Luftërat hebreo-romake

Luftërat hebreo-romake ishin një seri revoltash në shkallë të gjerë nga hebrenjtë e Mesdheut Lindor kundër Perandorisë Romake midis viteve 66 dhe 136 të es.

Lufta e parë

Lufta e parë hebreo-romake filloi në vitin 66 të e.s., nisur nga tensionet fetare midis grekëve dhe çifutëve dhe më pas u përshkallëzua për shkak të protestave kundër taksave dhe sulmeve ndaj qytetarëve romakë. Atë kohë romakët ishin ndërlikuar në një luftë kundër partëve në lindje. Në përgjigje të plaçkitjes romake të Tempullit të Dytë të judenjve dhe ekzekutimit të deri në 6,000 hebrenjve në Jeruzalem, shërtheu lufta. Garnizoni ushtarak romak i Judesë u kap shpejt nga rebelët, ndërsa mbreti pro-romak Agrippa II, së bashku me zyrtarët romakë, u largua nga Jeruzalemi për në Galile. Ndërsa u bë e qartë se rebelimi po dilte jashtë kontrollit, Cesti Galli, legat i Sirisë, solli ushtrinë siriane, të bazuar në legjionin XII Fulminata dhe e përforcoi me trupa ndihmës, për të rivendosur rendin dhe për të shuar revoltën. Megjithë përparimeve fillestare, legjioni sirian u zu në pritë dhe u mposht nga rebelët hebrenj në betejën e Beth Horonit, me 6 mijë romakë të masakruar dhe Legio Aquilla i humbur - një rezultat që tronditi udhëheqjen romake.

Vespaziani, gjenerali pa pretendime dhe me përvojë të madhe, u ngarkua me shkatërrimin e rebelimit në provincën e Judesë. I biri Titi u emërua i dyti në komandë. Vespazianit iu dhanë katër legjione dhe u ndihmua nga forcat e mbretit Agrippa II. Në vitin 67 të e.s., ai pushtoi Galilenë. Ndërsa shmangia e një sulmi të drejtpërdrejtë në qytetin e përforcuar të Jerusalemit i cili ishte i mbushur me forcat kryesore rebele, forcat e Titit filluan një fushatë të pareshtur për të zhdukur fortesat rebele dhe për të ndëshkuar popullsinë. Brenda disa muajsh, Vespaziani dhe Titi morën me sulm fortesat kryesore të çifutëve të Galilesë dhe më në fund e kapën Jotapatën, që ishte nën komandën e Josef ben Matitijahut, pas një rrethimi 47 ditor. Ndërsa në Jeruzalem, një përpjekje e udhëheqësit të sicarit (thikëtarëve) Menahem për të marrë kontrollin e qytetit dështoi, duke rezultuar në ekzekutimin e tij. Një udhëheqës fshatarësh Simon Bar-Giora u rrëzua nga qyteti nga qeveria e re e moderuar e Judesë dhe Anani ben Anan filloi të forconte qytetin.

Pasi ishin dëbuar nga Galileja, rebelët e lëvizjes zelote dhe mijëra refugjatë arritën në Jude, duke krijuar trazira politike në Jeruzalem. Zelotët fillimisht u mbyllën në tempull. Sidoqoftë, konfrontimi midis kryesisht saducenjve të Jerusalemit dhe fraksioneve kryesisht zelote të Revoltës Veriore nën komandën e Gjonit të Giscalës dhe Eleazarit ben Simon, doli në dritë. Kur edomasit hynë në qytet dhe luftuan në anën e zelotëve, Anan ben Anani u vra dhe forcat e tij pësuan humbje të rënda. Simon Bar Xhora, që komandonte 15.000 trupa, u ftua në Jeruzalem nga udhëheqësit e saducenjve që të qëndronin kundër zelotëve dhe shpejt mori kontrollin mbi pjesën më të madhe të qytetit. Armiqësia e fortë ndërmjet fraksioneve të Bar Xhorës, Gjonit dhe Elazarit, u përcoll me anë të vitit 69 të e.s.

Pas një pezullimi në operacionet ushtarake, për shkak të luftës civile dhe trazirave politike në Romë, Vespaziani u kthye në Romë dhe u pranua si perandori i ri në vitin 69 të e.s. Me largimin e Vespazianit, Titi rrethoi qendrën e rezistencës rebele në Jerusalem në fillim të vitit 70 të e.s. Derisa dy muret e para të Jeruzalemit u shkelën brenda tre javësh, një qëndrim kokëfortë e pengonte ushtrinë romake të thyente murin e tretë dhe të trashë. Pas një rrethimi brutal shtatë-mujor, në të cilin luftimi i zelotëve rezultoi në djegien e të gjithë furnizimit ushqimor të qytetit për të rritur "luftën deri në fund", romakët në fund arritën të shkelnin forcat e dobëta hebraike në verën e vitit 70 të e.s. Pas rënies së Jeruzalemit, Titi u nis për në Romë, ndërsa Legjioni X Fretensis mposhti më vonë mbetjet e mbetura hebreje, duke përfunduar fushatën romake në Masada në vitin 73/74 të e.s.

Lufta e Kitosit

Lufta e Kitosit (115-117 të e.s.) është emri i dhënë për luftën e dytë hebreo-romake. Lufta e Kitosit përbëhej nga revolta të mëdha të hebrenjve të diasporës në Cirenë (Qirenaicë), Qipro, Mesopotami dhe Egjipt, të cilat u dolën jashtë kontrollit, duke rezultuar në një masakrim të hapur të qytetarëve romakë dhe të tjerëve (200.000 në Cirenë, 240.000 në Qipro sipas Cassit Dio) nga rebelët hebrenj. Rebelimet më në fund u shtypën nga forcat romake, kryesisht nga gjenerali romak Lusi Quiet, emri i të cilit më vonë i dha konfliktit titullin e tij, pasi "Kitos" është një formë e mëvonshme i emrit Quietus.

Kryengritja e Bar Kohbës

Kryengritja e Bar Kohbës (132-136 të e.s.), ishte rebelimi i tretë i madh nga hebrenjtë e provincës së Judesë dhe Mesdheut Lindor kundër Perandorisë Romake dhe e fundit e luftërave hebreo-romake. Simon bar Kohba, komandanti i kryengritjes, u vlerësua si një Mesia, një figurë heroike që mund të rivendoste Izraelin. Revolta themeloi një shtet të pavarur të Izraelit në disa pjesë të Judesë për më shumë se dy vjet, por një ushtri romake e përbërë nga gjashtë legjione të plota me ndihmës dhe elementë nga deri në gjashtë legjione të tjera më në fund e shtypën kryengritjen. Romakët pastaj i ndaluan hebrenjtë të hynin në Jerusalem, përveçse të merrnin pjesë në festën e Tisha B'Avit. Ndonëse të krishterët hebrenj e përshëndetën Jezusin si Mesia dhe nuk e mbështetën Bar Kohbën, ata u ndaluan nga Jerusalemi së bashku me pjesën tjetër të hebrenjve. Lufta dhe pasojat e saj ndihmuan në dallimin e krishterimit si një religjion i dallueshëm nga judaizmi. Rebelimi njihet edhe si Lufta e Tretë hebreo-romake ose Kryengritja e Tretë e Hebrenjve, ndonëse disa historianë e lidhin atë me Kryengritjen e Dytë të Hebrenjve, duke mos llogaritur Luftën e Kitosit, 117 të e.s.

Pasojat e kryengritjes

Humbja e revoltës hebraike ndryshoi diasporën hebraike, pasi shumë nga rebelët hebrenj ishin shpërndarë ose shitur në skllavëri. Para largimit të Vespazianit, me urtësi e farizeut Rabi Yohanan ben Zakkai, morën lejen e tij për të krijuar një shkollë judaike në Javne. Zakkai ishte kontrabanduar nga Jeruzalemi në një arkivol nga studentët e tij. Kjo shkollë më vonë u bë një qendër e madhe e studimit talmudik.

Hadriani (perandori 117-138 të e.s.) u përpoq të çrrënjoste judaizmin, të cilin e shihte si shkak të rebelimeve të vazhdueshme. Ai e ndaloi Tevratin dhe kalendarin hebre dhe ekzekutoi dijetarët judaikë. Rrotulla e shenjtë u dogj në mënyrë ceremoniale në malin e Tempullit. Në ish vendin e tempullit ai instaloi dy statuja, një të Jupiterit dhe një tjetër të tij. Në një përpjekje për të fshirë ndonjë kujtim të Judesë ose të Izraelit të lashtë, ai e fshiu emrin nga harta dhe e zëvendësoi atë me Siri Palaestinën, duke zëvendësuar kushtet e mëparshme, si Judaja. Në mënyrë të ngjashme, ai rivendosi Jerusalemin, këtë herë si qytet romak që quhej Aelia Capitolina, dhe hebrenjve iu ndalua të hyjnë në qytet, përveç në ditën e festës të Tisha B'Av.

Judaizmi rabinik u bë një religjion i përqendruar rreth sinagogave dhe vetë hebrenjtë u shpërndanë në të gjithë botën romake dhe më gjerë. Me shkatërrimin e Jerusalemit, në këto vende vazhduan qendra të rëndësishme të kulturës hebreje të zhvilluar në zonën e Galilesë dhe në Babiloni dhe të përpunonin Talmudin.

Luftërat hebreo-romake kishin një ndikim epik mbi hebrenjtë, duke i kthyer ata nga një popullsi e madhe në Mesdheun Lindor në një minoritet të shpërndarë dhe të përndjekur. Këto luftëra citohen shpesh si një fatkeqësi për shoqërinë hebraike. Ngjarjet gjithashtu kishin një ndikim të madh në judaizëm, pasi vendi i adhurimit qendror të Tempullit të Dytë të Jerusalemit u shkatërrua nga trupat e Titit. Megjithëse kishte një lloj autonomie në Galile deri në shekullin e 4-të, siç ishte Këshilli i Jamnisë (ose Javne) dhe më vonë një sukses i kufizuar në vendosjen e autonomisë hebraike sasaniane të shkurtër në Jeruzalem në vitet 614-617 të e.s., dominimi hebre në pjesët e Levantit Jugor u rifitua vetëm në mesin e shekullit të 20-të, me themelimin e shtetit të Izraelit në vitin 1948 të e.s.