Kaletë Finlandez
Kaletë Finlandez (Romani ; suedisht: Kalé ; finlandisht: Kaale , gjithashtu Suomen romanit - " Finland Romani ") janë një grup i popullit romë që jetojnë kryesisht në Finlandë dhe Suedi. Gjuhët e tyre kryesore janë finlandishtja, suedishtja dhe finlandishtja rome.
| Popullsia e përgjithshme | |
|---|---|
| 17,500 | |
| Rajone me popullsi të konsiderueshme | |
 Finland | 13,000[1] |
 Sweden | 4,500[2] |
| Gjuhët | |
| Finnish, Swedish and Finnish Romani | |
| Fetë | |
| Lutheran and Pentecostal Christianity | |
| Grupe etnike të lidhura | |
| Norwegian and Swedish Travellers, Lowland Scottish Gypsy and Traveller groups, Romanichal, Kale (Welsh Romanies) and other Romani peoples | |
Historia
Redakto
Kaletë Finlandez shin Romanisæl që erdhën në Finlandë nëpërmjet Suedisë pasi u dëbuan nga Suedia në shekullin e 17-të. Paraardhësit e romëve finlandezë, suedeze dhe norvegjeze janë romë anglezë dhe skocezë, të cilët u dëbuan nga mbretëritë e Skocisë dhe Anglisë.[3][4] Në 1637, të gjitha grupet rome u shpallën të jashtëligjshëm që mund të vareshin pa gjyq; kjo praktikë u ndërpre në 1748.[5] Kur Finlanda shpalli pavarësinë në 1917, të gjithë Kaletë morën shtetësi dhe të drejta të plota. Gjatë Luftës së Dimrit dhe Luftës së Vazhdimit, rreth një mijë Kaletë shërbyen në ushtrinë finlandeze.[6]
Kultura
RedaktoVeshja
RedaktoKaletë Finlandez zakonisht ndjekin traditat e tyre si në veshjet e meshkujve ashtu edhe në ato femra. Femrat e Kalesë Finlandeze zgjedhin personalisht nëse do të veshin apo jo fustanin tradicional rreth moshës 17 deri në 20 vjeç dhe zgjedhja konsiderohet përfundimtare. Në rastet e veshjeve jotradicionale, ende ndiqen zakonet e modestisë.
Në shekullin e 19-të, burrat e Kalesë finlandeze visheshin pothuajse identike me fermerët finlandezë etnikë, me një pallto, pantallona të gjera, çizme të larta dhe një kapele me buzë. Në fillim të shekullit të 20-të, shumë burra Kale adoptuan stilin e veshjeve të lidhura me profesionin shumë të vlerësuar të shoferit të taksisë së kuajve. Ky fustan përmbante një këmishë të bardhë, një xhaketë (nganjëherë në lëkurë ), një kapak me majë, çizme të gjata të zeza dhe pantallona jodhpur të errëta të gjera. Përdorimi i jodhpurs ishte shumë specifik për Kalenë Finlandeze, pasi romët në zona të tjera do t'i kishin lidhur ata me ushtrinë shpesh agresive, dhe kështu do t'i shmangnin ato.
Gjatë viteve 1960 dhe 70, kapaku me kulm ra jashtë përdorimit, dhe çizmet dhe çizmet u zëvendësuan me pantallona të gjera dhe këpucë për ecje. Xhaketat janë ende të veshura pasi modestia tradicionale e Kale nuk lejon që të shfaqen vetëm në një këmishë. Pantallonat apo xhinset me ngjyra të çelura shihen rrallë. Veshja e stilit të shoferit përdoret vetëm nga disa nga meshkujt e moshuar, ose nga meshkujt e rinj për raste të veçanta.
Veshja tradicionale femër finlandeze Kalete buron nga veshja tradicionale e veshur nga gratë etnike finlandeze . Deri në fillim të shekullit të 20-të, gratë Kalete dhe finlandeze visheshin njësoj me bluza, funde të gjata dhe përparëse për belin.[7] Me kalimin e kohës dhe me rritjen e pasurisë, fustani femëror Kale është bërë vazhdimisht më i dekoruar. Fustani përmban një fund të rëndë prej kadifeje të zezë, të gjatë të plotë, të veshur relativisht lart në bel, të mbështetur me mbushje, dhe një bluzë të fryrë, shpesh me rrufe dhe dantella të spikatura, të bëra me pëlhurë dekorative, si p.sh. me tema ose një shkëlqim metalik.
Fëmijët e vegjël veshin veshje të ngjashme me etnitë e tjera. Vajzat që i afrohen pjekurisë, por ende nën moshën për të veshur fustanin tradicional, shpesh veshin funde të gjata, të ngushta dhe të errëta.
Muzikë
Redakto
Muzika është një pjesë qendrore e kulturës finlandeze Kalete, argëtimit të përditshëm dhe jetës shtëpiake. Në Finlandë, Kaletët njihen veçanërisht për kontributin e tyre në tangon finlandeze dhe muzikën Schlager . Burrat Kalet kanë qenë një pjesë jetike e skenës Schlager që nga fillimi i popullaritetit të zhanrit në Finlandë pas Luftës së Dytë Botërore . Në fillim këngëtarët e Kale u përballën me diskriminim të drejtpërdrejtë, dhe për shembull u ndaluan të performonin në institucione të caktuara ose në parim ose pas sjelljes së keqe të audiencës Kale. Taisto Tammi dhe Markus Allan (Finnish singer) ishin dy interpretuesit më të rëndësishëm të Kalesë së hershme; të dy adoptuan pseudonime artistike për të reduktuar vëmendjen ndaj prejardhjes së tyre etnike.
Që atëherë, diskriminimi është zvogëluar dhe këngëtarët e Kale nuk kanë nevojë të maskojnë emrat e tyre të lindjes për të pasur sukses në karrierën e tyre. Kale të shumta kanë marrë pjesë në Tangomarkkinat, një konkurs kombëtar i këndimit të tangos, me fitues duke përfshirë Sebastian Ahlgren, Amadeus Lundberg dhe Marco Lundberg.
Problemet e perceptuara të Kalesë në Finlandë
RedaktoStatusi socio-ekonomik
RedaktoKale kanë mbajtur tradicionalisht pozicione si zejtarë, por profesioni ka humbur rëndësinë e tij në kohët moderne, duke çuar në një rritje të konsiderueshme të papunësisë brenda grupit. [8] Në një punim të publikuar nga Ministria e Punës thuhet se “Sipas materialit të regjistrit të klientëve të administratës së punës, 70% e punëkërkuesve romë kishin arsim fillor ose të mesëm të ulët”. Sipas të njëjtit dokument: "Arsimi është i detyrueshëm në Finlandë dhe ky detyrim vlen njësoj për romët si për qytetarët e tjerë, por braktisja e arsimit bazë është ende e zakonshme tek të rinjtë romë, ndërsa në popullatën e zakonshme është jashtëzakonisht e pazakontë." [9]
Dhuna dhe kriminaliteti
RedaktoNë vitin 2007 oficeri i policisë dhe boksieri Riku Lumberg (i trashëgimisë rome) i shkroi një letër të hapur popullit të tij, duke kërkuar t'i jepej fund "traditës barbare të gjakmarrjes " në komunitet. [10] Artistja rome Kiba Lumberg ka thënë si më poshtë për kulturën ku është rritur: “Gjakmarrja dhe dhuna që ekziston në kulturën rome nuk mund të diskutohet në Finlandë. Ne nuk mund të pranojmë që disa grupe fshihen pas kulturës për të justifikuar shkeljen e të drejtave të njeriut dhe lirisë së fjalës" dhe "problemi është se kur një cigan guxon të flasë në publik për gjërat negative që ndodhin në fisin e tyre, ata përballen. kërcënimet me vdekje. Nëse një person i bardhë hap gojën, ai akuzohet për racizëm." [11]
Ministria Finlandeze e Drejtësisë tregoi se në vitin 2005, persona me prejardhje rome (të cilët përbëjnë më pak se 0.2% të popullsisë totale të Finlandës ) kryen 18% të krimeve të zbuluara të grabitjeve në rrugë në Finlandë. Për krahasim, popullsia pak më e madhe somaleze (14,769 në krahasim me rreth 10,000) ishin përgjegjës për 12%, ndërsa finlandezët etnikë ishin përgjegjës për afro 51%. [12] Sipas një raporti të vitit 2003 nga Departamenti Finlandez i Korrektimeve, llogaritet se në sistemin e burgjeve finlandeze kishte rreth 120–140 romë. Raporti diskutoi mënyrat për të luftuar racizmin institucional dhe diskriminimin brenda sistemit të burgjeve, si dhe mënyrat për përmirësimin e rehabilitimit të të burgosurve romë nëpërmjet, për shembull, programeve arsimore dhe bashkëpunimit më të mirë me komunitetin rom në përgjithësi. [13]
Romani finlandez në Suedi
RedaktoNga vitet 1950, romët finlandezë janë zhvendosur në Suedi, kryesisht për shkak të mundësive më të mira të punës dhe më pak diskriminimit. [14] Rreth 4,500 romë finlandezë jetojnë në Suedi . Ata janë i vetmi grup rom në Suedi që veshin veshjen e tyre tradicionale. Në Suedi është më e lehtë për romët finlandezë të gjejnë një punë dhe një apartament për shkak të mbiemrave më të zhurmshëm suedez si dhe traditës së gjatë të multikulturalizmit në Suedi. [15]
Njerëz të shquar me prejardhje Kaleje
Redakto
- Remu Aaltonen, baterist dhe këngëtar
- Veijo Baltzar, autor dhe regjisor
- Jasmine, këngëtare
- Kiba Lumberg, autore, artiste dhe kritike e dhunës në kulturën rome
- Amadeus Lundberg, këngëtar, Tango King
- Miranda Vuolasranta, aktiviste dhe edukatore
Referime
Redakto- ^ "Julkaisut". Sosiaali- ja terveysministeriö.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Suomen romanit ovat yli 4 000 ihmisen tuplavähemmistö Ruotsissa: "Suomi on meidänkin maamme"".
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Romani, Kalo Finnish" (në anglisht).
{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja) - ^ Eltzler.
- ^ "Finnish Romani" (PDF). spraakdata.gu.se.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Mansetori.fi". mansetori.fi (në finlandisht). Arkivuar nga origjinali më 19 janar 2016. Marrë më 9 prill 2022.
- ^ "Tie romanien elämään" (në finlandisht). Suomen käsityön museo. Arkivuar nga origjinali më 5 mars 2016. Marrë më 9 prill 2022.
- ^ "Romanit Suomessa Suomen Romanifoorumi" (në finlandisht). Arkivuar nga origjinali më 2011-07-20. Marrë më 2010-03-22.
- ^ "Heikko koulutus pitää romanit poissa työelämästä" [Low level of education keeps Romani out of employment]. Keskisuomalainen (në finlandisht). 11 shtator 2008. Arkivuar nga origjinali më 16 korrik 2011. Marrë më 29 maj 2010.
- ^ Lumberg, Riku (19 gusht 2007). "Riku Lumbergin avoin kirje romaniyhteisölle" [Riku Lumberg's open letter to the Romani community]. Helsingin Sanomat (në finlandisht). Helsinki. Arkivuar nga origjinali më 13 nëntor 2011. Marrë më 1 nëntor 2009.
- ^ Varpula, Sari (16 gusht 2007). "Taiteilija Kiba Lumberg: Sieluni ei mahdu mustalaishameeseen". Sana (në finlandisht). Helsinki. Arkivuar nga origjinali më 23 mars 2008. Marrë më 1 nëntor 2009.
- ^ Lehti, Martti (14 shkurt 2008). Ryöstörikoskatsaus 2007 [Robbery Crime Report 2007] (PDF). OPTL:n tutkimustiedonantoja 83 (në finlandisht). Helsinki: Oikeuspoliittinen tutkimuslaitos. fq. 36–7. ISBN 978-951-704-350-2. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 20 korrik 2011. Marrë më 21 shkurt 2010.
- ^ Romanien asema ja olosuhteet vankiloissa sekä yhdyskuntaseuraamusten suorittajina: Työryhmän raportti [On the status of the Roma and the conditions of prisons and community penalties performed: Task Force Report] (PDF). Rikosseuraamusviraston monisteita 2/2003 (në finlandisht). Helsinki: Rikosseuraamusvirastolle. 20 janar 2003. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 27 korrik 2011. Marrë më 21 shkurt 2010.
- ^ "2. Romer i Sverige" (në finlandisht).
{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja) - ^ "Tuhannet Suomen romanit löysivät pysyvän kodin Ruotsista – monien mielestä elämä on parempaa Pohjanlahden takana" (në anglisht).
{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)