Wikipedia:Artikuj për shqyrtim/Derivati

Subjekti i artikullit është...

                                    DERIVATI

Në gjuhësi, derivimi është një mjet i formimit të fjalës. Duke përdorur morfemat leksikore (lexemat dhe Grundmorpheme) dhe afikset (morfemat gramatikore), krijohen forma të reja të fjalëve të cilat nuk duhet domosdoshmërisht të jene lexema, por qe janë në shumicën e rasteve. Derivimi percakton procesin e formimit të tyre. Si rezultat është quajtur "Derivati". Së bashku me përbërjen është derivimi agjenti më i rëndësishëm fjalë-formimues ne gjuhen gjermane. Shembuj të derivime: Freiheit machbar begriefen unbegrieflich Ableitung

Llojet e tjera të formimit të fjalës dhe klasifikimi i tyre Derivimi ndryshon nga perberja, qe karakterizohet nga të paktën dy fjalë të fundit qe kanë një kuptim të pavarur leksikor, ndërsa tek derivimi ekziston vetëm një fjalë, shtojca saj (afikset) jo konkrete por qe ka kuptim leksikor. • Shembull i nje derivati  : Frei-heit → frei eshte leksem (mbiemer), heit ka kuptim leksikor abstrakt, domethene nje gjendje e te qenit. • Shembulli i nje kompozite  : Hauswand → Haus eshte leksem (emer), Wand eshte leksem (emer).

Disa studiues janë edhe pjesë e konvertimit të derivimit . Në leksikore konvertimi ka të bëjë me kategorinë , dmth pjesën e fjalës , një Grundmorfeme e ndryshuar në mënyrë që rrjedhja e fjales dhe kuptimi i saj te mund të ndryshohet : • Glauben (folje) → Glaube (emer)  : Ne kte rast kemi qëndrimin e brendshëm te një personi ( konvertimi leksikor ), por qe do të përshkruhet në mënyrë adekuate si një derivim i foljes me një emër. • Schießen (folje) → Schuss (emer)  : ngjarje individuale , proces individual

          Explizite derivation –  Derivimi i qarte

Derivimi I qarte eshte ndertuar nga derivate te qarte , domethënë si prapashtesa morfologjike si heit, lich, isch, be , nga te gjitha fjalet ose nga konfikset e bashkangjitura. Derivimi i qarte eshte prane perberjes percaktuese te fjaleformimit me te zakonshem. Beispiele - shembuj Schönheit - bukuria Politisch - politikisht Männlich - mashkullor Beladen – i ngarkuar Tre tipare janë karakteristikë e derivateve të qarta Tipari 1: Derivatet e qarta janë binar. Tipari 2: Njësia e dytë në përgjithësi përcakton karakteristikat morfo-sintaksore si lloj I fjales se derivative. Tipari 3: Midis tipareve ekziston një lidhje e rendesishme. Permes derivatit te qarte dalin : 1. Derivatet emra 2. Derivatet mbiemra 3. Derivatet folja 4. Derivatet e llojeve te tjera te fjaleve

Llojet e derivimeve te qarta ( Explizite )  jane :   

Suffixe → Suffigierung Präfixe → Präfigierung Zirkumfixe → Zirkumfigierung

Suffixe → Suffigierung Sufikset i ndajme ne : a) Nominalsuffixe: -heit, -keit, -tät, -ung (Lässigkeit, Rivalität) b) Adjektivsuffixe: -bar, -lich, -sam (erlebbar, lieblich, schweigsam) c) Verbsuffixe: -el-, -ier- (köcheln, ratifizieren).

         Implizite Derivation - Derivimi jo i qarte

Derivim i nënkuptuar është vetëm një kufizim fjaleformues produktiv. Me Derivim te nënkuptuar derivatet janë formuar në mënyrë të nënkuptuar , domethënë nga një klasifikim I brendshëm zanor , përmes ndryshimit qe rrjedhin nga zanoret . Zanoret në derivimin e nenkuptuar dhe konvertimin qe ndodh në mënyrë të barabartë nuk jane vetëm si karakteristikë e rrjedhjes së nënkuptuar . Derivimi i nënkuptuar është i kufizuar në formimin e foljeve nga foljet. Shembuj liegen -> legen sitzen -> setzen trinken -> tränken Bazat foljore që rrjedhin nga foljet e derivimeve implizite janë leksikore, pra gjithmonë te ndryshuar rrënjësisht . Këtu është përcaktimi , që është përcaktuar semantikisht më afër , dhe qe gjithmonë do të ndjeke të njëjtin model . Foljet e këtij lloji janë quajtur folje shkaktare (causative) Shih derivatet e foljeve implizite Tränken 'trinken machen' Setzen 'sitzen machen' " Modeli bazë i përfitimit të nënkuptuar " , sipas Fleischer / Barz (1995 : 51) nuk konsiderohet produktiv . Eschenlohr 1999-91 e mban atë në dyshim ndonjëherë nëse “ablaut " ishte gjithnjë një mënyrë morfologjike produktive . Përkufizimi i fenomeneve te ngjashme - Abgrenzung ähnlich aussehender Phänomene Konsiderohet shpesh si derivate implizite emra si : Flug, Schritt, Wurf . Këto emra rrjedhin nga folje te tilla si Flieg, Schreit, Werf te cilat kane rrjedhur nga mjetet e ablaut. Megjithatë, kjo është një mënyrë relativisht e komplikuar sepse pas një tendosje te foljeve te tashme të dy zanoret do te jane nomalizuar . Në të kundërt , supozohet se këto formacione janë konvertuar direkt nga folja përkatëse qe buron. P.sh. Schritt aus schritt wie in er schritt zur Tür, Wurf . Semantikisht, konvertimi i emrave të ketij lloj tipi konsiderohen vazhdimisht si zhvendosje dmth foljet janë konvertuar vetëm në emra , kuptimi i tyre kategorik është atje , por nuk ndryshon: P.sh. der Flug nach Armenien dauert vier Stunden sagt nichts anderes aus als nach Armenien zu fliegen dauert vier Stunden. Präfigierung \ parashtesa Suffigierung \ prapashtesa

Ne keto fjale dallojme qarte rrenjen + parashtesen/prapashtesen apo te dyja bashke. Fjalet qe nuk kane parashtese apo prapashtese quhen fjale te thjeshta.           
  

Parashtesa + rrenje rrenje + Prapashtesa Bese + nik = Besnik. krye + tar = kryetar

Komponentët e një derivati 

Komponentet morfologjike Çdo derivativ është ne aspektin morfologjik një plotësues dhe një kokë. Koka ose Kreu përcakton vetitë gramatikore te derivatit. Më thjesht, kjo mund të jetë shembull i sufiksit, dmth fjala e bashkëngjitur me prapashtesen, P.sh : FREI-HEIT Ketu kemi nje fjale, saktesisht nje mbiemer ne gjinine femerore. Ketu ne kete fjale mund te dallojme rrenjen qe eshte FREI dhe prapashtesen qe eshte HEIT.

Komponentet Semantike Ne semantike, kuptimi i fjale eshte nje derivat i termave përkatëse të një mbulese dhe nje modifikuesi. Thelbi përcakton kuptimin themelor të derivatit, ndërsa Modifikuesi ben vetem ndryshimet. Shembull i lirisë: Kern des Derivats ist frei - Thelbi i derivatit është i lirë. Testi zëvendësues (Substitutionstest) me anë të sinonime të tilla si i pavarur tërheq plotësisht derivimin. Kuptimi nuk duhet të ndryshohet : e palidhur + heit → njesia e palidhur. Njesia Modifikuese mund te percaktohet si nje abstraksion, sic eshte edhe ideja e të qënit i lire.