Aristoteli

Aristoteli (384 - 322) ^[1] ishte filozof, mendimtar dhe shkencëtar i shquar i Greqisë antike. Ai lindi ne vitin 384 para Krishtit ne Stragirë te Greqis Veriore dhe ishte gjeniu më i madh intelektual i botës antike perëndimore. Ai luhatet midis idealizmit dhe materializmit. Aristoteli ishte themelues i shkollës peripatetike si dhe themelues dhe sistematizues i shumë shkencave dhe disiplinave shkencore.^[2] Ai ishte personaliteti universal i kohës së vjetër. Quhet ndryshe edhe "filozof i fatlumturisë".^[3] Njihej edhe nga ana e dijetarëve mesjetar arab të cilët e vlerësuan me epitetin "Mësuesi i parë" (anglisht: The First Teacher; arabisht: al-mua'lim al-awwal, المعلم الأول).

Aristoteli vijuesi i mendimit të shkollës së Sokratit në sistemet e arsyetimit materialist ndryshe nga Platoni kryesisht idealist sipas disa studjuesve të bashkohsisë është një mendimtar i njohur i botës antike dhe përfaqson shkollën e tij në historinë e filozofisë . Aristoteli ishte mësuesi i Aleksandri i Madh në disa dislplina shkencore të kohës duke realizuar formimin e liderit befasues dhe perandorit të ri një fenomen i veçantë ende për studjuesit . Shkrimet e tij mbulojnë shumë lëndë - duke përfshirë fizikën, biologjinë, zoologjinë, metafizikën, logjikën, etikën, estetikën, poezinë, teatrin, muzikën, retorikën, psikologjinë, gjuhësinë, ekonominë, politikën dhe qeverinë - dhe përbëjnë sistemin e parë gjithëpërfshirës të filozofisë perëndimore.

Biografia

Aristoteli në Shkollën e Athinës (Detaj nga një afresk nga Vatikani, Raffaello, 1510–1511)

Aristoteli lindi në Stragira, të Trakisë , rrjedh nga një familje e arsimuar, në të cilën tradicionalisht kultivoheshin shkencat natyrore dhe mjekësia. I ati i Aristotelit ishte mjek në oborrin mbretëror të mbretit maqedonas Amintesi II, kurse më vonë edhe të Filipit.

Në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare, Aristoteli shkoi në Athinë, në akademinë e Platonit, ku qëndroi plot 20 vjet me radhë, derisa vdiq mësuesi i tij Platoni.

Menjëherë pas vdekjes së Platonit, Aristoteli u largua nga Athina dhe, me kërkesë të Filipit II të Maqedonisë, udhëzoi Aleksandrin e Madh që filloi në vitin 343 pes. Mësimdhënia Alexander i dha Aristotelit shumë mundësi. Ai krijoi një bibliotekë në Liceun që e ndihmoi atë të prodhonte shumë nga qindra libra të tij, të cilat ishin rrotulla të papirusit. Fakti që Aristoteli ishte një nxënës i Platonit kontribuoi në pikëpamjet e tij të mëparshme të Platonizmit, por, pas vdekjes së Platonit, Aristoteli u zhyt në studime empirike dhe u zhvendos nga platonizmi në empirizëm. Ai besonte se të gjitha konceptet dhe njohuritë përfundimisht bazoheshin në perceptimin. Pikëpamjet e Aristotelit mbi shkencat natyrore paraqesin themelet që bazohen në shumë nga veprat e tij.

Sipas Aristotelit, qenia e çdo gjëje apo ndodhie zhvillohet nga shumë mundësi të lëndëve të fshehta me ndihmën e lëvizjeve të fuqisë formuese. Afirmimi dhe përdorimi i sistemit të Aristotelit në mesjetën evropiane është i njohur si Aristotelizmi.

Në njohjen e Aristotelit dhe veprimtarisë së tij, merita të mëdha kanë dijetarët myslimanë në radhë të pare Ibën Sina i njohur në perëndim me emrin Avicena dhe Ibën Rushd (Averroès) nga Kordoba, të cilët me punën e tyre dhe analizat e komentet e shkëlqyera e bënë të kuptueshme dhe akoma më cilësore filozofinë e Aristotelit. ^[4]

Vepra (Corpus Aristotelicum)

Aristoteli - Gravurë

Statuja e Aristotelit afër hyrjes në Liceum

Logica - Organon (Όργανον)
- Categoriae (Κατηγοριαι)
- De interpretatione (Περὶ Ἑρμηνείας)
- Analytica priora (Ἀναλυτικῶν προτέρων) Α-Β
- Analytica posteriora (Ἀναλυτικῶν ὑστέρων) Α-Β
- Topica (Τοπικῶν) Α-Θ
- De Sophisticis Elenchis (Περὶ σοφιστικῶν ἐλέγχων)
Physica (Φυσικῆς Ἀκροάσεως) Α-Θ
De caelo (Περὶ οὐρανοῦ) Α-Δ
De generatione et corruptione (Περὶ γενέσεως καὶ φθορᾶς) Α-Β
Meteorologica (Μετεωρολογικῶν) Α-Δ
De mundo ad Alexandrum (Περὶ κοσμοῦ πρὸς Ἀλεξάνδρων)*
De anima (Περὶ ψυχῆς) Α-Γ
Parva naturalia
- De sensu et sensibilibus (Περὶ αἰσθήσεως καὶ αἰσθητῶν)
- De memoria et reminiscentia (Περὶ μνήμης καὶ ἀναμνήσεως)
- De somno et vigilia (Περὶ ὕπνου καὶ ἐγρηγόρσεως)
- De insomnis (Περὶ ἐνυπνίων)
- De divinatione per somnum (Περὶ τῆς καθ’ ὕπνον μαντικῆς)
- De longitudine et brevitate vitae (Περὶ μακροβιότητος καὶ βραχυβιότητος)
- De juventute et senectute (Περὶ νεότητος καὶ γήρως)
- De vita et morte (Περὶ ζωῆς καὶ θανάτου)
- De respiratione (Περὶ ἀναπνοῆς)
De spiritu (Περὶ πνεύματος)
Historia animalium (Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι) Α-Κ
De partibus animalium (Περὶ ζῴων μορίων) Α-Δ
De motu animalium (Περὶ ζῴων κινήσεως)
De animalium incessu (Περὶ πορείας ζῴων)
De generatione animalium (Περὶ ζῴων γενέσεως) Α-Ε
De coloribus (Περὶ χρωμάτων)*
De audibilibus (Περὶ ἀκουστῶν)*
Physiognomica (Φυσιογνωμονικῶν)*
De plantis (Περὶ φυτῶν) Α-Β*
Mirabilium auscultationes (Περὶ θαυμασίων ἀκουσμάτων)*
Problemata (Προβλημάτων) Α-ΚΑ-ΚΘ,ΛΑ-ΛΗ*
De lineis insecabilibus (Περὶ ἀτόμων γραμμῶν)*
De ventorum situ et nominibus (Ἀνέμων θέσεις καὶ προσηγορίαι)*
De Melisso, Xenophane, Gorgia (Περὶ Ξενοφάνους, Περὶ Ζήνωνος, Περὶ Γοργίου)*
Metaphysica (Τῶν μετὰ τὰ φυσικά) Α-Κ
Ethica Nicomachea (Ἠθικῶν Νικομαχείων) Α-Κ
Magna moralia (Ἠθικῶν Μεγάλων) Α-Β*
Ethica Eudemia (Ἠθικῶν Εὐδημίων) Α-Η
De virtutibus et vitiis (Περὶ ἀρετῶν καὶ κακίων)*
Politica (Πολιτικά) Α-Θ
Oeconomica (Οἰκονομικῶν) Α-Β*
Ars Rhetorica (Τέχνης ῥητορικῆς) Α-Γ
Ars Poetica (Περὶ ποιητικῆς) ^[5]

Shiko edhe

Shkolla e Aristotelit - pikturë nga Gustav Adolph Spangenberg (1880)

Burime tjera

Aristotle for Everybody
Eugene Gendlin (2012). Line by Line Commentary on Aristotle's De Anima, Volume 1: Books I & II; Volume 2: Book III. Spring Valley, New York: The Focusing Institute. Available online in PDF.
Terence Irwin (1988). Aristotle's First Principles. Oxford: Clarendon Press, ISBN 0-19-824290-5.

Lidhje të jashtme

Commons: Aristoteli – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale

Stanford Encyclopedia of Philosophy Stampa:En icon:
Aristotle (general article)
Aristotle in the Renaissance
Biology
Causality
Commentators on Aristotle *Ethics
Logic
Mathematics
Metaphysics
Natural philosophy
Non-contradiction
Political theory
Psychology
Rhetoric
Aristoteles-Park in Stagira Stampa:En icon
Massachusetts Institute of Technology Arkivuar 6 janar 2011 tek Wayback Machine Stampa:En icon.
Stampa:En icon Perseus Project at Tufts University.
University of Adelaide Arkivuar 15 shkurt 2017 tek Wayback Machine Stampa:En icon.
(frëngjisht) P. Remacle
The 11-volume 1837 Bekker edition of Aristotle's Works in Greek (PDF Arkivuar 24 nëntor 2022 tek Wayback Machine · )
Stampa:En icon Aristotle Collection (translation).

Referime

^ Shefik Osmani:Fjalor i pedagogjisë, Shtëpia Botuese "8 Nëntori", Titanë, 1983, fq. 36 - 37. OCLC 254579414
^ Baku, Pasho, red. (2011). "Aristoteli". Enciklopedia universale e ilustruar. Tiranë: Shtëpia Botuese Bacchus. fq. 71. OCLC 734077163. {{cite encyclopedia}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Hajrullah Koliqi:Historia e pedagogjisë botërore I, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 1997, fq. 89.
^ Avni K. Këpuska, "QENËSIA E TERRITORIT DHE E KUFIJVE ETNIKË AUTOKTONË TË KOSOVËS", fq.23, botimi i tretë, Prishtinë 2004
^ The Complete Works of Aristotle, Ed. Jonathan Barnes, 2 vol., Princeton University Press, 1984.

[1] Shefik Osmani:Fjalor i pedagogjisë, Shtëpia Botuese "8 Nëntori", Titanë, 1983, fq. 36 - 37. OCLC 254579414

[2] Baku, Pasho, red. (2011). "Aristoteli". Enciklopedia universale e ilustruar. Tiranë: Shtëpia Botuese Bacchus. fq. 71. OCLC 734077163. {{cite encyclopedia}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[3] Hajrullah Koliqi:Historia e pedagogjisë botërore I, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 1997, fq. 89.

[AK-4] Avni K. Këpuska, "QENËSIA E TERRITORIT DHE E KUFIJVE ETNIKË AUTOKTONË TË KOSOVËS", fq.23, botimi i tretë, Prishtinë 2004

[5] The Complete Works of Aristotle, Ed. Jonathan Barnes, 2 vol., Princeton University Press, 1984.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]