Peatrisa

Në fizikë, një fushë magnetike është një fushë vektoriale që përshkon gjithë hapësirën dhe e cila shkakton një forcë magnetike mbi një ngarkese elektrike lëvizëse ose mbi një dipol magnetik (siç janë magnetet e përhershëm). Kur vendoset në një fushë magnetike, dipoli magnetik tenton që të drejtohet sipas një boshti që është paralel me fushën magnetike, siç mund të shikohet edhe nga pluhuri i hekurit në prezencën e një magneti (shikoni pikturën në të djathte). Për më tepër, një fushë magnetike që ndrydhon në kohë shkakton induktimin e një fushë elektrike. Fushat magnetike rrethojnë dhe në të njëjtën kohë kanë si burim korrentet elektrike, dipolët magnetike, dhe fushat elektrike që ndryshojnë në kohë. Fushat magnetike mbartin energjinë e tyre, një denitet energjie e cila është në përpjesëtim të drejte me intensitetin e fushës.

Fenomeni i fushës magnetike shfaqet në disa raste specifike. Për fiziken e materialeve magnetike shikoni artikujt mbi magnetizimin dhemagnetin, ose me specifikisht ferromagnetizmi, paramagnetizmi, dhe diamagnetizmi. Për fusha magnetike konstante, si ato te prodhuara nga dipole stacionare ose nga korrente të qëndrueshëm, shikoni artikullin mbi magnetostatikën. Për fusha magnetike të krijuara nga fusha elektrike që ndryshojnë në kohë shikoni artikullin mbi elektromagnetizmin.

Fusha elektrike dhe fusha magnetike janë dy fusha shumë të ndërlidhura me njëra tjetrën, ne të dyja drejtimet. Se pari, ndryshime në secilën nga këto dy fusha shkaktojnë ("induktojnë") ndryshime tek fusha tjetër, sipas ekuacioneve te Maksuellit. Se dyti, sipas teorisë sërelativitetit special të Ajnshtajnit, një forcë magnetike në një sistem referencë inerciale shihet si një forcë elektrike në një sistem tjetër nga një observues në atë sistem, or vice-vërsa (shikoni elektromagnetizmi relativist për shembull). Së bashku, ato dy fusha përbejnë fushën elektromagnetike, e cila është koncepti themelor për shpjegimin e dritës dhe valëve elektromagnetike.Azoti u zbulua ne vitin 1772 nga kimisti dhe fizikani Danjell Radheford (Daniel Rutherford). Emrin azot e mori nga Lavoiser, qe do te thote "pa jete". Azoti eshte element kimik i grupit te 15-te te sistemit periodik, me simbol N dhe numer atomik 7. Azoti është element kryesor në përbërjen i ajrit. Në përbërjen e trupit të njeriut, azoti merrë pjesë me 3% dhe është kryesisht si element kryesor i ndërtimeit të muskujve.Lidhjet e Azotit [Nitrogjenit] sikurse salpeter ishin të njohura edhe ne kohen e lashtë. Kimistët e njihnin acidin e salpetërit si "aqua fortis". Perbërja e acidit të salpetërit dhe acidit të kripës ishte e njohur nën emrin "aqua regia", uji i mbretit, sepse ishte ne gjendje për ta shkrirë edhe arin. Zbulimi i vetë elementit kthehet në kohën e Daniel Rutherfordit në 1772. Ai e quante "noxious air", ajër dëmtues, sepse zjarri ndalej në të. Edhe p.sh. emërimi i Azotit ne gjuhë holandeze tregon te fakti se nëse një gjallesë do të gjindet ne të njejtën hapësirë/vënd ku ka vetëm Azot, do të vdiste. Rreth kësaj kohe edhe Carl Wilhelm Scheele, Henry Cavendish en Joseph Priestley studijonin Azotin nën emrin "ajër i djegur" dhe "ajër ideflogistizuar".shenja kimike n , numri atomik 7 , masa atomike 12. Perfitimi i Azotit ne industri behët ne dy menyra. Sipas menyres se parë Azoti perfitohet nese bejmë nxemjen e nitritit te amonit NH4NO2 . Sipas menyres se dytë Azoti perfitohet nese bejmë sintezen e komponimeve qe kanë azot me hidrogjen.

Emri Latin i Azotit është Nitrogenium, Grekët e quajnë nitron kurse fjala Egjiptiane është ntr, qe do të thotë Zot. Shqip quhet pra Azot.

Në ajër gjindet i lirë, në formë molekulash dyatomëshe. Azoti në ajër gjindet në sasi 78,1% të pjesmarrjes vëllimore. I lidhur gjindet ne formë te komponimeve jo-organike ku komponimi i tij jo-organik më i rendësishem shalitra e kilit NANO3. Dhe në formë te komponimeve organike si proteinat; acidet nukleike, aminat dhe aminacidet.

Bimët, për t'u zhvilluar normalisht, duhet të shfrytëzojn disa elemente të domosdoshme. Prej tyre më të rëndesishme janë: azoti, fosfori dhe kaliumi.
Në mungesë të ndonjërit prej tyre bimët nuk mund të zhvillohen normalisht.
Azoti, në temperaturë dhome është gaz pa ngjyrë, pa erë dhe pa shije.
Azoti nuk është helmues, ai nuk digjet as nuk e ndihmon djegjen.
Pak me i lehte se ajri, tretet pak në ujë ,ne temperaturen 195,8 gradë celsius kalon ne lëng, kurse ne 209,8 g.c. kalon ne gjendje kristalore.

Azoti është perbërës i shumë komponimeve të cilat luajnë rol të rëndësishëm në zhvillimin e jetes, ai është perbërës edhe i shumë konponimeve të tjera, siç janë: oksidet e azotit, amoniaku, acidi nitrik, plehërat azotike dhe i shumë konponimeve organike. Keto i formon në gjendje atomike kurse kur është në gjendje molekulare është si gaz inert sepse lidhjës trefishe per me u shkeputë i nevojitet kohë e gjatë.
azoti përdoret për ruajtjen dhe konservimin e produkteve ushqimore.

Fjala azot rrjedh nga gjuha greke qe do te thotë pa jete. Këtë emër e ka marrë per shkak qe në atmosferën me azot nuk mund të jetohet. Emri tjeter "nitrogjen" rrjedh gjithashtu nga greqishtja nitro-gene qe do te thotë formues i shalites. Pra është perberes i komponimit nitrati i natriumit ( shalitra e kilit-NaNO3).

KOMPONIMET: amoniaku është komponim i azotit i cili në natyrë gjindet ne gazrat e vullkanëve dhe ne ato vende ku bëhët shpartallimi i substancave organike. Perfitohet: nëse ne klorurin e amonit veprojmë me baza te forta. 2. sipas menyres se dytë perfitohet nëse bëjmë sintezen e azotit me hidrogjen. Amoniaku është gaz pa ngjyre me ere karakteristike ne atmosfere me amoniak na lotojnë sytë. Tretet në ujë dhe formon acidin nitrik. Perdoret në industri per mbushjen e motorëve te frigoriferave. Prej amoniakut fitohen plehërat artificiale. ACIDI NITRIK HNO3 në natyre nuk gjindet por perfitohet ne industri nese ne dioksidin e azotit veprohet me ujë. Acidi është substancë e lengtë pa ngjyre me ere karakteristike me shije të thartë ku e vertetojmë me leter te lakmusit i tretshem ne une. Perdoret në industri per perfitimin e substancave te ndryshme.Në fizikë, një fushë magnetike është një fushë vektoriale që përshkon gjithë hapësirën dhe e cila shkakton një forcë magnetike mbi një ngarkese elektrike lëvizëse ose mbi një dipol magnetik (siç janë magnetet e përhershëm). Kur vendoset në një fushë magnetike, dipoli magnetik tenton që të drejtohet sipas një boshti që është paralel me fushën magnetike, siç mund të shikohet edhe nga pluhuri i hekurit në prezencën e një magneti (shikoni pikturën në të djathte). Për më tepër, një fushë magnetike që ndrydhon në kohë shkakton induktimin e një fushë elektrike. Fushat magnetike rrethojnë dhe në të njëjtën kohë kanë si burim korrentet elektrike, dipolët magnetike, dhe fushat elektrike që ndryshojnë në kohë. Fushat magnetike mbartin energjinë e tyre, një denitet energjie e cila është në përpjesëtim të drejte me intensitetin e fushës.

Fenomeni i fushës magnetike shfaqet në disa raste specifike. Për fiziken e materialeve magnetike shikoni artikujt mbi magnetizimin dhemagnetin, ose me specifikisht ferromagnetizmi, paramagnetizmi, dhe diamagnetizmi. Për fusha magnetike konstante, si ato te prodhuara nga dipole stacionare ose nga korrente të qëndrueshëm, shikoni artikullin mbi magnetostatikën. Për fusha magnetike të krijuara nga fusha elektrike që ndryshojnë në kohë shikoni artikullin mbi elektromagnetizmin.

Fusha elektrike dhe fusha magnetike janë dy fusha shumë të ndërlidhura me njëra tjetrën, ne të dyja drejtimet. Se pari, ndryshime në secilën nga këto dy fusha shkaktojnë ("induktojnë") ndryshime tek fusha tjetër, sipas ekuacioneve te Maksuellit. Se dyti, sipas teorisë sërelativitetit special të Ajnshtajnit, një forcë magnetike në një sistem referencë inerciale shihet si një forcë elektrike në një sistem tjetër nga një observues në atë sistem, or vice-vërsa (shikoni elektromagnetizmi relativist për shembull). Së bashku, ato dy fusha përbejnë fushën elektromagnetike, e cila është koncepti themelor për shpjegimin e dritës dhe valëve elektromagnetike.Egjipti (arabisht: مصر Miṣr), zyrtarisht i nohur siRepublika Arabe e Egjiptit, është një vend kryesisht nëAfrikën e Veriut, kurse Gadishulli i Sinait, si pjesë e tij, gjendet në Azi. Në këtë mënyrë, Egjipti është një vend transkontinental, dhe konsiderohet të jetë një fuqi e madhe në Afrikën e Veriut, rajonin Mesdhetar, kontinentit afrikan, pellgun e Nilit,botën Islame dheDet të Kuq. Duke mbuluar një sipërfaqe prej rreth 1.010.000 kilometra katrore, Egjipti është i kufizuar ngaDeti Mesdhe në veri, nga Rripi i Gazës dhe Izraelinë verilindje, ngaDeti i Kuq në lindje, nga Sudani në jug dhe nga Libia në perëndim .

Egjipti është një nga vendet më të populluara nëAfrikë dhe Lindje të Mesme. Pjesa më e madhe e saj të vlerësuar 77400000 milion jetojnë pranë bregut të lumit Nil, në një sipërfaqe prej rreth 40.000 kilometra katrorë (15.000 sq mi), ku e vetmja tokë të punueshme bujqësore është gjetur. Fusha të mëdha të shkretëtirën Sahara janë të banuara paktë. Rreth gjysma e banorëve të Egjiptit jetojnë në zonat urbane, me më të përhapur në të gjithë qendrat e shumë të populluar të Kairo më të madhe, Aleksandri dhe qytete të tjera të mëdha në deltën e Nilit.

Egjipti është i famshëm për civilizimin e saj të lashtë dhe disa nga monumentet më të famshëm të botës, duke përfshirë komplekse Giza piramidale dhe sfinks Madhe e saj. rrënojat e saj të lashtë, të tilla si ato të Memphis, Thives, Karnak dhe Lugina e mbretërve, janë një fokus i rëndësishëm i studimeve arkeologjike, si dhe objekte nga këto vende janë shfaqur tashmë në muzeume të mëdha në mbarë botën. Egjipti konsiderohet gjerësisht si një komb të rëndësishme politike dhe kulturore të Lindjes së Mesme.

Egjipti ka një nga ekonomitë më të zhvilluara dhe të larmishëm në Lindjen e Mesme, me sektorët, si turizëm, bujqësi, industri dhe shërbim me ritme thuajse të barabartë në prodhimin kombëtar. Si pasojë, ekonomia egjiptian është zhvilluar me shpejtësi, pjesërisht për shkak të legjislacionit që synon joshur investimet, i shoqëruar me dy të brendshme dhe të stabilitetit politik, së bashku me tregtinë e kohëve të fundit dhe liberalizimin e tregut. Pas zbulimit se rryma elektrike krijon fushë magnetike, shumë shkencëtarë tentuan të zbulojnë efektin e kundërt, që me ndihmën e fushës magnetike, të krijojnë rrymë elektrike. Një ndër ta ishte edhe fizikanti anglez, Majkëll Faradei (Michael Faraday, 1791-1867), të cilit nuk i shpëtoi pa e vërejtur se gjatë kyçjes dhe shkyçjes së ndërprerësit të qarkut, konstatohet një rrymë elektrike jetëshkurtër (rryma e indukuar).

Pas gjashtë vjet eksperimentesh të ndryshme, më 1831, Faradei erdhi në përfundim se në të gjitha rastet rryma indukohet, si pasojë e ndryshimit të fluksit magnetik nëpër mbështjella, me ç`rast intensiteti i rrymës së indukuar është proporcional me shpejtësinë e këtij ndryshimi: sa më shpejt që ndryshon fluksi, aq më i madh është intensiteti i rrymës së indukuar. 
Induksioni elektromagnetik është njëri prej efekteve më të rëndësishme të fushave elektrike dhe magnetike të ndryshueshme gjatë kohës. Në parimin e induksionit elektromagnetik punon një numër i madh pajisjesh elektrike, siç janë gjeneratorët elektromekanikë, elektromotorët, transformatorët, mandej radioja, televizioni, radarët, makinat e shpejta llogaritëse elektronike ejt.
Në praktikë, induksioni elektromagnetik paraqitet në dy raste të posaçme: induksionin elektromagnetik dinamik dhe atë statik.

Induksioni elektromangnetik dinamik është i lidhur ngushtë me veprimin e fushës magnetike në grimcat e elektrizuara në lëvizje. Me induksion elektromagnetik dinamik nënkuptojmë që kontura përçuese lëvizë ose deformohet, kurse fusha magnetike me atë rast është stacionare. Induksioni elektromagnetik statik paraqitet kur kontura përçuese është në qetësi, kurse fusha magnetike, në të cilën ndodhet kontura, ndryshon përgjatë kohës. Sulfuri është një element kimik. Në trupin e njeriut paraqitet me një përqindje prej afro 0,25%, sasi e cila ndodhet e shpërndarë nëproteina dhe një pjesë ndihmon në miksjen e gjakut. Është gjithashtu shkaktari i erës së keqe të gazrave trupore, veëve të prishura apo pellgjeve me ujë të ndjenur.Sulfuri gjendet me shum se 30 modifikime alotropike po vetem dy jan me te rendesishem sulfuri romboik dhe ai monoklinik Squfurit është një element kimik në chalcogen familjes, simbol S dhe numrin atomik 16.

Ajo është një organizatë jo-multivalent metal, pa erë, pa shije dhe të bollshme, nuk shpërndajë në ujë. Squfurit është i njohur mirë si kristalet e verdhë dhe të gjendet në shumë minerale (sulfide dhe sulfate) dhe madje edhe në formë amtare, veçanërisht në regjionet vullkanike. Shumica e squfurit është përdorur, megjithatë, me origjinë sedimentare.

Ajo është një element thelbësor për të gjitha krijesat e gjalla dhe kanë nevojë për disa amino acidet dhe kështu në shumë proteina. Squfurit është përdorur kryesisht si pleh (sulfat) dhe këpurdhëvrasës bimore (kundër myk pluhur), por gjithashtu është përdorur gjerësisht në barut, laxatives, ndeshjet dhe Insekticide Fosfori është element kimik i cili u zbolua ne vitin 1669 nga alkimisti gjerman Hennig Brand duke e nxehur mbeturinat e thata të urines me rërë.Emri fosfor rrjedh nga gjuha (greq. fosforos = bartës i dritës).Fosfori ëeshtë element kimik i cili gjendet në grupin e 15-të të sistemit periodik,me simbol P dhe me numer atopik 15.Ai ka 4 atome valente.Fosfori në industri përftohet nga nxehja e përzierjes së xeheroreve,që perbajne fosfor (fosforite),të rërës dhe të koksit në furra elektrike në temperatura të larta. Silici ose Siliciumi është element më i përhapur ne natyrë në formë komponimesh. Nuk gjendet i lirë në natyrë por në formë të komponimeve, kryesisht si kuarc. Përdoret per përfitimin e aliazheve të ndryshme, të cilat kanë zbatim në metalurgji. Produkti me i rëndësishëm i tij eshte qelqi qe sherben per prodhimin e materialeve te ndryshme sic jane fibrat optike qe perdoren shume ne industri si dhe qelqet dhe thjerrat optike qe perdoren ne aparatet e ndryshme sic jane teleskopet dhe mikroskopet. Fakti qe qelqi eshte material gjysemperçues ka te beje me disa parregullsi ne rrjetin e tij kristalor.

Silici eshte perdorur 1500 vjet para erse sone si material dekorativ.Siliciu zbulua ne vitin 1824 nga kimisti suedez Berceliusi.Eshte element kimik qe gjendet ne grupin e 14-te te sistemit periodik,me simbol(Si) dhe me numer atomik 14.Eshte gjyememetal shum i perhapurne natyre.Pas oksigjeniit eshte elementi me i perhapur ne koren e Tokes me pjesmarrje 27,7%.Rreth 95%e kores se Tokes e perbejne dioksidii silicit (SiO2) dhe silikatet ,siq eshte kaolina.Silikatet jane komponime qe permbajne silic,oksigje dhe metale. Pasthirrmat- themelet e ngurtësuara të gjuhës

Pasthirrmat (Britmat, OH-AHTET) janë : zëtinguj (fonema), rrokje ose fjalë me të cilat frymëtohet gjendja emocionale. Të ngjashme janë edhe përgjasjet (imitimet) e britmave të vet njeriut ose të atyre që dëgjon në botën ku ai jeton që quhen onomatope, që pak a shumë janë zëthirrmat të perceptuara me anë dëgjimit, me të cilat ai kërkon të identifikojë një gjasë që ka ndodhur, si edhe emocionin e çasti.

Pasthirrmat frymëtojnë gjasje ose gjendje të ndryshme nga bota shpirtërore njerëzore dhe nga natyra e gjallë. Pasthirrmat e shkruara bartin qëndime të ndryshme me vlera metonimike, sepse arrijnë shprehin, edhe grafikisht, ndjenjat çast pas çasti e të shfaqin gjendje, si : gëzimin, kënaqësinë,miratimin ose të kundërtën etj. Pasthirrma është një dukuri e brendshme psiqike e gjuhësore. Me to përftohet një tipar i qënësishëm i gjuhë, ai i përsosërisë së mendimit. Pasthirrmat harmonizojnë ndjenjat dhe emocionet me çdo dukuri, veprimi a gjendjeje që na shfaqet në çastin e ligjërimit. Ato janë gjithashtu paravaja të grupit të foljeve të mendimit abstrakt, që e kanë prejardhjen po prej këtyre rrokjeve a tingujve frymëtues, si p.sh. mërmërit, bëlbëzoj, gugurit, hesht, çuditem, habitem, gëzohem, hidhërohem, pikëllohem, lumturohem etj. Kësisoj, pasthirrmat kanë përdorim të domosdoshëm, sidomos në një tekst letrar, sepse me to shfaqen gjendjet emocionale.

O’sa bukuri ka tufa,sa gaz bie bagëtia ! Naim Frashëri

Mori bijzë, bijzë e Ljalës. /Moj e bukur dhe e mbriturzë./ Pse më sjellë ndë monë që shkuam ? G.Darai Ri

“Mërmëritjet e fëmijës janë më shumë dhe më pak se fjala. Ato s’ janë nota, e megjithë atë janë këngë. Ato s‘janë rrokje, e megjithëatë janë një e folme. Mërmëritja e ka pasur fillimin e vet në qiell dhe nuk do të ketë mbarimin e vet mbi tokë... Ky bëlbëzim përbëhet nga ajo që thoshte fëmija kur ishte engjëll dhe nga ajo që do të thotë kur të bëhet njeri. Djepi ka një dje, ashtu sikurse varri ka një Nesër. Kjo Nesër dhe kjo Dje përziejnë në këtë gugurimë të errët, të panjohurën e tyre të dyfishtë dhe asgjë nuk e provon Zotin, amshimin, përgjegjësinë. Dualitetin e fatit, sa kjo hije e stërmadhe në këtë shpirt të trëndafiltë.” Viktor Hygo

Duke studiuar pasthirrmat, sidomos në atë çka mund të shprehim me to, mund të kuptojmë natyrën e sistemit emocional të mendimit dhe të gjuhës në tërësi. Me to, ashtu si mendimi, edhe teksti letrar përfton qëndrimin emocional duke i dhënë gjuhës së letërsisë artistike natyrshmërinë dhe vërtetësinë jetësore. Natyrshëm në gjuhën e folur ato dallohen qartë, sepse shqiptohen dhe dëgjohen. Nga intonacioni i shqiptimit të pasthirrmave, si pjesë përbërëse e çdo njësie rrokjore, arrihet të kapet qëllimi i dialogut të folësi e kjo është një teknikë që trashëgohet shoqërisht së brendshmi nga gjithësecili, pra ka karakter psiko-shoqëror.

Funksioni parësor i pasthirrma është që ato të mbartin intonacionin e gjuhës duke i dhënë asaj tiparin psiko- nacional. Edhe në rastin e një fjalie të qetë dëftore, në shqip, intonacionin e pulsojnë zanoret, të cilat në vargjet poetike kanë një sistem tepër préçis shqiptimi dhe studimi, ndërsa në analizën e prozës kritiku profetizon për muzikalitet të gjuhës së veprës, për veçantitë e stilit, sepse askush nuk u kushton rëndësinë e duhur këtyre fonemave, nga që jemi mësuar të analizojmë vetëm me gjymtyrë të fjalisë, dhe pak kujt i shkon mendja se te madhësia e një rrokjeje fshihet shpirti i gjuhës.

Në se duhet të mbrijmë në thelbin e çështjes, që po trajtojmë, mund të pohojmë se intonacioni thirrmor, që e mbartin pasthirrmat, ka të bëjë me natyrshmërinë dhe thelbin e vet gjuhës. Duke kuptuar se intonacioni rrokjor është tipar i qënësishëm të gjuhës, besojmë që ai është produkt psiqik dhe pjesë e nuklit të maturisë së një gjuhe kombëtare dhe si i tillë.Kemi mendimin se njësitë rrokjore janë bartëse të intonacionit thirrmor, por edhe arkivi shpirtëror i gjuhës. Duke u nisur nga studimi i tyre mund të gjenden ndër to dhe dëshmi të rrënjëve dhe të moshës së një gjuhe.

Gjuha shqipe ka intonacione thirrmore, cilësisht të dallueshëm, për çdo rrokje, por ndodh që e njejta pasthirrma të shpreh nuanca te ndryshme psiqike në vartësi me dialogun a kontektin e mendimit. Çdo gjuhë ka tiparin e vet intonativ. Pa u intonuar në akordet emocionale të një gjuhe, s’mundet t’i jepet qartësi dhe thellësi mendimit.

Nga qëmtimi i vemendshëm, mbrimë në përfundimin e pakundërshtueshëm, se : Shqipja shqiptimin e fjalës e bën rrokjor dhe çdo njësi rrokjore e fjalës e ka intonacionin e saj të shqiptimit : natyror, të gjatë, të hapur, të mbyllur etj., kjo në vartësi të tonit të shqiptimit të zanores. Mendoj se, është e drejtë që dijetarët e gjuhës përkufizojnë si pasthirrma të parme tingujt e veçantë, kryesisht ata zano, grup zanor ose rrokje, si : a, e, ë, i, o, u, y, sh, au, eu, oi, ua, ba, hë, moj, sus, a-ha, oh-u, o-re, mo-re, o-bo-bo, u-bu-bu, oh, ah, haj, o-lele, uf, of etj, andaj mund të themi se, në çdo ndërtim rrokjor, pasthirrmat zanore kanë vlera të patjetërsueshme shqiptimore dhe është pikërisht intonacioni me të cilin ato artikulohen e që u jepet fjalëve kuptimi i duhur. Çdo fjalë e shqipes ka ligjin logjik, unik e historik të lidhjes e shqiptimit rrokjor.

Rrokja, si njësia bazë për shqiptimin e Shqipes, është një njësi zëtingëllore që lehtëson shprehjen e qartë të mendimit e që ka rend tipik historik, si : zanore me vlera rrokjore ; bashkëtingëllore ose tog bashkëtingëllor +zanore (CV ose CCV) p.sh. ba-ba, shtë-pi ; bashkëtingëllore +zanore +bashkëtingëllore (CVC) p.sh. hap, shes, ngec, etj ; bashkëtingëllore +diftong (CVV) më-su-es. Çdo folës i Shqipes, mirëfilli e di se, ai, nuk gërmëzon kur ligjëron, por mbështetet mrekullisht në lidhjet rrokjore ku gjithmonë është e pranishme zanorja. Çdo rrokje është një nyjëtim i dyfisht dhe me sa kuptohet ka qënë një gjetje e një periudhë shumë e hershme kur njeriu ka përfshirë pasthirrmat, si mbartëse të intonacioni, në themelet e gjuhës së folur fillimisht dhe hap pas hapi dhe asaj të shkruar.

Ky tipar është unik dhe në shkrimin Kreto-Mikenas të shekullit 15-12 para Krishtit të zbuluar nga arkeologu Artur Evans dhe interpretuar më pas nga dijetarët e gjuhës së koduar (Inteligjent Servis) Mihalis Ventris dhe John Chadwick. Ata mbritën në përfundimin se Mikenasit përdornin një lloj shkrimi rrokjor (shenja, hieroglifi lexohej me vlerën e një rrokjeje). Ata e emërtuan si shkrimi Lineari B. Kjo do të thoshte, që hieroglifet apo shenjat e shkimit Mikenas merrnin kuptimin e duhur nga pasthirrmat zanore me të cilat ato detyrimisht duhet të shqiptoheshin.

Disa here, kanë konkluduar këta autorë, si në Linearin B, të gjitha shenjat përveç shenjave zanore të vetme) në Qipriotshe (Lineari A) paraqiten rrokjet në formën : bashkëtingëllore +zanore (CV), bashkëtingëllorja ndiqet nga zanorja. Në renditjen për të paraqitur togun bashkëtingëllor (si CCV), të bashkëtingëllores fundore (CVC), si dhe diftongjeve (CVV) shqiptimi i simboleve përdoret të shkel një rrokjogramë ndërmjet për më tepër një bashkëtingëllore ose pjese e një diftongu.

Ajo çfarë, Ventris dhe Çadwick, dalluan me gjenialitet qe, se : Lineari B është një shkrim që përftohet dhe kuptohet kur lexohet si shenjë rrokjore. Pra, në dialektin e lashtë Mikenas simbolet, hieroglifet, kishin njëherazi vlera si shenja që kishin një shqiptim rrokjor të përcaktuar, nga ky shqiptim rrokjor merrej kuptimi i duhur i fjalëve (Kjo dukuri është fort e dallueshme edhe në Shqipen e sotme moderne.

Gjuha sot kuptohet si fjala e artikuluar. Fjala e artikuluar - thotë profesor Çabej, është gjuha më e përsosur e njeriut. Fjalën tonë ne e shoqërojmë me gjeste dhe me mimikë, duke i dhënë asaj gjallëri dhe ngjyrim emocional. Njeriu për t’u shprehur përdor gjestet, që janë lëvizjet shprehëse të dorës, të krahut dhe të kokës, si edhe mimikën që janë lëvizjet shprehëse të muskujve të fytyrës. Gjuha e mimikës dhe e gjesteve është forma instiktiv, por dhe më e lashta e komunikimit njerëzor, që u përdor njëherazi e shoqëruar edhe me thirrma gëzimi, hareje, dëshpërimi, pëkëllimi etj. Vetëm kështu fjala mori kuptimin e duhur. Por, mendoni se sa e vështirë do të qe për njeriun, për të kaluar në fazën e gjuhës së artikuluar me vlera të përgjithësuara, pa këto pasthirrma që mbartnin tërë botën emocionale të tij. Pasthirrmat zanore i japin kuptimshmëri fjalës nëpërmjet muzikalitet të brendshëm (gëzimi, kënaqësie, habie, frike, tmerri, keqardhjeje, zëmërimi, kërcënimi, përbuzjeje, etj) që ato kanë. Pa këto ndryshime shqiptimore që kanë zanoret askush nuk do të arrinte të shfaqte : gëzimin, kënaqësinë, pakënaqësinë, habinë, frikën, tmerrin, keqardhjen, dhimbjen, dëshpërimin, zëmërimin, kërcënimin, përbuzjen etj. Për të shprehur kaq ndjenja të ndryshme, pasthirmat e parme, por edhe ato që ngurtësohen si të tilla, kanë të veçant dhe të padeformueshëm intonacionin e tyre të shqiptimit. Pasthirrma është zbatuesja e dëshirës dhe qëllimit të folësit. Në rrethana të ndryshme të kumtimit të mendimit, në vartësi nga përmbajtja kuptimore e gjithë fjalisë, edhe e njejta pasthirrmë, shpreh ndjenja jo të njejta nga që ato kushtëzohen nga kuptimi i fjalisë mbështetëse.

Sot dihet, se çdo symbol-shkronjë në gjuhë, në veçanti tingujt bashkëtingëllor frymëtohen më lehtë me një nga tingujt zanor, por në lashtësi, vetëm kështu, u përftua hopi i duhur, nga u kalua në gjuhën e artikuluar.

Gjuha Shqipe ka 7 zanore, por duke qënë se në gjasjen më të madhe ato përdoren si pjesë e pandarë e rrokjeve, ato nuk kanë vetëm tonin natyror, kjo në vartësi me çatin emocional apo edhe natyrën e bashkëtingëllores (e shurdhët apo e zëshme). Kur ato shqiptohen në fjalë, gjat shqiptimit rrokjor, mund të formëtohen më tepër se 23 tinguj zanore.

Kështu : ≈ -Zanorja –a- te përemri vetor Ata, të dyja a-të janë të gjata sepse shqiptimi i tyre është i hapur nga që shqiptohen me të njejtin intonacion. Por zanorja –a- e shqipes dihet, se ka intonacion të ndryshëm në krahina të ndryshme, por dhe në fjalë të përdorimit mbarëkombëtar ajo ndryshon si p.sh. ar(flori)a- shqiptohet shpejt, arë(ngastër toke)a- shqiptohet natyrshëm dhe arrë (pemë)a-ja zgjatet nga -r e dyfishuar ar-rë. Kurse fjala amë(ëmë) rrokja e dytë, që fundon me-ë nuk i jep mundësi a-së që të shqiptohet e hapur. Është e gjasur në shqip, që zanorja a të shqiptohet të paktën në katër intonacione të ndryshme.

-Zanorja –e- te fjala More (krahinë) shqiptohet e gjatë; si trajtë e shkurtër -e lave, -e shpëtove shqiptohet e shpejtë ; dhe si nyje e parma -e para, -e dyta ka shqiptim natyror. Në të folmen veriake, fjala-grue- fundon me -e të hapur në të folmen toske del –grua- me -a të hapur, pra shqipja ka dhe raste me shqiptim të dyzuar.

-Zanorja –i- te fjala –shtëpi, i tij - shqiptohet e gjatë ; tek fjala –pikë- shqiptohet si e mbyllur, te fjala –kroi- ka shqiptim natyror. Por në të folme të ndryshme të shqipes i-ja ka shqiptim të shumëfishtë p.sh. tym, tim, tëm, tem. Ka shqiptim të ndërmjetëm përemri vetor –ai që në të folmen veriake shqiptohet si, - aj.

-Zanorja –o- te fjalët përroi, kroi ka shqiptim natyror, ndërsa të fjala More, o-ja shqiptohet e gjatë. Kjo fjalë ka dy theksa.

-Zanorja –U- tek përemri vetor –Ju shqiptohet shpejt ; Pjesëza u e diatezës pësore në kohën e kryer të thjeshtë dhe te paskajorja : me u dashtun, me u mrekullue, u-ja shqiptohet e shkurtër ; te fjala turk u-ja ka shqiptim natyror.

-Zanorja –y- një nga zanoret më unike shqipes që si te fjala yll shqiptohet e gjatë, tek fjala mbyll shqiptohet e mbyllur. Në të folmet krahinore y-ja shqiptohet edhe si –i.

-Zanorja- ë- tek fjalët arrë, e lashtë shqiptohet e gjatë ; tek fjala është ë-ja e parë është natyrore si te fjala -i gjatë- dhe e dyta e zgjatur.

Ky shumfishim i intonacionit të zanoreve nuk ndodh vetëm në gjuhën shqipe.

Gjuha hebreje –thotë professor Xh. Krispi, ka trembëdhjetë zanore. Duhet thënë se ato pesë zanore janë shndërruar në trembëdhjetë sipas rastit kur tingulli i shqiptuar është here më i gjatë dhe here më e shkurtër. Kështu, kam arritur në përfundimin se tingujt, në gjuhën shqipe, duke qënë të shumtë dhe të pacaktuar, na qartësojnë natyrën origjinare të saj, siç, është, padyshim, vetë gjuha që Zoti i dha njeriut të parë (Shqipja Nëna e Gjuhëve).

Sot, gjuha kuptohet si pasuria leksikore, që ka të ngërthyer (fiksuar) tërësinë e perceptimeve të njeriut shoqëror për botën materiale dhe shpirtërore, që përbënë një thesar pa të cilin nuk do të realizohej komunikimi njerëzor, që është pasuruar dhe vazhdon, dhe që ka evuluar historikisht. Leksiku autokton shpjegohet si, perceptime të të lashtëve të mara drejtëpërdrejt nga jeta, si përvojë dëgjimore dhe e artikuluar apo e shkruar, e fiksuar historikisht nga breza paraardhës tek pasardhësit. Ky proces nuk mund të ketë qënë i shkëputur kursesi nga ngjizja e pasthirrmave për të brujtur fjalët e gjuhës së komunikimit njerëzor. Fjala e artikuluar nuk ka qënë, por as nuk mund të jetë, një bashkim i thjesht fonemash, themi kështu se gërmëzimi (spellimi), në shqip, është i pa kuptimtë. Çdo fjalë njëherazi mrekullisht është shfaqje ndijore që frymëtohet e shoqëruar edhe me gjeste që është shoqërisht e kuptueshme. Në shqip mund të dallohen fare qartë fillesat kuptimore të tingujve bashkëtingëllorë kur u pranëvihen zanoret për të formuar rrokjet parake si p.sh. ba, be, bë, bi, bo, bu, by apo ma, me, më, mi, mo, mu, my etj. Me intonacionin e ndryshëm që ato shqiptohen mund të kuptosh rregullin logjik që është ndjekur në formimin e gjuhës si fjalë e artikuluar.

Çdo rrokje ka intonacionin e veçantë me të cilin ajo shqiptohet, në rrethanën a konteksin e caktuar. Te çdo fjali vihen re edhe numër zanoresh që për nga intonacioni tipizojnë gjendjen psikologjike të personazhit atë folësit në kontekstin e dhënë. P.sh., -Dëshpërim-Oh, po sikur të mos ndodhë ? -mendoi i dëshpëruar dhe shikoi me kujdes orën. Thirrma –Oh- dëshpërue spikatet me gjashtë intonacione të mbyllura të zanores –o në fjalinë mbështetëse, që të gjitha së bashku japin ndjenën e dëshpërimit ; ≈ -gëzimi : -Oh, sa mirë ! Mua më pëlqen byreku me djathë, tha ai me gëzim duke u hedhur në tokë. Thirrma- Oh- e gëzimit spikatet në fjalinë mbështetëse me fjalë, që përfundojnë me zanore të gjata të cilat vërtetë e përciellin ndjenjën e gëzimit ;

-dhembje : Shpresa, që e kuptoi menjëherë ç’kërkonte, i foli : -Na e vranë, Ylli, na e vranë ! -Oh ! ; Thirrma –Oh shprehse e dhembjes përftohet në fund të asaj gjasës por intonacini më i spikatur është te zanorja e vajtimit –ë në fjalët e fjalisë mbështetëse ;

-pikëllim : -Oh ! -thonë vashat të pikëlluara, --gjersa të shkrijë lumi dhe të hapen krojet, do të na ngordhë gjithë gjëja e gjallë. Edhe në këtë shembull pasthirrma –Oh, shoqërohet në fjalinë mbështetëse me fjalë që e kanë më të spikatur intonacionin e zanores –ë- që përngjason me të qarët ;

-habi : -Oh, -shpërtheu një britëm habie. -Më mbeti çizmja. Të rruat qafa që ke në dorë. Pasthirma –Oh, shoqërohet në fjalinë mbështetëse me fjalë që kanë të spikatur intonacioni e zonores –i- që përngjason me thirrmën fillestar që provojmë kur habitemi, ndërsa fjalët me intonacione të spikatur në – u dhe - a si dhe -ë përmbyllin ngjarjen me ndjenjën e ironisë dhe pikëllimit ;

-keqardhje : Oh, si s’durove deri të enjten Pasthirrma – Oh, këtu shoqërohet në fjalinë mbështetëse nga fjalë, që intonacionine kanë të spikatur në zanoren - e- që e kanë të mbyllur dhe shprehin një pamudësi për ta ndihmuar ;

-Mosbesim : -Do t’ia mbushim mendjen edhe xha Rexhepit. -Oh e ku i mbushet mendja atij!Bëhet fjalë për një gjasë abstrakte gati e pamundur për t’u realizuar, sepse për çudi gati të gjitha fjalët në dialog fundojnë me bashkëtingëllore, pra janë të mbyllura vetëm njëra prej tyre është e hapur : mendja.

Shqipja ka pasthirrma me kuptim të përcaktuar dhe të qëndrueshëm dhe me intonacion të mëvetësishëm, si : bobo, bubu, ububu (frikë dhe dëshpërim) ; u, ua, oj (habi) si dhe pasthirrmat urdhërore : hë, hop, forca, hoopa (nxitje), sst, sus, shët (qetësi, heshtje) ; o, or, mor, ore, moj (thirrje) etj. ¯¯¯ Pasthirrmat janë jetësueset më të vyera të gjuhës. Ato mundësojnë shprehjen e mendimit abstrakt, që karakterizohet nga një pafundësi ndijimesh, përjetësimesh ; me një sistem që funksionon me shqiptimin intonativ me bazë : zanoresh, rrokjesh fonematike, fjalëzash, fjalësh e deri sa arrihet shprehet mendimi i qartë dhe i thellë. Pasthirrmat janë pjesë rrënjëformuese me fjalë që emërtojnë dhe gjëndësojnë faunën, florën dhe natyrën nëpërmjet imitimit, përgjasjes së britmave.

“Prej të tilla thirrmash –thotë profesor Çabej, janë formuar emra shtazësh, si : bec, berr, bibë, brumbull, cikë(dhia), bejkë(dele), cinxër, guç ”dosë në Greqi” e të gjithë ata emra zogjsh, si : cërmal, cirlë, cirlue, cingush, cirrojë, ciullë, çerr, guguçe, kërrkërre (lloj rose). Prej të tilla thirrmash janë përftuar edhe foljet, si : barriron (pellet, bulëron demi), brruron (ulërin/luani), buluron “pellet\gjedhi”, angullin (qeni), mjaullin (macja), bërlyket (cjapi), bytërin (demi), çafullon (kali), cijat (zogu), garret (gomari), hamulit (qeni, çakalli), hingëllon (kali), hungëron (ujku), mekërinë (dhija, keci), cingëron (nxjerr zë vajtimi shtaza), brohoritin (nxjerrin britma një grup njerëzish) ; fërfëlloj, furfulloj (dëgjohet si digjet). Fjalë të afëra me këto formime janë edhe ato thirrma që përdoren për të ndjellë apo përzënë, disa nga shtazët e shtëpiake, që në pjesën më të madhe imitojnë zërat e vet këtyre shtazëvesi p.sh. cap-cap (cjapi), kuç-kuç (qeni), vid-vid (pëllumbi), Vrr-vrr (vërras dhinë) ; çit, pis-pis (maces), ish, ush (gomarit), tik-tik, (pulës). Tek shembujt :

–Çit, moj lanete, se më dukesh si paguri i rakisë.
-<<Ish>>,deshi t’i përzinte ai,po pulat s’lëvizën nga vendi.

-Piiis ! - e ndillnin edhe mëma me Blertën. Po macja ishte lartë në akacje.

- Unë vete te ajo ditë për ditë, i thërres pulat e saj <<tik-tik-tik>> dhe u hedh për të ngrënë.

Kuptohet që përdorimi i pasthirrmave është i ngulitur, madje po t’i përdorim gabim nuk do të na kuptojnë as shtazët, si në shembujt e më sipërm.

-Fjalëthirrmat përshëndetëse të urimit, të mirënjohjes etj janë një nga veçanësitë e shqipes.

Fjalëthirrmat përshëndetëse shprehin qartazi emocionet e folësit dhe sot frymëtohen të ngurtësuara ashtu si pasthirrmat, por në analizë të brendshme ato janë fjalitë murosura, që në rrethanën konkrete kuptohen emocionalisht nga dëgjuesi. Ato nuk e kanë humbur tërësisht kuptimin leksikor të elementëve përbërës të tyre. Kjo mënyrë përshëndetëse është një nga veçanëtitë e shqipes.

Tungjatjeta !, Mirëmënges !, Lamtumirë !, Mbeç me shëndet !, Mirë ardhsh !, Mirë se vini !, Mirë se vjen !, Mirë se erdhët !, Puna mbarë !, Udhë të mbarë !, Mbarë paç !, Mbarë paçi !, Për shumë vjet ! Me shëndet !, Shëndet paç !, Shendet paçin !, Të falem nderit !, Ju falem nderit !, Kryet shëndoshë !, Të rroni vete !, Vete shëndoshël, Si urdhëron !, Si urdhëroni ! etj Mirëupafshim !, Udhë e mbarë !, Mirëserrini !, Faleminderit ! etj.

Vlera e këtyre fjalëthirrmave është se, nga ana ndërtimore, ato krijojnë modele komunikimi, lehtësisht të përdorshëm në situate konkrete, që i japin siguri folësit. Me anë të tyre kontrollohet lehtë dhe gjendja emocionale e folësit. Pasthirrmat janë fjalëza që kërkojnë vemendjene dëgjuesve.

Fjalëzat e thirrjes a të lutjes janë : O, ore, moj, hej, aman, etj.

Analiza pasthirrmore ndihmon në kuptimin e tekstit letrar.

Me teknikën e vendosjes së thekseve thirrmor do të mundohemi të kuptojmë tekstin letrar. Së pari të shohim si i përdor poeti Koçi Petriti në poezinë e tij :

Çukasin, cijasin, trumcakët mbi lera

ç ú-ká-sin /c ́í-já-sin /trúm-cá-kët

/mbí-lé-rá

Foljet thirrmore si vlerësime metaforike janë tri rrokëshe me dy zanoret të theksuarat tërheqin vemendjen për shqetësimin e poetit.

Me jonet e tyre plot ah-e trishtimi, M é/jó-nét/e/́tý-ré/plót/áh-é/trí-shtí-mí

Qëndrimin metonimik poeti e ndërton duke theksuar zanore dhe rrokjezuar intonacionin. cijasin, thërrasin te xhami,

cí-já-sin/thë́-rrá-sin/té/xhá-mi

Nga folja metaforike kolon te metonimikja e te rrethanori që lexuesi ta ketë më të lehtë jo vetëm për ta kuptuar mesazhin por dhe të marrë përgjegjësi.

Thërrime kërkojnë kur derdhet thëllimi,

th́ë́-rrí-me /kë́r-kój-në/ kúr/ d́ér-dhet/ thë́-llí-ḿi,

Këtu ndërton një pasqyrë simetrike metonimike ku fjalia e dytë ndjek rendin invers për të nxjerë si kryefjalë-thëllimi për ta bërë të ndjejë dridhmat edhe lexuesi.

Po njerëzit s’u thonë : Na hani, mos qani ! Pó/ njé-rë́-zít/ s’ú thó-në́/ : Ná/ há-ní /, mós/ qá-ní! Duke përdorur ligjëratën e drejtë kërkon merret përgjegjësia njerëzore prej gjithsecilit. Do të ndalemi dhe në dy fragmente proze nga Iliada –Homerit dhe Bodleri :

Shembulli i parë : - 0h, i shkreti ti për gjithë të zezat që të hoqi zemra. Po si vallë, vrapove të vish këtu fill i vetëm ? Paske me të vërtetë zemër prej çeliku. Eja, ulu mbi këtê fron, se kështu kanë vendosur hyjnitë, mjaft me lotë (Iliada-Homeri).

Edhe pse pasthirrma –Oh, veçohet me presje, kuptimin ia jep fjalia ku ajo bën pjesë ; Pasthirrma –oh, e vendosur në fjalinë e parë (- 0h, i shkreti ti për gjithë të zezat që të hoqi zemra.) e cila ka intonacion të hapur dhe më të spikatura zanoret –i-prej të cilës përftohet ndjenja e habisë, kurse me zanoret –ë, shfaqet ndjenja e dhimbjes.

Tek fjalia pyetëse : (Si vallë, vrapove të vish këtu fill i vetëm ?) i gjithë intonacioni i fjalisë kthehet në parafundor. Duke e mbyllur intonacionin e zanoreve të rrokjeve fundore përftohet ndjenja e çudisë së folësit.

Fjalia pohuese që vjen pas : (Paske me të vërtetë zemër prej çeliku) i ka të intonuara dhe hapur të gjitha zanoret për të dhënë të qartë qëndrimin vlerësues të folësit.

Te fjalia e fundit ku shprehet keqardhja e Akilit : (Eja, ulu mbi këtê fron, se kështu kanë vendosur hyjnitë, mjaft me lotë.) kthehet theksi në rrokjet parafundore që e bën intime ndjenjën e atij çasti.

Shembulli i dytë : E kush nuk i ka shijuar kënaqësitë e thella të verës ? Kujtdo që i është dashur të qetësojë një brejtje të ndërgjegjes, të sjellë ndër mend një kujtim, të mbysë një dhimbje, ose thjeshtë të shohë ëndrra me sy hapur, të gjithë këta kanë thirrur për ndihmë perëndinë misterioze të fshehur diku në fibrat e vreshtit. Sa madhështore janë spektaklet e verës, të ndriçuara nga dielli i brendshëm ! Sa e vërtetë dhe përvëluese kjo rini e dytë që njeriu korr prej saj ! Por sa të rrezikshme janë ndërkohë epshet e saj zhuritëse dhe ngazëllimet e saj ngacmuese. E megjithatë, a mund të më thoni, se në shpirtin dhe ndërgjegjen tuaj, ju gjykatës, ligjvënës, ju njerëz të salloneve, Ju të gjithë, që mirësia ju bëri të urtë, që pasuria ua bëri të lehtë virtytin dhe shëndetin, me thoni pra, kush nga ju do të ketë në shpirtin e në ndërgjegjen e tij kurajon e pamëshirshme për të dënuar atë njeri që pi gjenialitetin ? (Bodler)

Himnin thirrmor për verën, të Bodlerit, Shqipja e realizon me teknikën e saj preçize. Eksklamacioni përcillet i gjithi me thekse të hapura për të gjitha zanoret, e në veçanti rrokjet fundore, gati të çdo fjale të kësaj fjalie ndriçohet nga thekset. Por kur bëhet fjalë për pasojat e verës : (Por sa të rrezikshme janë ndërkohë epshet e saj zhuritëse dhe ngazëllimet e saj ngacmuese) i tërë theksi i fjalisë kthehet parafundor, sikur kërkon intimitet për të vërtetën e gjasave të dhimbshme.

Apologjia për kënaqësitë e verës përcillet sërisht me thekse të hapur domosdoshmërisht ata fundor. Kjo është mbrojtja që i bëhet ”Njeriut që pi gjenialitetin”. Pa dyshim që është arritur të frymëtohet në shqip ky kontekst i Bodlerit dhe kjo fal mrekullisë së pasthirrmave.

E tërë pasuria folklorike muzikore autoktone shqiptare : kënga polifonike, jarja, kanga majkrahi ; këngët e riteve, të djepit, të dasmave, të vajit ; kabaja me klarinetë, meloditë baritore me dyjare dhe me fyej, me pipza, me bilbil, me gjeth ; kabatë me vjolinë ; vallet me tupan, me dajre e me curle : e ndërtojnë muzikalitetin e tyre duke mbështetur në harmonizimin e intonacioneve pasthirrmore që rezonojnë muzikalitetin e brendshëm të tyre, krejt të veçanta krahinore apo mbarëkombëtare. Pasthirrma është padyshim pentagrami muzikor popullor. Interpretuesit popullor e bënë shkollën në gjirin e mjeshtërve nga të cilët ai e trashëgon interpretimin, por ajo që e dallon nga komuniteti është se ai është zotërues intuitiv gjenial i pentagramit muzikor të pasthirrmave të popullit të tij. Si zbatues i ahteve të pasthirrmave, ai bëhet profesionist virtuos i shpirtit të popullit dhe pranon anonimitetin si vlerësimin më të lartë, me sa duket parapëlqen pavdekësinë e Panit hyjnor. Amerika Veriore (ang.: North America,lexo: Noëth Amerika) është njëkontinent[2] në Hemisferën Veriore dhePerëndimore të Tokës. Ajo kufizohet në veri nga Oqeani Arktik, në lindje ngaOqeani Atlantik, në juglindje nga Deti Karaib, dhe në jug dhe perëndim ngaOqeani Paqësor; Amerika Jugore shtrihet në juglindje. Amerika veriore mbulon njësipërfaqe prej rreth 24,709,000 kilometra katrorë, ose 4.8% të gjithë sipërfaqes së planetit ose 16.5% të sipërfaqes tokësore. Nga Korriku 2007, popullsiaishte vlerësur të ishte rreth 524 milion banorë. Ajo është kontinenti i tretë për nga sipërfaqja, pas Azisë dhe Afrikës, dhe është e katërta për nga popullsia pasAzisë, Afrikës, dhe Evropës. Amerika Veriore dhe Amerika Jugore njihen bashkarisht si Amerikat.Në përgjithësi pranohet se Amerika Veriore dhe Jugore u emëruan sipas eksploruesit ItalianAmerigo Vespucci nga kartografi Gjerman Martin Waldseemüller. Vespucci, i cili kishte eksploruar Amerikën Jugore mes viteve 1497 dhe 1502, ishte Evropiani i parë që sugjeroi seAmerikat nuk ishin Inditë (grupe ishujsh në Azi), por një tokë tjetër e panjohur më parë pëEvropianët. Më 1507, Waldseemüller prodhoi një hartë të botës, në të cilën ai vendosi fjalën "America" në kontinentin e Amerikës Jugore, në mes të Brazilit të sotëm. Ai shpjegoi logjikën për këtë emër në librin e tij Cosmographiae Introductio,

ab Americo inventore ... quasi Americi terram sive Americam (nga zbuluesi Americus ... si të ishte toka e Americusit, pra Amerika).

Për Waldseemüllerin, askush nuk duhet të kundërshtoj emërimin e tokës sipas zbuluesit. Ai përdori verzioni e Latinizuar të emrit të Vespuccit (Americus Vespucius), por në formën femërore "America", duke ndjekur shembujt "Europa" dhe "Azia".

Më vonë, kur kartografë të tjerë vizatuan Amerikën Veriore, ata shtuan emrin arigjinal gjithashtu: më 1538, Gerard Mercator përdori emrin America për të gjithë hemisferën perëndimore në hartën e tij të botës.[3]

Janë propozuar edhe teori tjera mbi emërimin e kësaj toke, por asnjë nga to nuk ka arritur përkrahje të gjërë.

Disa sugjerojnë se tradita ishte që tokat e reja të mernin mbiemrin e zbuluesve, kështu që "Amerigo Vespucci" do të ishte problematik.[4] Ricardo Palma (1949) propozoi një rrjedhje nga Malet "Amerrique" të Amerikës Qendrore -- Vespucci ishte i pari që zbuloi Amerikën Jugore dhe malet Amerique, të cilat lidhën zbulimet e tij me ato të eksploruesit Christopher Columbus.

Alfred E. Hudd propozoi një teori në vitin 1910 sipas të cilës kontinenti u emërua pas një tregtar mbretëror Uellsian i quajtur Richard Amerike nga Bristoli, i cili besohet se ka financuar udhëtimin e John Cabotit nga Anglia tek Newfoundland më 1497. Një teori ende më pak e përkrahur thotë se Amerika u emërua sipas një detari Spanjoll që mbante emrin e lashtëVisigothik 'Amairick'. Një tjetër sugjeron se emri rrjedh gjuha e vendasëve të Amerikës [3].Shkenctarët kanë disa teori në lidhje me prejardhjen e popujve të parë në Amerikën Veriore. Popujt vendasë të Amerikës kanë shumë mite, me anë të të cilave ata pretendojnë të kenë qenë të pranishëm në Amerikën Veriore qysh nga krijimi i saj.

Para kontakteve me Evropianët, vendasit e Amerikës Veriore ndaheshin në sisteme të atëhershme politike, nga bandat e vogla të përbëra prej disa familjeve e deri tek perandoritë e mëdha. Ata jetonin në disa "zona kulturore", që relativisht i përshtaten zonave gjeografike dhe japin një indikim të mirë për gjallesat që banonin aty ose me çka mirreshin njerëzit (p.sh. gjahtarët e Bizonve e fushave të mëdha, ose fshatarët e Mezoamerikës). Grupet vendase mund të klasifikohen gjithashtu nga familjet gjuhësore (p.sh. Gjuhët Atabaskane ose Gjuhët Uto-Aztekane). Është e rëndësishme të thuhet se popujt me gjuhë të ngjajshme nuk kishin gjithmonë kulturën e njëjtë materiale as nuk ishin gjithmonë aleatë.

Shkenctarët besojnë se popujt Inuitë nga Arktiku erdhën në Amerikën Veriore shumë më vonë se grupet e tjera vendase, siç vërtetohet me zhdukjen e kulturës Dorset dhe artifakteve nga regjistrat arkeologjikë, dhe zëvendësimin e tyre me popujt Thule.Kordileret- të larta, të rrudhosura, piktoreske.Veqohen me: Parkun Jeloston (Yelloustoun), Kanjonin e Kolorados. Maja më e lartë në Amerikën Veriore Mak Kinli 6194 m.

Luginat e Mëdha Qendrore- shtrihen në mes Kordilereve, gjirit Hadson, Apalsheve dhe gjirit të Meksikës.

Malet Apalshet jan në lindje në mes Luginave të Mëdha Qendrore dhe Ultësirës së Atlantikut. Shtrirje verilindje-jugperëndim me një gjatësi 2500 km dhe gjerësi 300-500 km. Maja më e lartë Maunt Micell 2037 m. Apalashetjanë të pasura me minerale dhe fuqi uji.

Ultësira e Atlantikut shtrihet në mes maleve Apalashe dhe Oqeanit Atlantik. Ajo shkon duke u zgjeruar kah jugperëndimi, është shum e banuar, në të cilën qytete më të mëdha të Amerikës Veriore.

Në formimin e klimës kan ndikuar: gjersia gjeografike,relievi,hapja ndaj deteve të ftohtë kah veriu dhe gjirit të nxehtë të Meksikës.

Pjesa më e madhe shtrihet në brezin e mesëm i cili cilsohet me tipare të klimës kontinentale dhe detare.

Bregdeti verior-shtrihet në brezin e klimës së ftohët-klima polare.

Bregdeti Jugor-zona rreth gjirit te Meksikës janë nën ndikimin e klimës tropikale dhe subtropikale. Nën ndikimin e rrymës së Golfsrimit Bregdeti i Paqësorit-klimë të butë bregdetare me përjashtim të pjesës veriore.Cilsohet me të reshura të mëdha. Elektromagnetizmi është dega e fizikës që studionvalët elektromagnetike, dukuritë e fushave elektrikemagnetike, si dhe forcat midis trupave të ngarkuar me elektricitet.

Fusha magnetike krijohet nga drejtimet e domeneve magnetike në një magnet. Një fushë magnetike e ndryshueshme krijon rrymë elektrike. Po ashtu, një fushë elektrike qe ndryshon ne kohe krijon një fushë magnetike. Për shkak të kësaj ndërvarjeje të fushës magnetike dhe elektrike, është e kuptueshme njohja e tyre si një fenomen i njëjtë që quhet fusha elektromagnetike.

Fusha magnetike ushtron forcën e saj në të gjitha sendet që kanë një ngarkesë elektrike, dhe ndikon të gjithë hapësirën. Elektromotori është paisje që shërben për shëndrimin e energjisë elektrike në energji mekanike. Elektromotorët janë makina elektrike, të cilët në ndërtim janë identikë me gjeneratorët. Parimin e punës e kanë të njëjtë, por kahun e veprimit të kundërt. Elektromotorët kanë përparësi të mëdha në krahasim me makinat e tjera energjetike. Kjo ka bërë të mundshme që këta të gjejnë zbatim të madh në praktikë. Duke u mbështetur në përparësitë e tyre mund të konstatojmë se këta kanë peshë më të vogël se motorët t jerë, janë më ekonomikë, më të qetë në punë, vëhen lehtë në lëvizje, nuk ndotin ambientin dhe janë më precizë në punë. Përpos këtyre vetive të mira këto makina kanë shkallë të lartë të shfrytëzimit.

Duke u mbështetur në llojin e rrymës të cilën e shfrytëzojnë, elektromotorët i ndajmë në elektromotorë të rrymës së vazhdueshme dhe të rrymës alternative. Në elektromotorë të rrymës së vazhdueshme bëjnë pjesë elektromotorët kolektorë, ndërsa në elektromotorë të rrymës alternative bëjnë pjesë elektromotorët kolektorë me konstruksion të posaçem të statorit dhe të rotorit, elekromotorët sinkronë dhe asinkronë.