|
[[Figura:Apolonia.gif|thumb|300px|Pamje nga Aplonia]]
'''Apolonia''' është qyteti antik në [[Shqipëri]] ndër më të mëdhenjtë në pellgun e Adriatikut dhe më i përmenduri ndër 30 qytetet e tjera, me të njejtin emër, të kohës antike. Është themeluar rreth fillimit të shek të IV p.e.s. Gërmadhat e Apolonisë janë zbuluar në fillim të shek XIX. Gjurmët më të hershme arkeologjike janë disa objekte të kohës së hekurit, tipike të kulturës ilire. Nga shekujt e parë të jetës së qytetit ruhen disa mbeturina të murit mbrojtës dhe të një tempulli arkaik kushtuar Artemisit, hyjneshës më të adhuruar të apolonatëve. NeNë vitet 1824-1838, në këtë qytet, ka zhvilluar kërkime një mision arkeologjik francez, më vonë kërkimet janë bërë nga arkeologët shqiptarë. Ndërsa vitet e fundit, nga një mision i përbashkët shqiptaro-francez.
Apollonia, pas Dyrrahut, ishte qyteti më i rëndësishëm në pellgun e Adriatikut dhe më i përmenduri ndër 30 qytetet e tjera që e mbanin të njëjtin emër në kohën antike. U ngrit mbi një kodër (me dy maja të larta 101 e 103 m mbi nivelin e detit) menë një pozicion që zotëron tërë zonën dhe nëpërmjet luginës së lumit AosAoos (Vjosë) lidhej me detin Adriatik. E shtrirë në një sipërfaqe rreth 140 ha dhe e rrethuar me një murëmur rreth 4 km të gjatë Apollonia ishte një qendër e madhe tregtare dhe industriale. E ngritur në kurrizin e fundit të kodrave të bukura dhe frytdhënëse të Mallakstrës, Apollonia mbizotëronte pothuajse krejt hapësirën e gjerë që shtrihej në këmbët e saj e përfundonte buzë detit Adriatik. Kjo fushë e formuar nga aluvionet e lumit Seman dhe Vjosë ka qenë me sa duket një nga rajonet më me pjellore të Fushës së Myzeqesë.
Ndryshe nga qytetet koloni tjera të cilat ishin ngritur buzë bregdetit, Apollonia ishte ngritur më në brendësi, disa kilometra larg bregdetit. Mirëpo, lidhej me bregdetin përmes lumit Vjosa, që në atë kohë ishte i lundrueshëm.
Hulumtimet e para për Apolloninë i kemi nga studiues dhe shtegtarë të huaj në gjysmën e parë të shek XIX.
I pari studius që e ka vizituar Apolloninë është Pouqueville në vitin 1806, i cili na kumton për gërmadhat e këtij qyteti antik. Pastaj ËW.M.Lake në veprën ‘Travels in northern Greece” , ndër të tjera përshkruan skulpturat, mbishkrimet, murin rrethues dhe një tempull në Kryegjatë. Nga ky tempull ka mbetur vetëm një shtyllë në këmbë dhe që është dëshmia e vetme. Pak kohë pas vizitës së tij, Ibrahim pashë Vrioni rrëmbeu gurët e tempullit për të ndërtuar sarajet e veta në Berat. Peshkopi grek i Beratit, Anthimi, vjen në Apolloni dhe grabit skulpturat dhe objektet antike që gjendeshin në manastirin e Shën Mërisë, një pjesë të madhe të tyre ai e nisi për në Greqi . Këto lëvizje nuk i ikën luanit të Janinës Ali pashë Tepelenës. Sipas një dëshmie të kohës ai dërgojdërgoi në Apoloni njerëz për të gërmuar, dhe dy statuja të gjetura i dërgoi në Berat .
Në vitin 1861 shkel në Apolloni arkeologu i parë Leon Heuzey i cili ishte i ngarkuar nga Napeoloni III që të studionte veprimet luftarake të CezaritÇezarit në Iliri. Nëpërmjet L. Hezey-it shtohen njohurit mbi Apolloninë sidomos nënga skulptura dhe mbishkrimet.
Gjatë luftës së Parë Botërore erdhën në Shqipëri Arkeologët austriakë Prashniker dhe Shober . Parashnikeri vepronte në Apoloni në vijën e parë të frontit, nën goditjen e artilerisë italiane. Prashnikeri zhvillojzhvilloi gërmimetgërmime në murin rrethues të anës lindore, tetë ndërtuar në periudhën klasike, me një bazament gurësh dhe strukturë qerpiçësh. Gjithashtu, Parashnikeri bëri kërkime për tempullin në zonën e Temenosit, gërmoi në banesat e anës perëndimore, dhe hapi disa varre në nekropolin tumular të qytetit.
Ai gjithashtu bëri edhe botimin e disa skulpturave dhe mbishkrimeve që ruheshin në manastirin e Apollonisë, ku disa prej skulpturave i dërgoi për në Vjenë.
Rezultatet e kërkimeve të tij u botuan në serinë akademike austriake me titujt” Archäologische Forschungen in Albanien und Montenegro, ËienWien 1919; C. Praschniker, Muzakia und Malakastra, ËienWien 1920.
Në vitin 1924 deri 1944 në Apolloni fillon gërmimet një ekip francezëfrancez i udhëhequr nga Leon Rei, i cili në përjashtim nga arkeologët e tjerë zhvillojzhvilloi gërmimetgërmime së bashku me arkeologun shqiptar Hasan Ceka .
Ai i përqendroi gërmimet në pjesën më të lartë të qytetit, në anën perëndimore të kodrës ku gjendeshin rrënojat e një tempulli arkaik. Stoa me gjatësi 78 m, më një arkitekturë të veçantë dhe e ruajtur në tërë katin përdhe. Në nishet e saj ai gjeti katër shtatore dhe tri koka të bukura. Pas zbulimit të stoas Rei u orientua në drejtim të agoras ku në shpatin e kodrës ai zbulojzbuloi teatrin, të cilin e quajti odeonOdeon. Përballë odeonitOdeonit, e ndarë nga një hark triumfi, ngrihej ndërtesa e bulesë, me një fasadë monumentale, pjesa më e madhe e së cilës e rrëzuar nga një tërmet. Mbi bazën e këturekëtyre objekteve, bashkëpunëtorët e Rejit bënë një rikonstruksion të ndërtesës dhe arritën të lexojnë mbishkrimin e antablementit, i cili lidhej me dy vëllezër, nga familja e Villëve. Të dy këta ishin agonotetagonotetë (njerëz që merreshin me organizimin e shfaqjeve për publikun), dhe prandaj Reji e pagëzoi ndërtesëndërtesën “Monumenti i Agonotetëve”. Një tjetër zbulim më rëndësi i Rejit ishte edhe muri i tarracimit, që të qonteçonte për në tempullin kryesorëkryesor të qytetit të vendosur në majën e kodrës. Nga ky tempull ai nuk gjeti veçse pjesë të bazamentit, por edhe një reliefreliev të gjysmës së II të shek IV p.kr. që paraqiste amazonomahinë (luftën e fisit të grave luftëtare, amazonave, me grekët). Me interes ishin zbulimet në nekropolin e qytetit, ku ai ndeshi varre me materiale korintike më të hershme se data tradicionale për themelimin e Apollonisë (588p588 p.kr).
Rezultatet tëe gërmimitgërmimimeve të misionit francezëfrancez në Apolloni u botuan në gjashtë numra të revistës “Albania” (1927-1939), e cila u mbyllëmbyll së bashku me gërmimet.
Pas pushtimit fashist u bë një përpjekje për të vazhduar gërmimet në Apolloni më 1941 nga një mision italian i drejtuar nga C. Sestieri. Ai zbuloi një ndërtesë me oborr qendror në anën jugore të qytetit, jo larg mureve të manastirit të Shën Mërisë. Forma planimetrike dhe gjetja tullave me vulën "gimnasiou", i dhanë atij shkak të identifikonte një nga gjimnazet e Apollonisë. Ekspedita italiane gërmoi edhe në murin rrethues, si dhe zbuloi një tempull "in antis" të kohës perandorake në nekropolin e qytetit.
Me këtë përfundon etapa e parë e gërmimeve arkeologjike në Apolloni ku të gjitha gërmimet u kryen nga arkeologë të huaj të cilët pjesën më të madhe të materialit e morën me vete.
Lufta nuk kalojkaloi pa u ndier edhe për arkeologjinë shqiptare, gjatë luftës tësë vitit 1939 u grabitën pothuaj të gjitha objektet e zbuluara në Apolloni, gjithashtu kjo qendër që kishte një rëndësi të veçantë strategjike, pësoi dëmtime nga instalimet ushtarake gjermane.
Më 1947 u krijua Muzeu Arkeologjik Etnografik pranë Institutit të Shkencave, Ku arkeologët Hasan Ceka dhe SkenderSkënder Anamali grumbulluan materialet arkeologjike që kishin shpëtuar nga koleksioni i Bibliotekës Kombëtare dhe nga koleksionet private . Në vitin 1948 u organizua edhe ekspedita e parë arkeologjike e cila u vendos në Apolloni në godinën e dikurshme të misionit arkeologjik francezëfrancez.
Në këtë kohë gërmimet kryheshin nga arkeologë shqiptarshqiptarë, pasiqësepse pushteti komunist nuk lejonte asnjë të huaj të merrmerrte pjesë në gërmime. Gjatë viteve 1958-60 në Apolloni fillon gërmimet ekipi shqiptaro-sovjetik nën udhëheqjen e S. Islami dhe H. Ceka nga ekipi shqiptar si dhe V. Blavatskin nga ekipi sovjetik.
Gjatë këtyre gërmimeve u zbuluan plotësisht bastioni i madh në murin Lindorëlindor të qytetit, tempulli i Dianës dhe prytanioniprytaneioni pranë monumentitMonumentit të agonotetëveAgonotetëve, një godinë banimi pranë manastirit dhe një banesë e madhe me 13 dhoma, e shtruar me mozaikë në anën perëndimore.
'''Themelimi i Apollonisë'''
| 