veprimtari argëtuese si (p.sh  pikturat, printimet) në mënyrë që të dekurajojnë pjesëmarrjen aktive dhe të inkurajojnë vëzhgimin e thjeshtë. Modeli i sjelljes u dërgua pastaj në këndin e kundërt të dhomës, ku ndodhej një tjetër tavolinë dhe karrige, një çekiç, një set lodrash dhe një kukull Bobo prej 1.5m të gjatë - dhe i tha fëmijës që ai ose ajo mund të luante me këto materiale. Në modelin e sjelljes agresive, modeli (mashkull ose femer) abuzonte me kukullen Bobo fizikisht (p.sh., goditste me dorë ose e godiste me objekte të ndryshme) dhe gjithashtu e ofendonte gojarisht si (p.sh., bënte deklarata agresive si "Ta thyej atë hundë"). Në grupet e modelit të sjelljes joagresive, modeli injoroi kukullën Bobo dhe në vend të kësaj mblodhi qetësisht lodrat. Pas 10 minutash, modelet e sjelljes në të dy grupet u larguan nga dhoma.

Faza II  Nxitja agresive

Në fazën e dytë të eksperimentit, të gjithë fëmijët (përfshirë grupin e kontrollit)  u morën individualisht në një dhomë të tjetër eksperimentale, ku u prezantuan me një grup të ri të lodrash tërheqëse (p.sh., trena, zjarrfikëse, teleferikë, aeroplanë, topa, kukulla me veshje dhe karrocë për kukulla). Për të provuar hipotezën se vëzhgimi i agresionit tek të tjerët do të rriste gjasat e agresionit tek vëzhguesi, atëherë fëmijët iu nënshtruan ‘’ngacmimit të lehtë të agresionit’’. Sapo fëmija filloi të luante me lodrat, eksperimentuesi i tha fëmijës se këto ishin lodrat më të mira por që ajo kishte vendosur ti rezervonte ato për fëmijët e tjerë. Fëmijëve u tha më pas se ata mund të luajnë me lodra në një dhomë tjetër, ku u paraqitën me lodra të ndryshme të cilat konsideroheshin si agresive (p.sh. kukulla Bobo, çekiç dhe shigjeta) dhe joagresive (p.sh. , shkumësa, letër, fermë kafshësh, kukulla dhe top).

Faza III

Në fazën përfundimtare të eksperimentit, sjellja e fëmijëve u vëzhgua gjatë 20 minutave dhe u vlerësua sipas shkallës së sjelljes fizike dhe verbale agresive të modeluar, rezultatet e të cilave ishin shumë më të larta për fëmijët në grupet e modelit të sjelljes agresive krahasuar me ato si në modelin e sjelljes joagresive dhe në grupet e kontrollit. Eksperimentet pasuese në të cilat fëmijët u ekspozuan ndaj një dhune të tillë në videokasetë dhanë rezultate të ngjashme, me gati 90 përqind të fëmijëve në grupet e sjelljes agresive më vonë ata modeluan sjelljen e të rriturve duke sulmuar kukullën në të njëjtën mënyrë dhe 40 përqind e atyre fëmijëve shfaqën sjellje të njëjtë pas tetë muajsh.

Rezultatet

Megjithëse studimi dha rezultate të ngjashme për të dyja gjinitë, ai gjithashtu sugjeroi të paktën disa ndryshime pavarësisht nga shkalla në të cilën një sjellje është e shtypur nga gjinia - domethënë, shihet si më e zakonshme ose e përshtatshme për një gjini specifike. Për shembull, të dhënat tregojnë se meshkujt janë disi më të prirur për të imituar agresionin fizik - një sjellje shumë mashkullore - sesa femrat, megjithatë, nuk kishte dallime në imitimin e agresionit verbal, që është më pak i shtypur nga gjinia. Përveç kësaj, si subjektet meshkuj ashtu edhe femra ishin më imitues të modeleve të sjelljes mashkullore se sa të modeleve femra në aspektin e agresionit fizik, por ishin më imitues të modeleve të të njëjtit seks në aspektin e agresionit verbal.

Përfundimet mbështesin Teorinë Sociale të Mësimit të Bandurës (1977). Domethënë, fëmijët mësojnë sjellje shoqërore si agresioni përmes procesit të vëzhgimit - duke parë sjelljen e një personi tjetër.