Budizmi dhe Shkenca

Gjatë shumë diskutimeve, të cilat ende vazhdojnë, Budizmi dhe shkenca në përgjithësi janë duke u treguar shumë të përshtatshme njëra me tjetrën, dhe poashtu ka hyrë në dialogun: Shkencë-Fe. Çështja është se mësimet filozofike dhe psikologjike Budiste ndajnë aspekte të përbashkëta me mendimet moderne shkencore dhe filozofike. Për shembull, Budizmi inkurajon studimin njëanësor të natyrës (Dharma-Vicaya, Kanoni Pali)- por objekti i studimit është vetja. Disa nga konceptet e popullarizuara të budizmit e lidhin atë me diskusionet në lidhje me evolucionin, teorinë kuantike, e kosmologjinë, megjithëse shumica e shkenctarëve shohin një ndarje ndërmjet deklaratave religjioze dhe metafizike të budizmit dhe metodologjinë e shkencës. Në 1993 një model u nxjerr nga Jean Piaget - teoria e zhvillimit kognitiv, e cila u publikua dhe argumentonte se budizmi është një model mendimi përtej magjisë, shkencës e fesë. Budizmi është përshkruar si racional dhe jo dogmatik, dhe ka shumë dëshmi që kështu ka qenë edhe në periudhat e hershme të tij. Jo të gjitha format e budizmit i shmangen dogmatizmit, ose qëndrojnë neutral në subjektin e super-natyrales, ose janë të hapura ndaj zbulimeve shkencore. Budizmi është traditë e ndryshueshme dhe mbërthen në vete fundamentalizma, tradita të devotshme, lutje ndaj shpirtërave lokal, dhe bestytni të ndryshme që të gjitha mvaren prej vendit se ku po praktikohet. Megjithatë, shumë gjëra të përbashkëta janë gjetur në mes të gjurmimeve shkencore dhe mendimeve budiste. Tenzin Gyatso, Dalai Lama XIV, në një fjalim në konferencën e Shoqatës për Neuroshkencë (Society for Neuroscience), kishte thënë se budizmi dhe shkenca e kan mendimin e përbashkët në lidhje me besimin në shkaktarë (gjjithçka ka një shkak), "dyshimin në absolutë" dhe empiricizmin si principe të përbashkëta filozofike. Mësuesi budist S.N. Goenka përshkruan buddhadharmen (mësimi i Buddhës) si një shkencë e pastërt rreth mendjes dhe lëndës. Ai pretendon se budizmi përdorë në mënyre precize, analitike, filozofike dhe psikologjike terminologjinë dhe arsyen. Prezantimi i Goenkës përshkruan budizmin jo si një besim ndaj dogmave jo të verifikueshme (siç është rasti në Islam, Krishterizëm etj.), por një shqyrtim aktiv, të njëanshëm dhe objektiv të gjërave ashtu siç janë. Çka është e njohur në të gjithë budizmin anë e mbanë është që efektet dalin prej një shkaku. Prej vetë fillimit të këtij besimi, Buddha sqaron realitetin e gjërave në termin me shkakut dhe shkaktarin. Ekzistenca e të keqes dhe vuajtjes në secilin individ janë për shkak se ka një shkak për të qenë aty. Një prej mënyrave për të përshkruar "udhën fisnike të tetëfisht" të budizmit është kthimi drejt realitetit të gjërave ashtu siç janë në momentin e tanishëm dhe kuptimi i këtij realiteti në mënyrë direkte. Mjeshtri Zen-Budist Thich Nhat Hanh ka shkruajtur këtë në vazhdim për budizmin dhe shkencën: Në budizëm janë dy lloje të së vërtetës: e vërteta konvencionale (samvrti-satya) dhe e vërteta finale (paramartha-satya). Në kuadër të së vërtetës konvencionale budistët merren me "të qënit dhe të mos qënit", lindje dhe vdekje, ardhja dhe shkuarja, mbrenda dhe jashtë, një dhe shumë, etj... dhe mësuesit budist dhe praktikat e bazuara në këtë strukturë ndihmojnë në reduktimin e vuajtjes dhe jep më shumë harmoni dhe gëzim. Në kuadër të së vërtetës finale mësimet kapërcejnë të qënit dhe të mos qënit, lindjen dhe vdekjen, ardhjen dhe shkuarjen, mbrendësien dhe të jashtmen, njëshin dhe shumësin, etj... dhe mësimet dhe praktikat në këtë fushë ndihmojnë prakticientit çlirimin e vetë nga diskriminimi, frikës, dhe prekin Nirvanën - realitetin final. Budistët nuk shohin ndonjë mosmarrëveshje midis këtyre dy të vërtetave dhe janë të lirë të përdorin të dy strukturat. Shkenca klasike, si në teorinë e Njutonit, është ndërtuar mbi një strukturë që reflekton eksperiencën e ditës së përditshme në të cilën objektet materiale kanë një ekzistencë individuale, dhe që mund të lokalizohen në kohë dhe hapësirë. Fizika kuantike siguron një sistem për të kuptuar si natyra operon në shkallë subatomike, por ndryshon komplet prej shkencës klasike, sepse në këtë sistem nuk ka diçka si hapësirë të zbrazët, gjithashtu pozita e një objekti dhe kohës nuk mund të caktohet njëherësh në mënyrë precize. Partikujt elementarë luhaten brenda dhe jashtë ekzistencës, ato nuk ekzistojnë me të vërtetë, por vetëm kan "tendencë që të ekzistojnë". Shkenca klasike po duket se po reflekton të vërtetën konvencionale dhe fizika kuantike po duket se është në udhë për të zbuluar të vërtetën finale, duke u munduar shumë për të heq dorë nga nocionet si, për të qenë ose mos qenë, mbrenda e jashtë, njejtë dhe ndryshe, etj... Në të njejtën kohë, shkenctarët po mundohen shumë për të gjetur lidhjen në mes të dy të vërtetave të reprezantuara nga dy shkencat respektive, sepse të dyjat mund të testohen dhe përdoren në jetë. Në shkencë një teori duhet të testohet në disa mënyra që të pranohet nga komuniteti shkenctarë. Buddha poashtu rekomandonte që secili mësim i mësuar nga secili mësues duhet të tesothet nga eksperienca e jonë individuale para se të pranohet si e vërtetë. Depërtimi real, ose pikëpamja e vërtetë (samyag-drsti) ka kapacitetin që të çliroj dhe të shpie në paqe dhe gëzim. Gjetjet e shkencës janë poashtu mendjehollësi; mund të përdoren në teknologji, por edhe mund të aplikohen në sjelljet tona të përditshme që të përmirësojmë kualitetin e jetës tonë. Budistët dhe shkenctarët mund të ndajnë me njëri tjetrin mënyrat e studimit dhe praktikave, dhe mund të profitojnë nga mençuria dhe përvoja e njëri tjetrit. Praktikat e kujdesies dhe koncentrimit gjithmonë bien mendjehollësi. Mund të ndihmojë të dyve budistin dhe shkenctarin. Mendjehollësia e transmetuar nga praktikues si Buddha't dhe bodhisattvas mund të jenë burim i inspirimit dhe të mbështetjes për praktikues të budizmit dhe shkenctarëve; testet shkencore mund të ndihmojnë budistëve praktikues që të kuptojnë më mirë dhe të kenë më shumë vetëbesim në mendjehollësinë të cilën e marrin nga mësuesit e tyre. Është besimi i ynë që në shekullin XXI, budizmi dhe shkenca mund të ecin dorë më dorë që të promovojnë më shumë mbrehtësi për të gjithë ne dhe të bien liri, reduktim të diskriminimit, të ndarjes, të frikës, të nervozës dhe të dëshpërimit nëpër botë.

Budizmi dhe relativiteti

Budizmi me shkencën kanë të përbashkët botëkuptimin e relativitetit. Relativiteti i fenomeneve përdoret shpesh në mësimet budiste për të kundërshtuar pikëpamjet e ngurta dogmatike, siç është për shembull relativiteti i madhësisë për të thyer bësimin në "të vogël" dhe "të madh". Në traktatin e "mënyrës së mesme" të Nagarjunës, në kapitullin 3 "Analizimi i lëvizjes", është e paraqitur se lëvizja nuk ka ekzistencë të pavarur dhe nuk ekziston në vete; gjysmë mijëvjeçari më herët Galileo shkruajti: "Prandaj le të vedomsim si parim se, çkado që të jetë lëvizja të cilën do t'i atribonim tokës, është e nevojshme për ne të cilët marrim pjesë në të, të mbetet krejtësisht e padukshme, dhe si jo ekzistuese." Në Sutrën e Zemrës, e cila reprezanton pikëpamjen e zbrazëtisë(boshëllakut), thuhet se fenomenet nuk kan "karakter të caktuar", e cila është deklaratë e relativitetit. Në mungesë të një sistemi referues asgjë nuk mund të thuhet për ndonjë gjë prandaj objektet nuk kan karakteristika të brendshme. Në këtë Sutra poashtu thuhet se fenomenet nuk janë "në rritje apo në zbritje", e cila është në harmoni me teoremen e Noetherit, duke treguar se për shkak të relativitetit ka kuantitete të konservuara në fizikë, si energjia. Budizmi më së shumti fokusohet në aspektin mbi zbrazëtin e objekteve, kurse shkenca e ka zhvilluar më shumë aspektin relativ.

Budizmi dhe fizika kuantike

Sutra e Zemrës shpjegon se: "Forma është bosh, dhe boshllëku është formë", e cila përshtatet me teorinë e Nottales, e cila dëshmon që materia dha hapësira nuk janë të ndryshme.

Shkenctarë të shquar mbi budizmin

Niels Bohr, i cili e zhvillojë modelin Bohr të atomit tha: Për një paralele të mësimit të teorisë atomike... (ne duhet të kthehemi) te problemet epistomologjike me të cilat tanimë mendimtarë si Buddha dhe Lao Tzu janë konfrontuar duke u munduar të harmonizojnë pozitën tonë si spektatorë dhe aktorë në dramën e madhe të egzistencës. Bertrant Russell, fitues i çmimit nobel, përshkruajti budizmin si një filozofi shkencoro-spekulative: Budizmi është një kombinim ndërmjet filozofisë spekulative dhe shkencore. Përkrahë metodat dhe gjurmimet shkencore, e cila përfundimisht mund të quhet si racional. Në të mund të gjinden përgjigje të interesit të madh si: "Çka është mendja dhe materia? Prej tyre, cila ka rëndësinë më të madhe? A është gjithësia duke lëvizur drejt një qëllimi? Cila është pozita e njeriut këtu? A ka jetë e cila është fisnike? Të shpie në zgjidhje deri ku shkenca nuk mundet për shkak të limitimeve të instrumenteve të shkencës. Pushtimet e saja janë ato të shpirtit. Fizicienti amerikan J. Robert Oppenheimer (1904-1967) bëri një analogji me budizmin kur përshkruajti ligjin e pasigurisë së Heisenbergut: Në qoftë se pyesim, për shembull, nëse pozita e elektronit qëndron njejtë, duhet të themi "jo"; në qoftë se pyesim se a ndryshon pozita e elektronit me kohë, duhet të themi "jo"; në qoftë se pyesim se a qëndorn elektroni në pushim, duhet të themi "jo"; në qoftë se pyesim se a është në lëvizje, ne duhet të themi "jo"; Buddha ka dhënë asi lloj përgjigje kur është marrë në pyetje si në rrethanat e vetes së njeriut pas vdekjes së tij; por ato nuk janë përgjigje familjare me traditën e shkencës në shekullin e XVII dhe XVIII. Fituesi i çmimit nobel fizicienti Albert Einstein, i cili e zhvillojë teorinë e relativitetit të përgjithshëm dhe teorinë speciale të relativitetit, gjithashtu e njohur për ekuivalencën masë-energji, përshkruajti budizmin si ngërthyes të një elementi të fortë kozmik: ...gjindet një përvojë religjioze e nivelit të tretë, edhe pse rrallëherë në formë të pastërt. Unë do ta quaj kuptimi kozmiko-religjioz. Është gjë e rëndë të sqarosh te njerëzit të ciltë nuk e kan përjetuar sepse nuk përfshinë një ide antropomorfike të Zotit (sikur islami, krishterizmi etj.); individi ndjenë kotësinë e dëshirës dhe qëllimeve njerëzore, e ndjenë fisnikërinë dhe mrekullinë e cila është zbuluar në natyrë dhe në botën e mendimit. Ndjenë kismetin individual si një burgim dhe kërkon të përjetojë ekzistencën në toatalitet si një bashkim i plotë-domethënëshëm. Shenjat e këtij religjioni kozmik mund të gjinden në kohët e hershme - për shembull te psalmet e Davidit dhe te profetët. Por, në budizëm elementi kozmik është shumë më i qartë, ashtu siç Shopenhaueri ta tregon me esejat e tij. Gjenitë religjioze të të gjitha kohërave janë shquar nga kjo mendje kozmiko-fetare, e cila as nuk njeh dogma e as Zot i bazuar në shëmbëlltyrë njeriu (si në Jahudizëm, Islam, apo Krishterizëm). Si pasojë, nuk mund të gjejmë dot një hoxhë apo prift, doktrinat e të cilit janë të bazuar në këtë përvojë të madhërishme kozmiko-fetare. Kështu që ne duhet të gjejmë ndërmjet heretikëve njerëz të të gjitha moshave të cilët janë inspiruar nga kjo përvojë; shpesh paraqiten nga kundërshtarët e tyre si ateistë, por nganjëherë edhe si të shenjtë.

Burimet

Jeremy Hayward: Die Erforschung der Innenwelt. Insel, Frankfurt 1996, ISBN 3-458-33523-4.