Via Candavia

Autori që i ka përmendur në veprën e tij malet e Kandavisë ka qenë Plini Sekundi, i cili, në librin “Historia e natyrës”, shkruante se “malet e Kandavisë (ndodhen) shtatëdhjetë e tetëmijë hapa nga Dyrrahu”.

Një autor tjeter që ka kaluar nëpër Kandavi dhe ka shkruar për të, ka qenë filozofi i madh romak Ciceroni. Në letrën që Ciceroni i shkruante një miku të tij, ai dëshmonte se kishte kaluar, apo do të kalonte nëpër Kandavi: “…Në qoftëse ti nxiton, sidoqoftë do të më arrish, sepse unë ... do të kaloj pa u ngutur nëpër Kandavi…” .

Gjatë Luftës Civile që u zhvillua në Romë, ndërmjet Cezarit dhe Pompeut, u përfshi edhe Kandavia në luftën, për shkak sa ajo u bë arenë e luftimeve dhe e kalimit të ushtrive romake nëpër territorin e saj. Cezari shkruan se ushtria e Pompeu, për të shkuar në Maqedoni, duhej të kalonte nëpërmjet Kandavisë: “Por, duke qenë se Cezarin e pengoi Apollonia që të merrte rrugën e drejtë, Pompeu me anë të Kandavisë u drejtua për në Maqedoni” . Cezari na jep edhe një informacion interesan për Kandavinë, atë të një vendbanimi tjetër kandav, që quhej Heraklea (ose Sintika), e cila ishte nën vartësinë e Kandavisë dhe që nuk është e identifikuar ende. “Domitit, shkruan Cezari, iu desh të largohej prej këndej për mungesë të ushqimeve dhe të shkojë në Heraklea (Sintika), që është nën vartësinë e Kandavisë...” .

Gjeografi i famshëm i antikitetit, Strabonis, në veprën e tij “Geographica”, duke përshkruar vendet e Ilirisë antike, flet edhe për Kandavinë, për të cilën shkruan se: “Buzë rrugës që shkon për në Kandavi janë liqenjt rrotull Lyhnidit që kanë vende të mjaftueshme për të kripur e për të tharë peshq…” (Ilirët dhe Iliria tek autorët antikë, Tirane 1965, faqe 160).

Por burimet e autorëve antikë nuk flasin për banorët e Kandavisë, se kush ishin dhe si quheshin. Emëri i banorëve të Kandavisë na vjen nga një tjetër burim i rëndësishëm, nga një mbishkrim i një objekti arkeologjik. Në vitin 1916 arkeologu austriak Kamilo Prashniker zbuloi në banesën e një qyteti në Mali të Zi një fragment arkitektonik që i përkiste një tempulli antik. Objekti kishte në faqen kryesore të tij një mbishkrim, në të cilin ishte shkruar përkushtimi: “Diana augusta kandaviensis”, d.m.th., “Diana, mbretëresha e kandavëve”. Prashniker mendon se ky mbishkrim “duket se lidhet me Kandavinë, malësia mes Skampa (Elbasani) edhe Lychnidus (Ohër), që sot njihet Mali i Polisit”. (K. Prashniker, A. Shober: Kërkime arkeologjike në Shqipëri dhe Mal të Zi, Tiranë 2003, faqe 2-3). Ky është një zbulim i rëndësishëm për historinë e lashtë të Shqipërisë, pasi dokumenton emrin e një fisi ilir, siç është ai i kandavëve.