Buzorëzimi

Buzorëzimi (labializimi) është një veçori dytësore artikuluese e tingujve në disa gjuhë. Tingujt e buzorëzuar përfshijnë buzët ndërsa pjesa e mbetur e zgavrës së gojës prodhon një tingull tjetër. Termi zakonisht përdoret për bashkëtingëllore. Te zanoret, përfshirja e buzëve në artikulim mund të quhet edhe rrumbullakim.

Buzorëzuar
◌ʷ

Bashkëtingëlloret më të zakonshme të buzorëzuara janë velaret e buzorëzuara. Shumica e tingujve të tjerë të buzorëzuar gjithashtu kanë velarizim të njëkohshëm, dhe procesi atëherë mund të quhet më saktë buzoro-velarizim .

Në fonologji, buzorëzimi gjithashtu mund t'i referohet një lloj procesi të asimilimit.

Dukuria

Buzorëzimi është artikulimi dytësor më i përhapur në gjuhët e botës. Është fonemikisht e zakonshme në familjet e gjuhëve kaukaziane veriperëndimore (p.sh Adyghe), familjet gjuhësore Athabaskan dhe Salishan, ndër të tjera. Ky kontrast është rindërtuar edhe për gjuhën proto-indoevropiane, paraardhësen e përbashkët të gjuhëve indoevropiane; dhe mbijeton në latinisht dhe në disa gjuhë romane. Ajo është gjetur edhe në gjuhët Cushitic dhe Ethio-semite.

Anglishtja Amerikane ka tri shkallë të buzorëzimit: të rrumbullakosura fort (/w/, nistorja /r/), të rrumbullakosura pak (/ʃ/, /ʒ/, /tʃ/, /dʒ/, /r/), dhe të parrumbullakosura, të cilat te zanoret nganjëherë quhet 'të hapura'. Këto artikulime dytësore nuk janë universale. 

Disa gjuhë, përfshirë Arrernte dhe Mba, kanë forma labiale të kundërta për pothuajse të gjitha bashkëtingëlloret e tyre.

Llojet

Nga 706 inventarë gjuhësorë të anketuar nga Ruhlen (1976), buzorëzimi ka ndodhur më shpesh me segmentet velare (42%) dhe uvularet (15%) dhe më rrallë me dhëmbore dhe alveolare. Me bashkëtingëlloret jomesgjuhore, buzorëzimi mund të përfshijë edhe velarizimin. Buzorëzimi nuk kufizohet vetëm në rrumbullakimin e buzëve.

Transkriptimi

Në Alfabetin Fonetik Ndërkombëtar, buzorëzimi i bashkëtingëlloreve velare tregohet me një modifikues w të ngritur [ʷ] ( Unicode U+02B7), si në /kʷ/. (Diku tjetër, kjo diakritikë në përgjithësi tregon buzorëzim dhe velarizim të njëkohshëm.) Ka edhe diakritikë, përkatësisht [ɔ̹], [ɔ̜], për të treguar shkallë më të mëdha ose më të vogla të rrumbullakimit. Këto zakonisht përdoren te zanoret, por mund të ndodhin edhe te bashkëtingëlloret.

Asimilimi

Buzorëzimi gjithashtu i referohet një lloji specifik të procesit asimilues ku një tingull i caktuar bëhet i buzorëzuar për shkak të ndikimit të tingujve buzorë fqinjë. Për shembull, /k/ mund të bëhet /kʷ/ kur rrethohet me /o/, ose /a/ mund të bëhet /o/ kur rrethohet me /p/ ose /kʷ/.

Në gjuhët kaukaziane veriperëndimore, si dhe disa gjuhë australiane, rrumbullakimi është zhvendosur nga zanoret te bashkëtingëlloret, duke prodhuar një gamë të gjerë të bashkëtingëlloreve të buzorëzuara dhe duke lënë në disa raste vetëm dy zanore fonemike.

Shiko edhe

• Buzoropalatalizimi (◌ᶣ)

Bibliografia

• Crowley, Terry. (1997) Një hyrje në gjuhësinë historike. Edicioni i 3 -të. Shtypi i Universitetit të Oksfordit.
• Ladefoged, Peter; Maddieson, Ian (1996). The Sounds of the World's Languages (në anglisht). Oxford: Blackwell. ISBN 978-0-631-19815-4.978-0-631-19815-4
•  Ruhlen, M. (1976), A Guide to the Languages of the World (në anglisht), Stanford University Press