Sëmundjet kancerogjene në Kosovë

Kanceri është një term i gjerë. Sëmundjet kancerogjene përshkruajnë sëmundjet që rezultojnë kur ndryshimet qelizore shkaktojnë rritjen dhe ndarjen e pakontrolluar anormale të qelizave. Disa lloje të kancerit shkaktojnë rritje të shpejtë të qelizave, ndërsa të tjerët bëjnë që qelizat të rriten dhe të ndahen me një ritëm më të ngadaltë.

Qelizat kancerogjene

Një qelizë merr udhëzime për të vdekur në mënyrë që trupi ta zëvendësojë atë me një qelizë më të re që funksionon më mirë. Qelizave kanceroze u mungojnë përbërësit që i udhëzojnë të ndalojnë ndarjen dhe të vdesin.Si rezultat, ata ndërtohen në trup, duke përdorur oksigjen dhe lëndë ushqyese që zakonisht ushqejnë qelizat e tjera. Qelizat kanceroze mund të shfaqen në një zonë, pastaj përhapet përmes nyjeve limfatike. Këto janë grupe të qelizave imune me potencialin për të pushtuar ose për t’u përhapur në pjesë të tjera të trupit. Ato formojnë një nënbashkësi të neoplazmave. Neoplazma ose tumori është një grup qelizash që kanë pësuar një rritje të parregulluar dhe shpesh do të formojnë një masë ose gungë, por mund të shpërndahen në mënyrë difuze. Qelizat kanceroze mund të formojnë tumore, të dëmtojnë sistemin imunitar dhe të shkaktojnë ndryshime të tjera që pengojnë trupin të funksionojë rregullisht.

Shenjat dhe simptomat

Kur fillon kanceri, nuk prodhon simptoma. Shenjat dhe simptomat shfaqen ndërsa masa rritet ose ulcerat. Shenjat dhe simptomat varen nga lloji dhe vendndodhja e kancerit. Pak simptoma janë specifike.

• Simptomat locale
• Simptomat sistemike
• Simptomat e kancereve metastatike

Simptomat lokale mund të shfaqen për shkak të masës së tumorit ose ulcerimit të tij (veren nga lloji dhe vendndodhja e kancerit ). Për shembull efektet në masë rezultojnë në kollë ose pneumoni, vështirësi në gëlltitje, gunga, anemi, gjakderdhja anormale,etj… Megjithëse dhimbja e lokalizuar mund të shfaqet në kancer të përparuar, tumori fillestar zakonisht është pa dhimbje.

Simptomat sistemike mund të ndodhin për shkak të reagimit të trupit ndaj kancerit. Kjo mund të përfshijë lodhje, humbje peshe të paqëllimshme ose ndryshime të lëkurës, ethe të vazhdueshme, konstipacion dhe dehidrim, ose hiponatremi që mund të shkaktojnë gjendje të ndryshuar mendore, të vjella, dhimbje koke. Disa kancere mund të shkaktojnë një gjendje inflamatore sistemike që çon në humbje të vazhdueshme të muskujve dhe dobësi.

Simptomat e kancereve metastatike varen nga vendndodhja e tumorit dhe mund të përfshijnë nyjet limfatike të zmadhuara (të cilat mund të ndjehen ose ndonjëherë të shihen nën lëkurë), mëlçia e zgjeruar, e cila mund të ndihet në bark, dhimbje apo frakturë të eshtrave të prekur dhe simptomave neurologjike.

Shkaktarët e kancerit

Shkaktarët kryesor të sëmundjeve kancerogjene janë faktorët mjedisor dhe mënyra e jetesës. Shkaktarët tjerë janë të trashëguar gjenetikisht. Faktorët mjedisor i referohen çdo shkaku që nuk trashëgohet gjenetikisht, siç janë stili i jetës, faktorët ekonomik, sjellja, ndotja. Faktorët e zakonshëm mjedisorë që kontribuojnë në kancer përfshijnë pirja e duhanit, alkooli, mbipesha, infeksione, rrezatimin (si jonizues ashtu edhe jo-jonizues, deri në 10%), mungesa e aktivitetit fizik dhe ndotja.

Shkalla e vdekjeve nga kanceri në vitin 2016, shkaktuar nga pirja e duhanit.

Shkaqet e shfaqjeve të sëmundjeve kancerogjene:

• Substancat kancerogjene
• Pirja e duhanit dhe alkoolit
• Mbipesha dhe mungesa e aktivitetit fizik
• Shkaqet infetive
• Rrezatimi dhe matriali radioaktiv
• Sëmundjet autoimmune
• Hormonet
• Agjentët fizik, ekpozimi ndaj agjentëve të dëmshëm
• Faktorët trashëgues
• Faktorët gjenetik
• Mosha

Diagnostifikimi

Shumica e sëmundjeve kancerogjene fillimisht diagnostifikohen për shkak të shfaqjes së shenjave ose simptomave ose përmes ekzaminimit. Asnjë nga këto nuk çon në një diagnozë përfundimtare, e cila kërkon ekzaminimin e një kampioni indesh nga një patolog. Personat me kancer të dyshuar hetohen me teste mjekësore. Këto zakonisht përfshijnë testet e gjakut, rrezet X, skanimet CT dhe endoskopinë, citogjenetika, imunohistokimi. Diagnoza e indeve nga biopsia tregon llojin e qelizës që është duke u përhapur, shkallën e saj histologjike, anomalitë gjenetike dhe veçoritë e tjera. Së bashku, ky informacion është i dobishëm për të vlerësuar prognozën dhe për të zgjedhur trajtimin më të mirë.

Trajtimi

Ekzistojnë shumë mundësi trajtimi për kancer. Ato kryesore përfshijnë kirurgji, kimioterapi, terapi rrezatimi, terapi hormonale, terapi të synuar dhe kujdes paliativ. Cilat trajtime përdoren varet nga lloji, vendndodhja dhe shkalla e kancerit, si dhe shëndeti dhe preferencat e pacientit. Ndër trajtimet tjera janë terapia me laser, imunoterapia, mjekësia alternative…Mënyra më e efektive e trajtimit të sëmundjeve kancerogjene ka rezultuar nga zbulimi në fazat e hershme të kancerit.

Sëmundjet kancerogjene në Kosovë

Kosova mbetet një nga vendet më të varfra në Evropë, ku shumë familje janë duke jetuar nën kufirin e varfërisë dhe nuk janë në gjendje të përballojnë trajtimin e kancerit. Kjo është më e vështirë nga mungesa e onkologëve pediatrikë dhe pajisjeve të mjaftueshme mjekësore në të gjithë vendin, që do të thotë se shumë familje janë të detyruara të udhëtojnë në distanca të gjata për të marrë një trajtim efektiv të kancerit.

Programi nacional për kontrollin e kancerit në Kosovë (PNKKK)

Ky program ka për qëllim të vlerësojë situatën onkologjike aktuale në Kosovë, zhvillimin e strategjisë gjithpërfshirëse për kontrollin e sëmundjeve të kancerit, propozimi i indikatorëve të domosdoshëm për matjen e barrës së sëmundjeve kancerogjene, monitorimin e sasisë dhe cilësisë së progresit, etj.

Veprimet prioritare dhe objektivat specifike të këtij program janë:

·       Parandalimi

·       Zbulimi i hershëm dhe skriningu

·       Trajtimi specific multidisciplinar

·       Trajtimi palitativ dhe rehabilitimi i pacientëve

Parandalimi Primar

Parandalimi primar është kombinim i shumë aktiviteteve që adresojnë shumicën e faktorëve të rrëzikut për sëmundjet kancerogjene e që në të njejtën kohë janë të zakonshëm edhe për sëmundjet tjera kronike. Masat e parandalimit primar përfshijnë politika të ndryshme, aktivitete të promovimit të shëndetit dhe programe parandaluese, që kanë shënjestër targetimin e shkaktaëve  të rrezikut qe lidhen me stilin e jetës dhe mjediset ku jetojmë.

Masat dhe aktivitetet që janë ndërmarrë janë promovimi dhe edukimi shëndetsor, mënyrat e shëndetshme të jtetesës, mbështetja dhe zbatimi i ligjit që parandalon duhanpirjen në mjedise publike, ndalimi i çasjes dhe blerjes së duhanit nga të miturit, lajmërimet në paketimet e duanit për dëmet që shkakton pirja e tij, dekujarimin e duhanpirjes, hartimi dhe aprovimi i Ligjit për alkoolin, dhe shumë komunikimë educative informuese në lidhje me shkaktarët tjerë të sëmundjece kancerogjene.

Llogaritet se rreth 21% të femrave shtatëzena në Kosovë janë duhanpirëse, sipas një hulumtimi të OBSH-së, derisa 54% e të posalindurve i ekspozohen pirjes së duhanit në ambiente familjare.

Zbulimi i hershëm dhe skriningu

Në Kosovë mungojnë format e organizuara të edukimit të shoqërisë civile për rëndësinë e diagnostifikimit të hershëm të sëmundjeve malinje në përgjithësi. Në Kosovë janë zhvilluar shumë aktivitete nga disa organizata jo-qeveritare amerikane me profile multidisciplinare mjekësore dhe edukatore të grave, si dhe nga disa shoqata vendore me qëllim të vetëdijesimit të popullatës për zbulimin e hershëm të sëmundjeve kancerogjene, sidomos të kancerit të gjirit.

IKSHPK duhet të përpilojë programe adekuate për edukimin shëndetësore të popullatës për njohjen e simptomave të sëmundjeve malinje dhe rëndësinë e diagnostifikimit të hershëm të këtyre sëmundjeve.

Me zbulimin e gjendjeve pre-kanceroze skriningu mundëson parandalim primar, respektivisht zvogëlimin e incidencës.

Programet e skriningut në Kosovë bazohen në rekomandimet e OBSH dhe udhërrëfyesit për skrining në BE, si dhe në përvojat e përfituara nga trajnimet me projektin Euromed Cancer dhe European School for Screening Menagement.

Trajtimi specific multidisciplinar

Diagnistifikimi dhe trajtimi i sëmundjeve kancerogjene është process i komplikuar multidisciplinar, që përfshinë specialist të fushave të ndryshme si: patalogë, radiologë, profile internistike, gjinekolokë, dermatologë, neurologë, oftamologë, pediatër, otoralingologë, kirurgë, etj. Onkologjisë kosovare i mungon Qendra Gjithëpërfshirëse për kontrollin e sëmundjeve kancerogjene. Diagnostifikimi dhe trajtimi i patalogjive malinje realizohet në përqindjen më të madhe të rasteve në nivelin terciar-Qerndrën Klinike Universitare të Kosovës. Niveli sekondar nënkupton gjashtë Spitalet Rajonale, realizon poashtu diagnostifikim dhe trajtimin e një numri të vogël të rasteve ma sëmundje kancerogjene maline solide.

Trajtimi kirurgjik i patologjive malinje ne shumicën e rasteve realizohet ne Klinikat e Qendrës Klinike Universitare.

Trajtimi sistemik i të gjitha patologjive malinje realizohen ne QKUK.

ORGANOGRAMI I TRAJTIMIT SISTEMIK ONKOLLOGJIK NË QKUK:

1. Onkologjia e tumoreve hematologjike te të rriturit.
2. Onkologjia e tumoreve solide dhe hematologjike te fëmijët.
3. Onkologjia e tumoreve solide te të rriturit.

Trajtimi Radioterapik: realizohet vetëm në Departamentin e Radioterapisë të Institutit të Onkologjisë, që është qendër referente për trajtim radioterapik të gjitha patologjive malinje si te fëmijët po ashtu edhe në të rriturit.

Fakte dhe statistika

Në vitin 2018 janë shënuar 1,500 raste të reja. Dominojnë rastet e sëmundjeve kancerogjene të gjirit te femrat; kanceri i mushkërive dhe kanceri i zorrës së trashë më shumë te meshkujt sesa te femrat

Qendrës Klinike Universitare në Prishtinë  që prej vitin 2017, për pacientët e prekur nga sëmundjet kancerogjene, ofrohet shërbim 24-orësh.

Në vitin 2017, sipas të dhënave nga Instituti Onkologjik, në Kosovë janë shënuar mbi 1,500 raste me kancer.Dominonjnë sëmundjet e kancerit të gjirit e pastaj ai i mushkërive.

Termocentrali në Obiliq

Vendet të cilat kanë më shumë raste që janë diagnostikuar me sëmundje kancerogjene janë komunat e Obiliqit, Pejës, Prizrenit dhe Prishtinës. Komuna e Obiliqit është një nga komunat me numrin më të madh të diagnozave të kancerit në Kosovë. Obiliqi me incidencën më të lartë qëndron me 27.84 raste të kancerit në 100.000 banorë, kurse incidencën më të ulët e ka Kaçaniku me 2.99 raste në 100.000 banorë. Komuna e Prizrenit, sipas studimeve, rezulton me incidencë 4.49 raste në 100,000 banorë. Kurse Prishtina rezulton me incidencë 19.94 raste në 100.000 banorë.

Mosha mesatare në të cilën personat diagnostifikohen me sëmundje kancerogjene është 55. Megjithatë, duke pasur parasysh të vogël madhësia e mostrës nuk është e mundur të konstatohet se kosovarët në cilat zona mund të preken më shumë.

Kosova ka disponueshmëri të kufizuar të shërbimeve mamografike. Raportohet se gjashtë makina mamografie kanë ekzistuar në Kosovë në 2015. Skanimi për kancerin e qafës së mitrës përballet me çështje të ndryshme të disponueshmërisë. Aktualisht, edhe nëse MFMC punësojnë gjinekologë që mund të kryejnë Pap-njollë, ata nuk punësojnë patologë të cilët mund të interpretojnë rezultatet. I vetmi institucion publik me aftësinë për të analizuar Pap-njollat ​​është Instituti i Patologjisë në Prishtinë. Mostrat e njollës Pap duhet të transportohen në QKUK për analiza dhe rezultatet u përcollën përsëri në qendrën rajonale, duke krijuar një ngadalësim  dhe joefikasitet në këtë proces.

Në Kosovë gjatë viteve 2012, 2013 dhe 2014 janë raportuar gjithsej 7437 raste të sëmundjeve malinje; në vitin 2012 ishin 31%, në 2013 ishin 24.3%, dhe gjatë vitit 2014 janë raportuar numër më i madh i rasteve, 3320 ose 44.6%. Gjatë periudhës së raportimit, shfaqja e sëmundjeve malinje në të dy gjinitë është gati e barabartë, me një mbizotërim të lehtë të rasteve mashkullore me 50.8% (ose 3780 raste), ndërsa sipas grupmoshës përfaqësoheshin me të moshuarit, nga moshat 50 deri në 79 vjeç me 5111 raste ose 68.8% e malinjizmit të përgjithshëm.

Në Kosovë, gjatë vitit 2012-2014, sëmundjet kancerogjene malinje më të zakonshme që diagnostikohen te burrat janë melanoma dhe neoplazmat e tjera të lëkurës, sëmundjet malinje të traktit respirator dhe organet intratorakale, sëmundjet malinje të traktit tretës; ndërsa në mesin e grave llojet më të zakonshme gjatë së njëjtës periudhë raportuese janë: sëmundjet e kancerit të gjirit, sëmundjet malinje të traktit gjenital të femrës, melanoma dhe neoplazmat e tjera malinje të lëkurës, sëmundjet malinje të traktit tretës. Gjatë viteve të kaluara, të dhënat zbulojnë pothuajse të njëjtat gjetje.

Në përgjithësi, gratë kosovare janë të informuara mirë për metodat për zbulimin e hershëm të kancerit të gjirit, megjithatë skanimi procedurat e kontrollave mjekësore të grave janë shumë të ulëta, të dyja në zonat urbane dhe rurale.

Përkushtimi i shtuar politik për parandalimin dhe kontrollin e sëmundjeve kancerogjene, menaxhimi i protokollit për sëmundjet malinje, që synojnë unifikimin dhe standardizimin e protokolleve diagnostikuese dhe terapeutike, diagnostifikimi dhe trajtimi i hershëm i sëmundjeve kancerogjene, veçanërisht investimet e rëndësishme si metodat me kosto më efektive për zbulimin e hershëm të disa llojeve të sëmundjeve malinje në Kosovë. Masat personale për parandalimin e sëmundjeve kancerogjene - rekomandohet sigurimi i peshës ideale nga fëmijëria,adoleshenca deri dhe përtej moshës 40 vjeç.