Hipatia

Hipatia (lindur rreth vitit 350-370; vdiq më 415 pas Krishtit) ishte një filozofe, astronome dhe matematikane heleniste neoplatoniste, e cila jetoi në Aleksandri, Egjipt, atëherë pjesë e Perandorisë Romake Lindore. Ajo ishte një mendimtare e shquar e shkollës neoplatonike në Aleksandri ku dha mësim filozofi dhe astronomi.

Hipatia_

vepër e Euklidi

Hyrje

Edhe pse Hypatia paraprihet nga Pandrosiona, një tjetër matematikane femër aleksandrine, ajo është matematikanja e parë femër, jeta e së cilës është regjistruar mjaft mirë. Hipatia ishte e njohur gjatë jetës së saj si një mësuese e shkëlqyer dhe një këshilltare e mençur. Ajo shkroi një koment për Arithmetica të trembëdhjetë vëllimeve të Diophantus, i cili mund të mbijetojë pjesërisht, pasi është interpoluar në tekstin origjinal të Diophantus dhe një koment tjetër mbi traktatin e Apollonius të Pergës për prerjet konike, i cili nuk ka mbijetuar. Shumë studiues modernë gjithashtu besojnë se Hipatia mund të ketë redaktuar tekstin e mbijetuar të Ptolemeut Almagest, bazuar në titullin e komentit të babait të saj Theon mbi Librin III të Almagest

Hipatia ndërtoi astrolabë dhe hidrometra, por nuk shpiku asnjërën nga këto, të cilat ishin të dyja në përdorim shumë kohë para se ajo të lindte. Edhe pse ajo vetë ishte pagane, ajo ishte tolerante ndaj të krishterëve dhe mësoi shumë studentë të krishterë, duke përfshirë Synesius, peshkopin e ardhshëm të Ptolemais. Burimet antike regjistrojnë se Hipatia ishte shumë e dashur nga paganët dhe të krishterët dhe se ajo krijoi ndikim të madh me elitën politike në Aleksandri. Kah fundi i jetës së saj, Hipatia këshilloi Orestin, prefektin romak të Aleksandrisë, i cili ishte në mes të një grindjeje politike me Cirilin, peshkopin e Aleksandrisë. Thashethemet u përhapën duke e akuzuar atë për të parandaluar Orestesin nga pajtimi me Cirilin dhe, në Mars 415 Pas Krishtit, ajo u vra nga rojet e peshkopit Cirili.

Vrasja e Hipatia tronditi perandorinë dhe e shndërroi atë në një "martir për filozofinë", duke çuar neoplatonistët e ardhshëm si Damascius të bëhen gjithnjë e më të zjarrtë në kundërshtimin e tyre me Krishterimin. Gjatë Mesjetës, Hipatia u bashkëpunua si një simbol i virtytit të krishterë dhe studiuesit besojnë se ajo ishte pjesë e bazës për legjendën e Shën Katerinës së Aleksandrisë. Gjatë epokës së iluminizmit, ajo u bë një simbol i kundërshtimit të katolicizmit. Në shekullin e nëntëmbëdhjetë, letërsia evropiane, veçanërisht romani Hipatia i Charles Kingsley më 1853, e romantizoi atë si "e fundit e helenëve". Në shekullin XX, Hipatia u pa si një ikonë për të drejtat e grave dhe një pararendëse e lëvizjes feministe. Që nga fundi i shekullit të njëzetë, disa portrete kanë shoqëruar vdekjen e Hipatia me shkatërrimin e Bibliotekës së Aleksandrisë, pavarësisht nga fakti historik që biblioteka nuk ekzistonte më gjatë jetës së Hipatia

Jeta

Hypatia ishte vajza e matematikanit Theon të Aleksandrisë (rreth 335 - rreth 405 Pas Krishtit). Sipas historianit klasik Edward J. Watts, Theon ishte kreu i një shkolle të quajtur "Mouseion", e cila u emërua në simulim të Mouseion Helenistic, anëtarësia e së cilës kishte pushuar në 260 pas Krishtit. Shkolla e Theon ishte ekskluzive, mjaft prestigjioze dhe konservatore doktrinore. Theoni hodhi poshtë mësimet e Iamblichus dhe mund të ketë qenë krenar duke mësuar një Neoplatonizëm të pastër, Plotinian. Edhe pse ai ishte parë gjerësisht si një matematikan i shkëlqyer në atë kohë. Puna matematikore e Teonit është konsideruar nga standardet moderne si thelbësisht "të vogla", "të parëndësishme" dhe "krejtësisht joorigjinale". Arritja e tij kryesore ishte prodhimi i një edicioni të ri të Euklidit Elemente, në të cilat ai korrigjoi gabimet skribale që ishin bërë gjatë gati 700 viteve të kopjimit. Edicioni i Theon i Elementet e Euklidit u bë botimi më i përdorur i librit shkollor për shekuj me radhë dhe pothuajse zëvendësoi plotësisht të gjitha botimet e tjera

Asgjë nuk dihet për nënën e Hypatia-s, e cila nuk përmendet kurrë në asnjë prej burimeve ekzistuese. Theon ia kushton komentin e tij mbi Librin IV të Almagestit të Ptolemeut një individi të quajtur Epiphanius, duke iu drejtuar atij si "djali im i dashur", duke treguar se ai mund të ketë qenë vëllai i Hypatia, por fjala greke Theon përdor (teknon) nuk do të thotë gjithmonë "bir" në kuptimin biologjik dhe shpesh përdorej thjesht për të sinjalizuar ndjenja të forta të lidhjes atërore. Viti i saktë i lindjes së Hypatia është ende nën debat, me datat e sugjeruara që variojnë nga 350 në 370 pas Krishtit. Shumë studiues kanë ndjekur Richard Hoche duke nxjerrë përfundimin se Hypatia ka lindur rreth vitit 370. Sipas një përshkrimi të Hypatia nga vepra e humbur Jeta e Isidorit nga historiani Neoplatonist Damascius (rreth 458 - rreth 538), i ruajtur në hyrjen për të në Suda, një enciklopedi bizantine e shekullit të dhjetë, Hypatia lulëzoi gjatë mbretërimit të Arcadius. Hoche arsyetoi se përshkrimi i Damascius-it për bukurinë e saj fizike do të nënkuptojë se ajo ishte më së shumti 30 vjeç në atë kohë dhe viti 370 ishte 30 vjet para pikës së mesme të mbretërimit të Arcadius. Në të kundërt, teoritë se ajo ka lindur që në vitin 350 bazohen në formulimin e kronistit John Malalas (rreth 491 - 578), i cili e quan atë të vjetër në kohën e vdekjes së saj në 415. Robert Penella argumenton se të dy teoritë janë me bazë të dobët, dhe që data e lindjes së saj duhet të lihet e paspecifikuar.

Karriera

Hypatia ishte një Neoplatoniste, por, ashtu si babai i saj, ajo hodhi poshtë mësimet e Iamblichus dhe përkundrazi përqafoi Neoplatonizmin origjinal të formuluar nga Plotinus. Shkolla Alexandrian ishte e njohur në atë kohë për filozofinë e saj, dhe Aleksandria u konsiderua si e dyta pas Athinës si kryeqyteti filozofik i botës Greko-Romake. Hypatia mësonte studentë nga e gjithë Mesdheu. Sipas Damaskit, ajo ligjëroi për shkrimet e Platonit dhe Aristotelit. Ai gjithashtu shprehet se ajo eci nëpër Aleksandri në një tribun, një lloj manteli i lidhur me filozofët, duke dhënë leksione publike të improvizuara.

Literatura

• Archer, William (2013), The Theatrical World For 1893–1897, HardPress, ISBN 978-1-314-50827-7 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Banev, Krastu (2015), Theophilus of Alexandria and the First Origenist Controversy: Rhetoric and Power, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-872754-5 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Belenkiy, Ari (1 prill 2010), "An astronomical murder?", Astronomy & Geophysics, 51 (2): 2.9–2.13, Bibcode:2010A&G....51b...9B, doi:10.1111/j.1468-4004.2010.51209.x {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Booth, Charlotte (2017), Hypatia: Mathematician, Philosopher, Myth, London: Fonthill Media, ISBN 978-1-78155-546-0 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Bradley, Michael John (2006), The Birth of Mathematics: Ancient Times to 1300, New York City: Infobase Publishing, ISBN 978-0-8160-5423-7 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Bregman, Jay (1982), Brown, Peter (red.), Synesius of Cyrene: Philosopher-Bishop, The Transformation of the Classical Heritage, Berkeley: University of California Press, ISBN 978-0-520-04192-9 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Cameron, Alan; Long, Jacqueline; Sherry, Lee (1993), Barbarians and Politics at the Court of Arcadius, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ISBN 978-0-520-06550-5 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Cameron, Alan (2016), "Hypatia: Life, Death, and Works", Wandering Poets and Other Essays on Late Greek Literature and Philosophy, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-026894-7 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Castner, Catherine J. (2010), "Hypatia", përmbledhur nga Gagarin, Michael; Fantham, Elaine (red.), [[[:Stampa:GBurl]] The Oxford Encyclopedia of Ancient Greece and Rome], vëll. 1: Academy-Bible, Oxford, England: Oxford University Press, fq. 49–51, ISBN 978-0-19-538839-8 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Shiko vlerën e |url= (Ndihmë!)
• Cohen, Martin (2008), Philosophical Tales: Being an Alternative History Revealing the Characters, the Plots, and the Hidden Scenes that Make Up the True Story of Philosophy, New York City and London: Wiley-Blackwell, ISBN 978-1405140379 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Curta, Florin; Holt, Andrew (2017), Great Events in Religion: An Encyclopedia of Pivotal Events in Religious History, vëll. 1: Prehistory to AD 600, Santa Barbara, CA: ABC-CLIO, ISBN 978-1-4408-4598-7 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Deakin, M. A. B. (1992), "Hypatia of Alexandria" (PDF), History of Mathematics Section, Function, 16 (1): 17–22, arkivuar (PDF) nga origjinali më 2022-10-09 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Deakin, Michael A. B. (1994), "Hypatia and her mathematics", American Mathematical Monthly, 101 (3): 234–243, doi:10.2307/2975600, JSTOR 2975600, MR 1264003 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Deakin, Michael A. B. (2007), Hypatia of Alexandria: Mathematician and Martyr, Amherst, NY: Prometheus Books, ISBN 978-1-59102-520-7 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Deakin, Michael (2012), "Hypatia", Encyclopædia Britannica {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Dzielska, Maria (1996), Hypatia of Alexandria, Cambridge, MA: Harvard University Press, ISBN 978-0-674-43776-0 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Dzielska, Maria (2008), "Learned women in the Alexandrian scholarship and society of late Hellenism", përmbledhur nga el-Abbadi, Mostafa; Fathallah, Omnia Mounir (red.), What Happened to the Ancient Library of Alexandria?, Leiden, The Netherlands: Brill, fq. 129–148, ISBN 978-9004165458 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Edwards, Catharine (1999), Roman Presences: Receptions of Rome in European Culture, 1789-1945, Cambridge, England: Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-59197-3 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Emmer, Michele (2012), Imagine Math: Between Culture and Mathematics, New York City: Springer, ISBN 978-8847024274 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Engels, David (2009), "Zwischen Philosophie und Religion: Weibliche Intellektuelle in Spätantike und Islam", përmbledhur nga Groß, Dominik (red.), Gender schafft Wissen, Wissenschaft Gender? Geschlechtsspezifische Unterscheidungen Rollenzuschreibungen im Wandel der Zeit (PDF), Kassel University Press, fq. 97–124, ISBN 978-3-89958-449-3, arkivuar (PDF) nga origjinali më 2022-10-09 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Haas, Christopher (1997), Alexandria in Late Antiquity: Topography and Social Conflict, Baltimore, MS and London: The Johns Hopkins University Press, ISBN 978-0-8018-5377-7 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Hoche, Richard (janar 1860), "XV. Hypatia, die tochter Theons", Philologus (në gjermanisht), 15 (1–3): 435–474, doi:10.1524/phil.1860.15.13.435, S2CID 165101471
• Knorr, Wilbur (1989), "III.11: On Hypatia of Alexandria", Studies in Ancient and Medieval Geometry, Boston: Birkhäuser, fq. 753–804, doi:10.1007/978-1-4612-3690-0_27, ISBN 978-0-8176-3387-5, S2CID 160209956 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Macqueen-Pope, Walter (1948), Haymarket: theatre of perfection, Allen {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Mark, Joshua J. (17 shkurt 2014), "Historical Accuracy in the Film Agora", World History Encyclopedia {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Novak, Ralph Martin Jr. (2010), Christianity and the Roman Empire: Background Texts, Harrisburg, PA: Bloomsbury Publishing, fq. 239–240, ISBN 978-1-56338-347-2 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Oakes, Elizabeth H. (2007), "Hypatia", Encyclopedia of World Scientists, New York City: Infobase Publishing, fq. 364, ISBN 9781438118826 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Pasachoff, Naomi; Pasachoff, Jay M. (2007), "Hypatia", përmbledhur nga Trimble, Virginia; Williams, Thomas R.; Bracher, Katherine; Jarrell, Richard; Marché, Jordan D.; Ragep, F. Jamil (red.), Biographical Encyclopedia of Astronomers, New York City: Springer, ISBN 978-0387304007 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Penella, Robert J. (1984), "When was Hypatia born?", Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 33 (1): 126–128, JSTOR 4435877 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Riedweg, Christoph (2005) [2002], Pythagoras: His Life, Teachings, and Influence, Ithaca, NY: Cornell University Press, ISBN 978-0-8014-7452-1 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Rosser, Sue Vilhauser (2008), Women, Science, and Myth: Gender Beliefs from Antiquity to the Present, Santa Barbara, California: ABC-CLIO, ISBN 978-1598840957 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Theodore, Jonathan (2016), The Modern Cultural Myth of the Decline and Fall of the Roman Empire, Manchester, England: Palgrave, Macmillan, ISBN 978-1-137-56997-4 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Waithe, Mary Ellen (1987), Ancient Women Philosophers: 600 B.C.–500 A. D, vëll. 1, Dordrecht, The Netherlands: Martinus Nijhoff Publishers, ISBN 978-90-247-3368-2 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Walsh, Christine (2007), The Cult of St Katherine of Alexandria in Early Medieval Europe, Ashgate Publishing, Ltd., ISBN 978-0-7546-5861-0 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Watts, Edward J. (2008) [2006], City and School in Late Antique Athens and Alexandria, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, ISBN 978-0520258167 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Watts, Edward J. (2017), Hypatia: The Life and Legend of an Ancient Philosopher, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0190659141 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Wessel, Susan (2004), Cyril of Alexandria and the Nestorian Controversy: The Making of a Saint and of a Heretic, Oxford Early Christian Studies, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-926846-7 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Whitfield, Bryan J. (verë 1995), "The Beauty of Reasoning: A Reexamination of Hypatia and Alexandria" (PDF), The Mathematics Educator, 6 (1): 14–21, arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 shtator 2006, marrë më 17 prill 2010 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)