Fatjonkaloci

[[--Fatjonkaloci 11 Maj 2008 12:43 (UTC) ÇOROVODA 2008

[www.fatjonkaloci.zoomshare.com][[Figura:[[Figura:[

---

http://www.shembull.al Titulli i lidhjes--Fatjonkaloci 21 Maj 2008 18:30 (UTC)--Fatjonkaloci 21 Maj 2008 18:30 (UTC)$Vendosformulenketu$]Shembull.jpg]]]]

SKRAPARI DHE NATYRA E TIJ

Rrethi i Skraparit, me siperfaqe 775 km2 dhe popullsi banuese 29845 banore (INSTAT 2001), shtrihet ne Shqiperine Jugore, ne Qarkun e Beratit. midis rretheve Korc;e, Gramash, Berat, Permet. Ne perberje te tij hyjne 2 bashki (çorovodes dhe Polisanit) 8 komuna (Qender, Vendreshe, Bogove, Zhepe, Gjerbes. Leshnje, Potom e <;':epan) dhe 105 fshatra. Skrapari shtrihet nga 140 m ne 2416 m mbi nivelin e detit; ne zonat klimatike mesdhetare kodrinore, mesdhetare paramalore dhe mesdhetare malore; ne pellgjet ujembledhes te Osumit dhe te Devollit. ne brezin e tokave te hinjta kafe, te kafenjta, te rnurrme pyjore dhe livadhore malore; ne brezat bimore te shkurreve rnesdhetare, dushqeve, ahishte-haloreve dhe kullotave alpine. Rrethi i Skraparit ka pozite te ndermjetme midis rajoneve bregdetare perendimore te vendit tone dhe rajoneve te brendshme te tij. Ne keto kushte, ne te gershetohen tipare te peizazheve mesdhetare me ato te peizazheve kalimtare drejt atyre kontinentale. Ky gershetim behet me i nderlikuar nga ndikimi i fuqishem i ndryshimeve te medha hipsometrike (2277 m) dhe i shkalles se larte te copetimit te relievit kodrinoro- malor. Kjo ka kushtezuar larmine e jashtezakonshme, impresionuese te natyres se Skraparit, te shprehur ne te gjitha dukurite dhe pamjet e saj. Me kete larmi lidhet numuri i madh dhe shumellojshmeria e monumenteve te natyres se tij dhe e vlerave te tjera te ve<;anta te sa;. Pozicioni i ndermjetem i Skraparit ndermjet perendimit te vendit dhe brendesise e lindjes se tij ka ndikuar ndjeshem edhe ne tiparet sociale e ekonomike te rrethit. Territori i tij, i banuar qysh ne lashtesi dhe i pershkuar prej kohesh nga rruge te rendesishme qe lidhnin keto hapesira gjeografike, ka njohur te njejtat nivele dhe ritme popullimi e zhvillimi social-ekonomik si edhe shume rajone te tjera ilire, arberore dhe shqiptare. Ky territor, duke qene kryesisht malor, ka sherbyer edhe si vendstrehimi i njerezve te lire. kundershtare te vendosur te pushtuesve dhe te regjimeve shtypese, i njerezve fisnike dhe te ndershem. mikprites e bujare; i njerezve me trashegimi te pasur materialo- shpirterore, me te cilen lid hen edhe monumentet jo te pakta te kultures se rrethit. ~lIimet e shekullit te fundit. dalja e qendrave te reja te zhvilluara, rrugeve dhe i akseve te tjera te komunikimit, qe e anashkaluan Skraparin, se bashku me mjaft faktore te tjere natyrore, historike dhe politike. ndikuan ne nje fare ve<;imi (lidhet me rruge automobilistike vetem me Beratin) dhe ngadalsimi te ritmeve te zhvillimit ekonomik, ne krahasim me shume rajone ne perendim, por edhe ne lindje te vend it. Analizat dhe studimet tregojne se Skrapari ka mundesi te medha zhvillimi. Keto mundesi lid hen me ofertat e pasura natyrore, te cilat duhet te rivleresohen dhe shfrytezohen ne perputhje me konceptet shkencore, ekologjike dhe politike te kohes se sotme. Jo me te pakta jane edhe ofertat sociale, qe lid hen me skraparasit fisnike, punetore, te kulturuar dhe te emancipuar; arsimdashes, te etur per dije, zhvillim, perparim dhe demokraci. Te gjitha keto perbejne premisa, garanci, qe ne kuadrin e zhvillimeve te sotme politike e sociale, ne vend dhe me gjere, Skrapari te marre impulse te reja dhe te fuqishme zhvillimi; qe ai te mos braktiset, por perkundrazi te kthehet ne nje vend te zhvilluar e turistik, i pershkuar nga akse te medha e moderne komunikimi, qe do t'i japin frymemarrje drejt rajoneve te tjera te vendit dhe me gjere; do ta bejne ate prodhues te produkteve natyrore (mishit dhe djathit te shijshem, veres dhe rakise se famshme, rehanise se mirenjohur ne gjithe treven e jugut, etj.); vend i peligrinazheve te medha jo vetem prane objekteve fetare, por edhe prane monumenteve te natyres e kultures, te cilat jane aq te shumta dhe interesante. NATYRA Natyra e Skraparit eshte e larmishme dhe komplekse: nga fushat e vogla ne te dy anet e Osu[T1it, rrjeti i dendur i luginave te lumenjeve e perrenjeve, qe dredhojne midis kurrizeve te kodrave e maleve dhe deri ne majat alpine te larta dhe te thepisura me cirqe akullnajore; nga zhegu i veres deri ne freskine e kendshme te lartesive; nga zona me debore teper te rralle, ne zonat me shtrese te trashe debore qe zgjat mbi 4-5 muaj ne vit; nga shkurret perhere te blerta deri ne kullotat alpine; nga areali i ullirit, fikut e rrushit, ne ate te thekres e kumbullave. Te gjitha keto takohen ne nje siperfaqe te vogel, por me shtrirje te madhe ne drejtim vertikal dhe teper te copetuar. Kjo, se bashku me pozicionin kalimtar te rrethit nga hapesira gjeografike bregdetare ne brendesi te vendit, kushtezon larmine e jashtezakonshme te peizazheve, qe nderthuren dhe gershetohen ndermjet tyre, duke formuar nje mozaik te vertete, qe rralle mund te gjendet gjetke. Ndertimi gjeologjik dhe relievi

Ndertimi gjeoJogjik i rrethit te Skraparit eshte i larmishem. Ne perberje te zonave tektonike "Kruja" dhe "Jonike" trualli i tij ndertohet kryesisht nga gelqerore te kretes dhe flish te paleogjenit, te cilet jane mbizoterues, por edhe magmatike, ne skajin verilindor te tij dhe molasa te kuaternarit ne pjesen e poshtme te lugines se Osumit. Stukturat gjeologjike me kryesore jane: antiklinalet e Tomor Kulmakut dhe te <;orovodes, sinklinalet e Tomorices dhe te Poli<;anit. Relievi i Skraparit shtrihet nga lartesite rreth 170 m mbi nivelin e detit ne luginen e Osumit prane Poli<;anit deri ne 2417 m, ne majen C;uka Partizane, ne malin e Tomorit. Lartesite deri 400 m mbi nivelin e detit zene 4.2 % te territorit te rrethit dhe shtrihen ne pjeset e poshteme te luginave te Osumit e te Tomorices. Gjithashtu, perfshin edhe kurrizet e ulta kodrinore ne veriperendim dhe ne veri te tij. Lartesite 400 - 1000 m perfshijne pjesen me te madhe te territorit (66,S % te tij). Ato shtrihen ne relievin kodrinor te rrethit, sidomos ne perendim, juglindje dhe ne te dy anet e lugines te Tomorices. Ky territor dallohet per shkallen me te larte te copetimit te relievit dhe shkallen me te larte te degradimit dhe shkretetirizimit te peizazhit. Lartesite 1000 - 2000 m nga shtrirja zene vendin e dyte (27,S % te territorit). Ato perfshijne kurrizet malore ne lindje, jugperendim dhe pjesen e poshtme te vargut malor qendror. Dallohet per relievin me te ashper ne krahasim me dy katet e mesiperme. Lartesite mbi 2000 m kane shtrirje me te kufizuar, vetem 1,9 % te territorit te rrethit dhe zene kreshten dhe majat e Tomorit, Kulmakut dhe Ostrovices. Keto lartesi dallohen per relievin alpin me te thepisur. Format kryesore te relievit jane luginat, kodrat dhe vargjet malore. Luginat jane formuar kryesisht ne terrigjene, qe mbushin strukturat sinklinale te permendura me lart. Keto lugina kane reliev me te bute, me kontraste me te vogla dhe teper te copetuar. Ato zgjerohen shkalle-shkalle drejt sektoreve te poshtem, ku shfaqen qarte disa nivele tarracore, ne te cilat jane vendosur tokat e punueshme dhe qendrat me te medha te banimit. Takohet edhe lugina e formuar ne strukturen antiklinale te <;orovodes, qe ne berthame perbehet nga gelqerore (sektori <;orovode Hambull). Kjo dukuri interesante perben nje mosperputhje te morfologjise me strukturen gjeologjike. Pikerisht ne kete sektor te ndertuar nga gelqeroret eshte formuar kanioni madheshtor i Osumit, i shpallur monument natyre.

RRETHI I SKRAPARIT Fshat - Village Oender korrune - Commune center Oytet - City l:) Qender rrethi~ District center Kufi rrethi - District boundary

Kufi korrone - Comm . .me boundary Rrjeti rrugar - Road netvvork

Izoips - lsohyps _...:.< Hidrografia - Hydrography

Krahas luginave te zhvilluara pergjate strukturave gjeologjike, takohen edhe sektore te tyre te zhvilluar terthor ketyre strukturave, duke formuar keshtu gryka te ngushta dhe kanione: kanioni i Veseshtes nga lumi i <;orovodes dhe i Mi<;anit nga lumi i Osumit ne sektorin e siperme te tij per rrethin e Skraparit.

1. 2.

Pjesa me e madhe e kodrave eshte formuar mbi struktura antiklinale te ndertuara nga gelqerore dhe flishore. Kodrat me teper formojne grumbuj kodrinore, te perbera nga nje mori kurrizesh me drejtime te ndryshme dhe te ndara nga luginat e perrenjeve te shumte dhe teper gerryes. Ne shpatet, ne rreze, por edhe ne kreshte te tyre gjenden jo pak qendra te banuara, ne pergjithesi te vogla dhe tokat e tyre te punueshme, me teper ne formen e ngastrave teper te shperndara. Malet formojne vargje malore me drejtim te pergjithshem veriperendim juglindje. Ato jane formuar mbi struktura antiklinale te perbera nga gelqerore (vargu Tomor Kulmak dhe i Ostrovices) dhe terrigjene vargu perendimor. Kreshtat gelqerore ne shumicen e rasteve jane te thepisura alpine dhe, ne sektore te ve~ante, te rrumbullakta apo te sheshta teper te karstezuara, ndersa kreshtat terrigjene kane morfologji te rrumbullaket Relievi i rrethit te Skraparit dallohet per shkallen e larte dhe shume te larte te copetimit horizontal. Shtrirjen me te madhe e kane territoret me shkalle copetimi 3 - 5 km/km2, pastaj ata me 5 - 7 km/km2, madje, ne disa sektore, edhe mbi kete vlere. Deri ne mesatare eshte shkalla e energjise se relievit: 300 m/km2, ku perfshihet mbi 52 % e territorit. Persa i perket kunderdrejtimit te shpateve, verehet se rrth 50 % e tyre i perket kunderdrejtimit perendimor dhe lindor. Te lidhura ngushte me faktoret strukturorolitologjike, te gerryerjes e te depozitimit, etj, jane edhe tipat e relievit. Shtrirjen me te gjere e ka relievi erozivo-denudues, kryesisht ne territoret e ndertuara nga shkembinjte f1ishore. Midis perberesve te ketij tipi relievi do te ve~ojme rreshqitjet dhe vat rat e erozionit (bokerimat). Pothuaj ne te gjitha shpatet e luginave ka rreshqitje te moshave dhe permasave te ndryshme. Midis me te medhave do te permendim rreshqitjet e Bogoves dhe ate afer fshatit Gradec, e cila ndodhi ne vitin 1963 dhe pati aktivitetit intensiv, gjate te cHit, ne me pak se ne nje jave, 5 shtepi u zhvendosen e u fundosen teresisht ne materialin e rreshqitur. Rreshqitje te tjera te medha ka edhe ne Potom, ne Prishte, ne Therepel, etj. Vatrat e erozionit (bokerrimat) ose sektoret me shkalle te larte degradimi, madje shkretetirizimi me shtrirje me te madhe ne gjithe truallin shqiptar, takohen ne pjesen e siperme dhe te mesme te pellgut ujembledhes te Tomorices. Ketu edhe perrenjte baltore jane te shumte, ne shtreterit e te cileve ka sasi te madhe argjilash dhe rerash. Ne malet e ndertuara nga shkembinjte gelqerore eshte formuar tipi i relievit karstik, i cili perfaqesohet nga hinka e dolina karstike, nga shpella e sterra karstike etj. Perhapjen me te gjere keto forma e kane ne malin e Kulmakut, ku deri tani jane eksploruar disa sterra te shpallura monumente natyre 2 vjet me pare. Ka ende shume te tjera te paeksploruara. Relievi karstik ka shkembinj te xhveshur ne siperfaqe, me lapieze ose shkrepa te formuara mbi shkembinj, qe e veshtiresojne shume kalimin e kembesoreve. Shenojme se ne malet e Tomorit dhe te Kulmakut shprehet edhe tipi i re!ievit akullnajor, i cili eshte me i dukshem ne shpatin verilindor te Tomorit. Cirqet akullnajore dhe morenat akullnajore ne afersi te fshatit Ujanik, tashme jane shpallur monument natyre. Aty, ku ndodhen cirqet, relievi eshte i tipit alpin, i veshtire per tu kaluar, ndersa kodrinat morenore jane perpunuar nga proceset e karstit dhe kane bimesi te pasur. Ne vazhdim do te flasim per njesite perberse me te medha te relievit te Skraparit. Vargu malar Tomor-Kulmak-Mi~an shtrihet ne veriperendim te Skraparit dhe ngrihet menjehere mbi territoret rrethuese. Dallohet per kontrastet e medha te relievit e ndryshimet e theksuara morfologjike nga nje sektor ne tjetrin. Nderpritet nga lugina e qafa te shumta. Perbehet ngagelqeroret e Cr2 dhe flishi i Pg2• Gelqeroret formojne blloqe te medha: Tomor, Kulmak dhe Mic;an, te ndara nga njeritjetri prej shkeputjeve tektonike terthore ose nga breza flishi qe dalin atje ku sharnieri i strukturave gelqerore antiklinale zhytet ne thellesi. Ne veri te vargut ndodhet mati i Tomorit qe shtrihet ne pjesen veriore e veriperendimore te rrethit te Skraparit; nga Qafa e Dardhes ne veri, e cila e ndan nga kodrat e Suloves, deri tek Qafa e Kulmakut ne jug, qe e ndan nga mali me te njejtin emer. Luginat e Osumit dhe Tomorices e kufizojne perkatesisht ne perendim dhe ne lindje. Ndertohet prej shkembinjve gelqerore dhe eshte formuar ne antiklinalin homonim, qe ne veri nderpritet terthor nga disa shkeputje tektonike paralele, qe ne reliev shprehen me thepisje ne shpatin verior. Ketu Tomori ngrihet menjehere mbi kodrat flishore te Suloves, ndersa ne drejtim te jugut kjo strukture ka mbyllje te shkalleshkallshme periklinale dhe zhytet nen mbulesen e flishit te paleogenit. Kjo shprehet me uljen e lartesise drejt jugut nga 2416 m (<;uka Partizan) ne 1430 m (afer Qafes se Kulmakut). Kreshta e ketij mali ndryshon gjate shtrirjes se tij: ne pjesen veriore, per shkak te shkeputjeve tektonike terthore dhe modelimit te fuqishem akullnajor, perbehet nga disa maja me shpate te thepisura, alpine, ndersa pjesa jugore eshte teper e njetrajtshme, e kartstifikuar dhe ulet gradualisht drejt qafave te Kulmakut dhe te Sirakes. Ne kete kurriz dallohen majat e C;ukes Partizane me lartesi 2416 m, me e larta ne gjithe rrethin dhe e Tomorit, 2379 m mbi nivelin e detit.

Teqeja e kulmakut

Takohen edhe disa lugje me forma te ndryshme, shumica pa rrjedhje siperfaqesore. qe zbresin nga te dy krahet, por sidomos ne shpatin lindor. Ne kete mal dallohen dy pragje akullnajore. qe duken qarte ne shpatin verior te tij. Ne shpatin verior e lindor te Tomorrit ka shume cirqe akullnajore te thjeshta e te nderlikuara. Ne fshatin Ujanik ndodhen depozitime morenike, te shpallura monumente natyre. me disa rreshqitje, qe lidhen me depozitimet argjilore dhe ujerat e shumta te burimeve. Ne kontaktin tektonik midis gelqeroreve e flishit, ne shume raste (perendim, veri, verilindje), dalin shume burime: ne fshatin Tomor dhe Bogove (perendim), Ujanik, Kapinove, Kerpice, Sotire (Iindje). Bimesia natyrore eshte teper e rralle, kryesisht drure pishe. Ne afersi te kurrizit ka drure pishe dhe me poshte zhvillohet relativisht mire pylli i ahut, ndersa kreshta eshte e mbuluar me kullota te pasura alpine. Ka funksionuar per disa vite nje rruge makine qe fillonte prej teqes se qafes se Kulmakut dhe arrinte deri ne afersi te majes me te larte. Tani ajo po rindertohet dhe do te perdoret per peligrinazh per ne varrin e Abaz Aliut

Tt

Tyrbia e Abaz Aliut ne Çuken e Tomoriot

Per te jane te interesuar alpiniste, speleologe, gjeografe, biologe, etj. Prane kodrinave morenike te Ujanikut ndodhet dhe fshati me te njejtin emer, i vendosur ne lartesine rreth 1200 m mbi nivelin e detit. Ne lindje te qafes se Kulmakut (shpallur monument natyre ne vitin 2002), 1430 m mbi nivelin e detit, dhe ne juglindje te asaj te Sirakut. me lartesi 1360 m mbi nivelin e detit, ndodhet mati; Ku/makut. Lugina e Tomorices e kufizon ne lindje, perroi i Ujanikut ne veri dhe qafa e Devrise ne jug. Ashtu si edhemali i Tomorit edhe ai i Kulmakut eshte formuar mbi strukture antiklinale, te ndertuar nga shkembinjte gelqerore. Edhe shpatet e tij pershkohen nga linja tektonike shkeputese, pOl' ketu me e dukshme, me e fuqishme eshte ajo ne shpatin lindoI'. Prandaj ky shpat eshte me i pjerrte, me rrepira shkembore, guva karstike, me me shume bimesi natyrore, kryesisht ahishte dhe perroska te tipit guror. Keta te fundit jane me karakteristike ne sektorin Zaloshnje Gjerbes, dhe gjate vershimit te tyre bllokojne rrugen qe kalon pargjate shpatit. eshte me i bute, pothuaj i xhveshur

. plotesisht nga bimesia drunore. pori pasur me bimesi barishtore te katit te kullotave alpine. Ne te jane zhvilluar shume proceset e karstit, ndaj ka shume shkrepa, hinka e dolina karstike dhe stera, me te shpeshta ne fundin apo rrezen e shpateve te tyre, qe e veshtiresojne kalimin drejt kurrizit te malit.

Pjesa jugore e malit te kulmakut

Deri tani njihen vetem ato te Katafiqit. e Prosekut. e Sirakut. e Bores, etj. te shpallura monumente natyre. por ka shume te panjohura dhe te tjera te paeksploruara. E njejta gje duhet thene edhe per kurrizin e malit te Kulmakut. i cili eshte me i bute nga ai i Tomorit, dhe ka mjaft hinka. dolina e lugje karstike. Majat me te larta ne te jane: maja e Ramies me 21 78 m. e Kakrukes Cose e Kulmakut) me 2174 m dhe e Zaloshnjes 1942 m mbi nivelin e detit. Gjate kurrizit ka disa qafa me origjine tektoniko - erozive, por te perpunuara nga procesi i karstit. ndaj me shpesh kane marre formen e lugjeve karstike. Ne to dhe ne format e tjera karstike ka sterra karstike. prej te cilave tashme njihen sterrat Uvlen dhe e Kakrukes. Njera prej tyre ende nuk eshte eksploruar plotesisht ne thellesine e saj mbi 227 m. Qe te dyja jane shpallur monument natyre ne vitin 2002. Nje shpelle tjeter ndodhet ne shpatin veri or te Kulmakut, ne te djathte te perroit te Ujanikut. Ajo njihet me emrin Shpella e Barit. Ka hyrje horizontale shume mbreselenese. por e demtuar dukshem nga ushtria ne vitet 70 te shekullit te kaluar. Prane apo edhe me siper saj duhet te kete te tjera shpella e sterra, pasi karsti siperfaqesor eshte i zhvilluar mire. Bimesia natyrore ne to eshte e pasur dhe perdoret gjate stines se veres per kullotjen e tufave te deleve nga Skrapari dhe rrethe te tjera. Ne disa hinka karstike jane ndertuar lera per grumbullimin e ujit te debores. i cili perdoret per bagetine e imet qe veron aty. Qafa e Devrise ne jug te Kulmakut e ndan ate nga mali i Gostrenckes. Qafa eshte formuar pergjate shkeputjes tektonike dhe me pas eshte perpunuar shume nga proceset karstike. Te dy shpatet e saj jane mjaft te pjerret. nuk mungojne edhe rrepirat shkembore me lartesi prej dhjetra metrash, madje ka dhe guva karstike, te cilat mund te jene dhe hyrje te shpellave, te veshtira per t'u eksploruar. Qafa eshte e veshur me bimesi natyrore, relativisht te ruajtura mire. Ujerat e shiut. te grumbulluara ne format e shumta karstike, depertojne ne thellesi dhe ushqejne burimin e Guakut. Gati sipas drejtimit te saj zhvillohen galerite nentokesore te shpelles se Pirogoshit. Mali i Gonstrenckes ne jug kufjzohet nga lugina e perroit te <;orovodes. rydersa ne Iindje nga pjesa me e siperme e asaj te Tomorices. Maja me e la"rte e tij eshte 1873 m dhe njihet me emrin maja e Leshnjes, emer qe ka fshati ne shpatin juglindor te ketij mali. Ne shpatin jugor dhe jugperendimor te tij perroi i <;orovodes ka formuar kanionin e Gradecit. i cili eshte shpallur monument natyre ne vitin 2002. Me perjashtim te shpateve veriore dhe verilindore te ketij mali. hinka e dolina te shumta karstike dhe stera, me te shpeshta ne fundin apo rrezen e shpateve te tyre, ku gjendet bimesi e larte drunore, ne te tjerat gjendet bimesi barishtore, e cila perdoret per kullote nga bagetite e fshatrave Vlushe, Leshnje, etj. Ne juglindjemali i Gostrenckes mbyllet nga lugina e thelle e lumit te (:orovodes, i cili i ka fillimet e tij ne shpatin perendimor te Ostrovices dhe, pasi nderpret terthor sinklinalin e Tomorices dhe antiklinalin e Kulmakut, derdhet ne Osum. Pjesa e siperme e lugines se ketij lumi, e perbere nga flishi, me plot terrene te shkretetirizuara, ka tipare te ngjashme me luginen e Tomorices. Ne vazhdim ajo nderpret terthor skajin juglindor te struktures gelqerore te Kulmakut. Ketu ajo formon nje kanion te madh (mbi 100 m te thelle dhe 2-3 m te gjere) me shpate vertikale ose gati vertikale. Formimi i kesaj gryke depertuese ne gelqerore, shume prane kontaktit te tyre me flishin, lidhet me proceset teper te zhvilluara karstike. Per kete flasin edhe format e shumta te karstit nentokesor (shpella e madhe e Pirogoshit, prane fshatit Radesh). Edhe pasi del nga kanioni, lugina e lumit te <;orovodes perseri mbetet e ngushte dhe ne formen e shkronjes "V". Ne pjesen me te poshtme te saj dalin dy nivele tarracash. Ajo zgjerohet ne bashkimin me Osumin, ku eshte vendosur edhe qyteti i <;orovodes. Ne skajin me jugperendimor te kurrizit ngrihet menjeheremali gelqeror i Miqanit (1581 m), me shtrirje me te kufizuar se te pareto Ka me teper pamjen e nje blloku, qe sundon, me format e ashpra dhe lartesine e tij, mbi te gjitha territoret perreth, te perbera nga flishi, ndersa ne kreshte ka forma te vogla karstike, por edhe dolina dhe uvala. Skajin verior e ~an lumi Osum me nje gryke te ngushte ne formen e kanionit, formimi i se ciles, ndoshta, lidhet, si dhe ajo e <;orovodes, me procese karstike nentokesore. Lugina e Tomorices, me gjatesi rreth 42 km, shtrihet ne pjesen verilindore te rrethit, midis maleve Tomor- Kulmak ne perendim dhe kurrizit Ostrovice-Bofje-Koshnice ne lindje. Eshte formuar ne strukturen sinklinale flishore te Tomorices, teper te shformuar, deri ne permbysje te plote (Kodovjat). Ajo eshte vendosur me teper pergjate krahut perendimor te kesaj strukture, qe ka kushtezuar karakterin asimetrik te saj. Sektori jugperendimor i lugines eshte zhvilluar gati ne kontaktin e gelqero~eve te Kulmakut me flishin e sinklinalit te Tomorices. Ka drejtim te pergjithshem juglindje veriperendim dhe shtrihet n'e lartesite nga /50 - 200 m, ne afersi te bashkimit te lumit te Tomorices me ata te Devollit, deri ne rreth 600 m mbi nivelin e detit, ne sektorin e siperm te saj. Shtrati i lumit ka gjeresi te madhe, ndersa shpatet e lugines te tij kane asimetri te lehte dhe pjerresi mesatare. Ben pjese ne grupin e luginave, me regjim torrencial te rrjedhjes ujore, pra me lekundje jashtezakonisht te medha te prurjeve. Ne kete lugine ka kushte te pershtatshme per zhvillimin intensiv te proceseve erozivo-denuduese, te cilat kane c;:uar ne degradimin jashtezakonisht te madh te terreneve, aq sa perben nje territor klasik te degradimit dhe shkretetirizimit te tyre, qe eshte intensiv dhe aktualisht: sipenaqe te tera zihen nga bedlendet e fresketa dhe rreshqitjet e reja e aktive qe kane prirje te rriten e te shtohen. Kjo Iidhet ne radhe te pare me daljen e flisheve argjilore shume te buta, me degradimin intensiv te bimesise si pasoje e mbikullotjes dhe e prerjeve te shumta pa kriter, me bazen e ulet te erozionit (Devolli), me kontaktet litologjike dhe tektoniko¬litologjike ne shpatet e kesaj lugine midis gelqeroreve te kurrizit Tomor-Kulmak dhe flishit te lugines, ne te cilet dalin burime te shumta, ku zene fill brazdat, perroskat dhe perrenjte terrenciale, te cilet vazhdimisht thellojne dhe zgjerojne shtreterit dhe luginat e tyre, qe ndahen nga njeri-tjetri nga kurrize te ngushta dhe krejt te zhveshura nga bimesia dhe madje nga toka prodhuese. Gjate stines se dimrit, kur reshjet e shiut zgjatin ne kohe, por edhe gjate shirave te rrembyeshme ne fundin e veres e fillimin e vjeshtes, keta perrenj, duke marre formen e rrjedhjeve te fuqishme te baltes, behen shume te rrezikshem, pasi transportojne sasi te madhe lende te ngurte: argjil, por edhe popla e shkembinj me permasa te medha. Ka patur raste kur kane shkaktuar edhe viktima. Me sasine e madhe te ketij materiali te ngurte, lidhet zallishtja e gjere e lumit te Tomorices. Ne pjesen me te medhe te tij gjate veres nuk ka uje. Tarracat lumore kane shtrirje te kufizuar ne kete lugine. Ruhen dy nivele mbi te cilat gjenden sipenaqe te konsiderueshme toke bujqesore. Ne pjeset e siperme te shpateve te kesaj lugine jane vendosur disa qendra te banuara. Bimesia natyrore eshte shume e vaner, hapesira te tera jane krejt te xhveshura, pa bimesi dhe madje edhe pa mbulesen e tokave. Peizazhet antropogjene jane te pakta dhe lid hen me tokat e punueshme dhe qendrat e banuara. Keta sektore jane te shkretetirizuar. Ne vitet 1960 - 1980 ne disa sektore te shpatit lindor jane bere ripyllezime me pisha, te cilat sollen kufizimin e degradimit. Kurrizi Ostrovice Bofje - Koshnice gjendet vetem pjeserisht ne Skrapar. Ka drejtim veri-jug dhe shtrihet nga <;uka e Frengut ne jug deri afer lugines se Devollit ne veri; eshte me kompakti, me i larti dhe me kontraste me te theksuara te relievit. Ka pereberje Iitologjike te larmishme: gelqerore dhe flish ne pjesen jugore dhe magmatike ne pjesen veriore. Edhe struktura eshte e nderlikuar: antiklinal i madh dhe strukture bllokore. Nje shkeputje e madhe tektonike e ka ngritur qindra metra Malin e Ostrovices, duke i dhene atij me teper formen e nje monoklinali te madh. Me keta faktore strukturore, me levizjet e fuqishme ngritese dhe ndertimin prej gelqeroreve lidhet lartesia e madhe e ketij kurrizi (<;uka e Faqekuqit 2393 m, maja e Frengut 2178 m), thepisja e shpateve, kreshta pak a shume te sheshta dhe te lakuara. Ne kete kurriz dallohen tri male kryesore: Ostrovica e Bofja ne jug dhe Koshnica ne veri. Dy te paret ndahen nga njeri - tjetri nga qafa litologjike e Faqekuqit. I pari ka reliev me te larte e me te ashper se i dyti. Kjo ka bere qe edhe format akullnajore te jene me te shumta, me te medha, sidomos cirqet dhe lugjet. por me pak te ruajtura per shkak te karstit e proceseve periglaciare. Nga shpatet perendimore te tyre zbresin perrenj e perroska, me shume te tipit guroro - baltor. Ne rrezen e shpateve ata kane depozituar materiale te shumta te ngurta ne formen e koneve te depozitimit, mbi te cilet jane formuar toka bujqesore, apo eshte vendosur edhe ndonje qender banimi, ndersa per fund te tyre dalin disa burime. Mali i Koshnices ne veri, i formuar ne bllokun e madh ultrabazik, ka me teper form en e nje kupole te madhe te thepisur, qe lartesohet mbi territoret terrigjene perreth. Lartesia e tij arrin deri ne I 730 m tek Maja e Madhe. Lugina e Osumit eshte me e madhja dhe e pershkon gjithe rrethin nga juglindja (ne afersi te fshatit te Mi<;anit) ne veriperendim (ne veriperendim te Poli<;anit). Shtrihet midis lartesive 200 - 300 m dhe 500 - 600 m. Kjo eshte pjesa me komplekse e gjithe lugines se ketij lumi, rezultat kryesisht i ndryshimit te perberjes litologjike dhe strukturore, neper te cilat kalon lumi ose i nderpret ato. Perbehet nga terrigjenet (flishi) dhe pjeserisht nga gelqerore, qe ndertojne nje seri strukturash antiklinale e sinklinale. Lugina eshte formuar ne struktura antiklinale dhe sinklinale. Keshtu mund te theksojme se sektori me i siperm, Mi<;an - Lapan, eshte formuar ne sinklinalin Guak - Sternec; i mesmi, Lapan - <;:orovode eshte formuar ne strukturen antiklinale te <;orovodes, ndersa sektori i poshtem, <;orovode¬Mbrakull, eshte formuar gati pergjate sinklinalit te Poli<;anit. Strukturat sinklinale ndertohen gati teresisht nga shkembinjte flishore, ndersa ajo antiklinale perbehet nga gelqerore. Aty ku ajo eshte formuar ne str~kturat sinklinale forma e lugines eshte relativisht e gjere, ndersa kur nderpret struktura antiklinale, apo eshte formuar sipas tyre, por ne shkembinj gelqerore, lugina eshte e ngushte dhe formohen ngushtime dhe kanione. Zgjerimet me te medha te kesaj lugine jane ne Jaupas, Poli<;an, Vershezhe, Strore dhe me ne veri te qytetit te Poli<;anit, ndersa ngushtimet takohen ne afersi te fshatit Mi<;an, ne sektorin Hambull ¬<;orovode. Ka edhe sektore kur lugina apo shtrati gjarperon si ne Jaupas, <;ka eshte e lidhur me ndertimin strukturor e litologjik. Lugina eshte e perpunuar plotesisht: shtrati i rrjedhjes dhe lumorja zgjerohen ne drejtim te pjeses se poshtme; numerohen deri ne pese nivele tarracash me lartesi relative 5-15 m, 15-35 m, 45-65 m, 80-90 m, 125-135 m. Zhvillimin me te madh ato e kane ne sektorin e poshtem, ku profilet gjatesore ulen shkalle-shkalle ne fushen e Uznoves (Berat). Kjo tregon se ne kuaternar ketu duhet te kete pasur ulje, qe ndoshta eshte shoqeruar me formimin e nje liqeni. Ne luginen e Osumit, brenda rrethit te Skraparit, dallohen keta sektore: Mi<;;an - Lapan, Lapan -C;:orovode dhe C;:orovode-Mbrakull. Sektori i pare eshte zhvilluar terthor struktures sinklinale te Guak-Sternecit, i perbere nga flishi. Prandaj lugina zgjerohet, eshte simetrike, ndersa ne shpatet e saj ka vatra erozioni. Sektori Lapan-C;:orovode me gjatesi 10 km, perben nje lugine antiklinale dhe nje mosperputhje te morfologjise se relievit me strukturen, sepse zhvillohet pergjate boshtit te struktures antiklinale te C;:orovodes, me berthame gelqerorore te paleogjenit. Ne fillim ajo u formua mbi mbulesen flishore. Levizjet ngritese i dhane mundesi lumit te <;;aje kete mbulese, madje edhe berthamen gelqerore te antiklinalit. Prandaj profili terrthor i saj mori forme te dyfishte: pjesa e siperme, e formuar ne flish, eshte e gjere, ndersa e poshtmja, e formuar ne gelqerore, ka formen e nje kanioni me shpate vertikale te ngushta (35 m), e te thelia deri ne 70-80 m. Sektori C;:orovode-Mbrakull filion ne zgjerimin e C;:orovodes, qe lidhet me daljen nga struktura gelqerore dhe me bashkimin e Osumit me lumin e C;:orovodes. Deri ne Berat lugina hyn ne strukturen sinklinale te Poli<;;anit, ne te

(ketu vendos nje foto nga varishti) cilen ajo eshte e vendosur ne krahun e majte te tij, duke marre keshtu karakter subsekuent. Ne kete sektor behen me te shprehura lumorja e tarracat lumore, rritet paqendrueshmeria e shpateve, sidomos rreshqitjet (me e madhja - rreshqitja e Bogoves). Shpatet e kesaj lugine copetohen ne shkalle te larte nga nje sere degesh te majta e te djathta te lumit te Osumit: perrenjte e C;:orovodes, Staraveckes, Bogoves, Prishtes, Malindit, Veleshnjes, Bigasit, C;:epanit etj. Me shpesh shkalla e copetimit te ketyre shpateve ka vlerat 3 - 5 km/km2• Kjo shkalle copetimi lidhet me shkembinjte e bute qe ndertojne shpatet, pjerresine e konsiderueshme te tyre, por edhe me nderhyrjet, shpesh pakriter, te njeriut mbi bimesine natyrore dhe tokat. Ne varesi te lIojit te shkembinjve jane edhe format e luginave te ketyre perrenjve. Zakonisht prane grykederdhjeve te tyre lugina eshte e gjere, por ne rastet kur ate perfundojne ne kanionet e Osumit, ketu edhe lugina e tyre merr formen e kanionit, ndersa rrjedhja formon ujevara madheshtore. Kur perrenjte derdhen ne zgjerimet e lugines se Osumit, me konin e tyre te madh te depozitimit e kane zhvendosur shtratin e Osumit ne krahun e kundert. E dukshme eshte kjo dukuri ne grykederdhjet e perrenjve qe zbresin nga shpati veriperendimor i malit te Tomorit dhe dalin ne zgjerimin e Mbrakulles. Ketu lumi eshte zhvendosur dukshem drejt perendimit. Ne pellgjet ujembledhes te disa prej ketyre perrenjve ka vatra erozioni qe furnizojne me lende te ngurte rrjedhjen ujore. Nder me perfaqesuesit do te permendim perrenjte e Malindit, te Staraveckes, etj. Ne shpatet e lugines se Osumit jane te zhvilluara edhe rreshqitje te tokes, te medha dhe te vogla, te reja dhe te vjetra, por qe aktivizohen pothuaj ne stinen e dimrit. Nder me te medhate e me te njohurat midis tyre do te vec;ojme: rreshqitjen e Bogoves, te Kakrukes, te Zgerbonjes, etj, te cilat shpesh kane sjelle deme jo te vogla: bllokim te rruges automobilistike Polic;an-C;:orovode, demtim te banesave, tokave, etj. Pasojat negative te tyre jane shfaqur edhe ne demtimin e peizazheve dhe te bimesise, etj. Lugina eshte e pershtatshme per jetesen e njeriut dhe ofron mundesi te medha per zhvillimin e aktivitetit human. Peizazhet antropogjene jane te shumta, sidomos ne sektorin nga C;:orovoda ne Berat. Ato lid hen me tokat e punueshme, nga te cilat permenden blloqet e medha te tarracave me drure frutore, sidomos me qershi e vreshta ne C;:orovode, etj. Ne vitet 80 te shekullit te kaluar, u ndermor krijimi i kullotave polifite, qe u shoqerua me aktivizimin e dukshem te erozionit dhe te proceseve te tjera te shpatit. Efektet negative te trajtimit pa kriter te peizazhit nga njeriu jane shfaqur edhe ne sektore te tjere te lugines. Peizazhet antropogjene Iidhen edhe me

(Ketu vendos nje foto nga kanionet)

Ujevara ne shpatet e thepisura te kanionit te osumit

qendrat e banuara, qe jane mjaft te dendura, ne mesin e te cilave dallohen qytetet <;orovode dhe Polic;an. Zona kodrinore - malore e Potomit shtrihet ne pjesen lindore juglindore te rrethit te Skraparit; midis luginave te perro it te <;orovodes ne veriperendim dhe asaj te Osumit ne jug dhe juglindje. Perbehet kryesisht nga flishi, por midis tyre ka edhe kodrina gelqerore. Lartesite e relievit ne kete zone arrijne nga 500 - 600 m deri ne mbi 1400 m. Majat me te larta jane ne kodrinat e ndertuara nga shkembinjte gelqerore dhe ranore: maja e Gorres 1416 m, Galinat e Qafes 1087 m, e Gjergjevices 1030 m mbi nivelin e detit. Relievi i kesaj zone eshte mjaft i copetuar nga rrjedhjet ujore siperfaqesore. Prej saj zene fill disa dege te djathta te lumit te Devollit: perroi i <;orovodes (ose i Kapinoves), i Staraveckes, i Zogasit, i Bigasit etj me drejtim lindje-perendin. Ata ndahen nga ujendares ne formen e vargjeve te vegjel kodrinor, pak te dallueshem. Deget e perrenjve qe permendem me siper kane copetuar dukshem relievin. Vlerat e ketij copetim jane te larta 5 - 7 km/km2, madje ka edhe sektore me shpate shume te degraduara prane fshatit Potom, Staravecke, Panarit, Nikollare, etj. Mjaft te perhapura jane rreshqitjet e tokes, qe kane demtuar token, bimesine, rruget, etj. Nder me te medhate vec;ojme: rreshqitjet prane fshatrave Potom, Nikollare, Staravecke, Backe, etj. Nder fshatrat me kryesore qe ndodhen ne zonen kodrinore te Potomit do te permendim: Potom, Staravecke, Nikollare, Backe, Visocke, Gergjove, Koprencke, etj. Pas viteve 1991-1992 popullsia e tyre eshte pakesuar, pasi banoret po largohen drejt qendrave te tjera te banuara te lugines se Osumit, apo jashte rrethit te Skraparit. Vargu kodrinoro malor Sevran - Vale vendoset ne pjeset perendimore e jugperendimore te rrethit te Skraparit, ne krahun e majte te lugines se Osumit dhe te perroit te Malindit (dege e tij). Kurrizi i tij sherben edhe si ujendares midis pellgut ujembledhes te Vjoses dhe Osumit, por dhe si kufi administrativ ndermjet rrethit te Permetit dhe Skraparit. Lartesite e tij ulen gradualisht nga juglindja drejt veriperendimit: nga 1254 m (mali i Sevranit) ne 250 m. Mbizoterojne lartesite 500 - 600 m. Relievi eshte formuar mbi shkembinjte terrigjene, ndaj dhe shkalla e copetimit te tij nga rrjedhjet ujore siperfaqesore eshte e mad he: 3 - 5 km/km2 dhe 5¬7 km/km2• Jane disa dege te majta te Osumit qe kane percaktuar kete shkalle copetimi. Midis tyre do te vec;onim: perrenjte e Prishtes, te Vendreshes, te Veleshnjes, etj. Malet kryesore te kurrizit jane: mali i Sevranit, <;epanit dhe i Therepelit, qe shoqtkohen me kurrize kodrinore. Ata kane morfologji te ngjashme: kreshte te rrumbul!aket, shpate me pjerresi te vogel dhe teper te copetuar. Ne afersi tEi ketij kurrizi jane vendosur disa fshatra: Vendreshe, Spathare, Prishte, Sevran i Madh dhe Sevran i Vogel, Muznake, Veleshnje, etj. Klima Mbizoterimi j relievit kodrinoro- malor me lartesi te konsiderueshme dhe shkalla e madhe e copetimit te tij horizontal, larmia e formave te relievit ne shtrirje horizontale dhe vertikale, drejtimi jo i njejte i luginave dhe i qafave, qe orientojne levizjen e ererave ne drejtime te ndryshme, perbejne faktoret kryesore qe kushtezojne tiparet specifike te !dimes se rrethit. Nga nje sektor ne tjetrin ndryshimet jane te shprehura mire ne temperature, ne reshjet e shillt dhe te debores, drejtimin mbizoterues te ererave, etj. Ne rrethin e Skraparit takohen tri zona klimatike: mesdhetare kodrinore, mesdhetare paramaiore dhe mesdhetare malore. E para ka shtrirje me te gjere ne luginat e Osumit dhe te Tomorices, kryesisht ne lartesite 500 - 600 m mbi nivelin e detit. Verehet se ne keto lartesi eshte vendosur nje numer i madh vendbanimesh rurale, por edhe ate urbane (yorovoda dhe Poloc;ani). Ketu eshte dhe pjesa me e madhe e tokes se punueshme. Zona mesdhetare paramalore nuk ka shtrirje te mad he, kryesisht ne shpatet e mal eve te Tomorit, te Kulmakut, te Ostrovices, te Mic;anit, etj. Ndersa ajo mesdhetare malore perfshin territore me siperfaqe te dukshme ne malet e siperpermendura. Ne vazhdim do te japim disa tipare te rendesishme per disa nga elementet me kryesore klimatike. Numri i konsiderueshen i stacioneve meteorologjike dhe periudha jo e vogel e vrojtimit te tyre, na mundesojne arritjen e qellimit tone. Sipas te dhenave te stacionit te Ujanikut rezulton se numuri mesatar i oreve me diell per periudhen prill tetor arrin rreth 1600. Pra eshte nje shifer relativisht e mire per jeten e gjalle. Era eshte nje tregues mjaft i rendesishem i klimes se nje vendi, pasi ndikon jo vetem ne jeten e gjalle, por edhe per veprimtarine dhe banesen e njeriut. Ne rrethin e Skraparit drejtimi i erikave eshte i lidhur sidomos me drejtimin e luginave dhe te vargjeve malore. Sipas te dhenave te stacioneve meteorologjike ~e yorovodes dhe te Ujanikut, rastisjen me te madhe e kane perkatesisht ererat e kuadratit jugor dhe jugperendimor. Shpejtesia e eres me rastisjen me te madhe gjate muajit shkurt ne yorovode dhe ne shtator ne Ujanik mer vleren 15 m/sek. Pergjate luginave shpejtesia e eres arrin deri ne 25 - 30 m/sek. Gjate veres, sidomos ne korrik gusht, mbizoteron era me shpejtesi 2 - 5 m/sek. Temperatura e ajrit eshte treguesi me i rendesishem klimatik qe lidhet drejtperdrejt me jeten e gjalle dhe veprimtarine ekonomike te njeriut. Ne veshtrimin e shkurter te ecurise se temperatures do te mbeshtetemi ne te dhenat e ofruara nga stacionet e <;orovodes, Ujanikut, Potomit, por edhe ne ato te Korites dhe te Nishoves. Viera e temperatures mesatare vjetore shumevje~are ne stacionet e <;orovodes, Nishoves, Potomit, Korites dhe Ujanikut eshte perkatesisht: 14.3° C, 13Y C, 11.6° C, 10.6° C dhe 8.r c. Ne pergjithesi, deri ne lartesite 650 m kjo temperature nuk ulet me poshte se 13° C, ndersa ne lartesite 900 -1100 m arrin 8 -10° C. Pra duket shume qarte ndikimi i lartesise se relievit nevleren e temperatures se ajrit. Vlerat me te ulta temperatura i ka ne muajin janar, kur vlerat mesatare mujore jane: <;orovode 5.7° C, Korite 1.6° C, Nishove 5.4° C, Potom 3.3° C dhe Ujanik o.r c. Vlerat me te larta regjistrohen ne muajt korrik dhe gusht perkatesisht: 23.3° C, 19.9° C, 21.9° C, 20.4° C dhe 17S C. Ne fakt ky tregues e ploteson nevojen biologjike te bimeve per ngrohtesi, per te nisur periudhen e vegjetacionit ne kohen e duhur. Kjo eshte e pershtatshme per shume lIoje te bimesise natyrore, por edhe per nje numer te konsiderueshem te kulturave bujqesore qe kultivohen ne kete rreth. Kjo dukuri verehet pothuaj per te gjitha lartesite deri 650 m mbi nivelin e detit. Pragu i temperatures mbi 10° C ne <;orovode filion qe ne dekaden e trete te muajit shkurt, ndersa ai mbi I 3° C ne Ujanik perfundon ne dekaden e pare te shtatorit apo te tetorit. Ndikimi i temperaturave me te larta eshte me pasoja mbi jeten e gjalle dhe disa veprimtari ekonomike te njeriut si p.sh. per kulturat bujqesore, etj. Ne luginat jane regjistruar viera shume te larta te temperatures maksimale: mbi 30° C, por nuk jane shume te rralla edhe vlerat 42° C. Ne zonat e uleta temperaturat mbi 30°C fillojne te shfaqen qe ne qershor dhe zgjatin deri ne dhjetediteshin e pare te tetorit. Ne zonat malore vlerat e temperatures jane shume me te ulta. Sasia mesatare shumevje~are vjetore e reshjeve arin: ne <;orovode 1052.8 mm, Potom 1139.1 mm, Ujanik 1468.8 mm; <;epan 1099.2 mm, Bar~ 1161.7 mm, Zaloshnje 1532.7 mm. Si kudo ne vendin tone, reshjet atmosferike edhe ne rrethin e Skraparit kane karakter mesdhetar. Ato jane perqendruar kyesisht ne gjysmen e ftohte te vitit, dimri eshte i lagesht ndersa vera e thate, merr vetem gjysmen e reshjeve te dimrit. Muajt me te thate jane korriku dhe gushti, ne te cilet bien perkatesisht 29.9 mm, 36.2 mm, 39.3 mm, 23.7 mm

32.0 mm, 40.3 mm. Muaji me i laget eshte nentori, ne te eHin mesatarisht bien: ne <;orovode 161.2 mm, Potom 156.3 mm, Ujanik 20 1.7 mm, <;epan 174.8 mm, Bar~ 180.0 mm, Zaloshnje 235.9 mm. Megjithate ka dhe raste kur ky rregull prishet, sepse krijohen situata te ve~anta sinoptike, te cilat kapin edhe territore te gjera. Keshtu, ne muajin gusht te vitit 1971 ne <;orovode jane regjistruar 245 mm, ne Potom 213.0 mm, duke zene 31.5 % te sasisa mesatare vjetore. Vitet me me pak reshje kane qene 1971, 1979, 1981, ndersa ata me me shume reshje kane qene 1961, 1975, 1977, 1984 etj. Intensiteti 24 oresh i reshjeve ka arritur: ne <;orovode 137,6 mm, Potom 91.4 mm, Ujanik 118,0 mm, <;epan 120.6 mm, Bar~ 140.9 mm dhe Zaloshnje 150.0 mm. Nuk ka rregullsi te plote edhe per numrin e diteve me reshje gjate vitit. Ne periudhen shtator-dhjetor takohet numri me i madh i tyre. Por ka vite te ve~anta, si viti 1974, kur ne <;orovode pati 132 dite me reshje. Mbizoterimi i relievit kodrinor e malor e ben deboren dukuri te pervitshme ne pjesen me te madhe te relievit ne rrethin e Skraparit. Ketu vlen te dallohen ve~anerisht lartesite mbi 600 - 700 m mbi nivelin e detit. Sigurisht qe trashesia e saj ndryshon jo vetem nga nje sektor ne tjetrin, por edhe nga nje vit ne tjetrin. Me shpesh ne lartesite 300 - 400 m trashesia e debores arrin 10 - 25 em, ne ato 600 - 700 m deri ne rreth 40 em, ndersa mbi lartesite 1000 m arrin deri ne 60 - 70 em. Sipas te dhenave te publikuara nga Instituti Hidrometeorologjik trashesia mesatare e bores ne Nishove dhe Potom arrin 70 em, ne Ujanik e Korite 80 - 82 em. Ne lartesite mbi 1000 m bie debore qysh ne dhjetediteshin e trete te muajit nentor, apo ne fjllim te nentorit. Numri mesatar vjetor i diteve me bore arrin: ne <;orovode 3.43, Potom 20.2, Ujanik 29.4, <;epan 14.5, Bar~ 10.9 dhe Zaloshnje 18.7 dite. Bresheri pothuaj eshte i pranishem ~do vit, por nuk ka ndonje rregullsi ne shperndarje sipas muajve apo stineve. Ne <;orovode numri mesatr vjetor i diteve me bresher arrin 0.2, ne <;epan dhe Ujanik O. I , etj. Ne disa raste ai ka shkaktuar demtime te dukshme ne kulturat bujqesore. Duke vleresuar pasurite klimatike te Skraparit, do te theksonim se jane te shumta: larmia e theksuar, qe mundeson kultivimin e shume lIoje bimesh, nga ulliri deri tek kumbullat dhe thekra; pasurite e medha termike dhe sidomos pluviometrike, qe sigurojne rezerva jo te vogla ujore. Hidrografia Rrethi i Skraparit perfshihet ne grupin e territoreve me pasuri jo te vogla ujore. Drenuesit me kryesore siperfaqesore te tij jane lumi i Osumit dhe i Tomorices. I pari pershkon gjithe territorin e Skraparit nga juglindja ne veriperendim, ndersa i dyti pershkon gjithe pjesen veri/indore te tij. Midis degeve me kryesore te Osumit, nga grykederdhja e perro it te Koblarit ne fshatin Melcke, ku Osumi futet ne territorin e Skraparit, deri ne dalje te tij prane grykederdhjes se perroit te Vokopoles, dallohen: perroi i <;orovodes (Dobrushes), Bogoves, Staraveckes, Bigasit, Prishtes, Rrokut, Ceroves, Malindit etj. Ndersa deget me kryesore te Tomorrices jane: perroi i Kuc;it, Barc;it, Kovac;anjit, Ujanikut, Burranjit, Dunckes, etj. Rrjeti hidrografik i Skraparit ka ujeshmeri jo te vogel, e cila Iidhet kryesisht me relievin kodrinoro - malor dhe sasine e madhe te reshjeve qe Tabela nr. I Karakteristikat morfometrike te hidrografise bien ne territorin e ketij rrethi. Me poshte po japim disa te dhena te pergjithshme per disa nga lumenjte dhe perrenje kryesore te rrethit. Sipas te dhenave te vrojtuara del se prurja mesatare shumevje<;are vjetore per lumin e Osumit ne aksin e <';:orovodes eshte 16 m3/sek, perroi i <';:orovodes 5.33 m3/sek, i Bigasit 2.66 m3/sek, etj. Janari eshte muaji kur keto rrjedhje kane sasine me te madhe te ujit, 13.3 - 16.2 % te volumit te rrjedhjes vjetore. Ne periudhen e laget ajo ze 90 %, ndersa ne ate te thate 10 % te volumit te rrjedhjes vjetore. Sasia e material eve te ngurta qe transportojne rrjedhjet siperfaqesore eshte shume e madhe, madje ne disa sektore (Tomorice, Potom) arrijne mbi 6149 ton/km2/vit . Mineralizimi i ujerave lekundet midis 250-500 mg/liter. Me e uleta verehet ne muajin maj, ndersa me e larta ne muajin shtator. Ato jane te tipit bikarbonat, jonet e kalciumit dhe te magnezit zene 50 % te vlerave te mineralizimit. Fortesia e ujerave eshte 0 15 shkalle gjermane, ndersa pehashi lekundet ne vlerat 7.6 - 8.1. Ne rrjetin hidrografik perfshihen edhe burimet natyrore ujore, ku nder me te medhenjte do te ve<;ojme: Guaku me prurje mesatare vjetore 1.28 m3/sek, burimet e Ujanikut me prurje mesatare 0.28 m3/sek dhe Bogoves me 1.29 m3/sek. Prurjet me te vogla verehen ne muajin shtator, ndersa ate me te larta ne muajin janar. Keto burime e kane pellgun ujembledhes ne territore gelqerore, pra jane te tipit karstik. Por edhe ne territoret e ndertuara nga shkembinjte flishore ka mjaft burime, por me prurje te vogla, madje disa thahen gjate stines se veres. Ata dalin ne kontaktin e argjilave me ranoret, etj. ndaj futen ne grupin e burimeve te kontaktit. Ne kete grup do te ve<;ojme ata te Faqekuqit, me prurje 20 - I 50 lis, Varishtes, 20 - 80 lis, Ujit te Zi ,me 100-180 lis, etj. Ujerat pikdoren per furnizimin e qendrave te banuara (Berat, <';:orovode, Poli<;an dhe shume fshatra), per prodhimin e energjise elektrike (Guak, Ujanik, Bogove) dhe per ujitjen e kulturave bujqesore. Gjate viteve 1960 - 1987 u ndertuan mbi 13 ujembajtes, me volum te pergjithshem 3,5 milione m3 uje dhe aftesi ujitese 1023 ha, por qe aktualisht ujitin vetem 600 ha. Ne dobi te ujitjes se kulturave bujqesore u vune dhe 20 stacione pompimi me prurje te pergjithshme 1,50 m3/sek. Nga e gjithe siperfaqja e punueshme prej 10000 ha, 30 % e saj ishte nen uje. Kanalet ujitese te kombinuara me sifone tubash metalike, <;onin ujin prane kulturave te mbjella edhe ne shpatet e kodrave; etj. Nga studimet hidroteknike te kryera ne vitet 80 te shekullit te kaluar, ka dale se rrethi i Skraparit ka potenciale te konsiderueshme hidroenergjitike. Pergjate lumit te Osumit jane percaktuar 4 akse per ndertimin e hidrocentraleve: Lapan, Grepcke, <';:orovode dhe Bogove. Sigurisht qe kjo do te kerkonte rishikim sipas konceptit me te ri te zhvillimit

te qendrueshem dhe te lIogariteshin perfitimet ekonomike, por edhe problemet ekologjike. Mbrojtja e kanionit te Osumit duhet te jete perparesore ndaj ndertimit te nje hidrocentrali te mundshem. Tokat Ne rrethin e Skraparit gjenden te gjithe tipet gjenetike kryesore te mbuleses se tokave. Ato jane formuar mbi shkembinj me perberje e moshe te ndryshme: depozitimet e kuaternarit, argjila, alevrolite, gelqerore, ranore, konglomerate etj. Keto dhe kushtet klimatike mesdhetare kodrinore e malore, mbizoterimi i theksuar i relievit kodrinor e malor, mbulesa bimore jane faktoret kryesore natyrore qe kane percaktuar zhvillimin e tokave te kafenjta, te hinjta kafe, etj. Te pranishme, por me shtrirje te kufizuar, jane edhe nentipe te tjera te tokave azonale si p.sh. tokat livadhore aluvionale e skeletike. Rrethi i Skraparit perfshihet ne grupin e atyre rretheve qe dallohen per shkallen e konsiderueshme te degradimit te mbuleses se tokave. Kjo eshte e lidhur me kushtet topografike te relievit, shtrirjen me te madhe te shkembinjve terrigjene mjaft te prirur ndaj proceseve te erozionit, me sasine e konsiderueshme deri ne te bollshme te reshjeve, me intensitetin e madh te reshjeve, me degradimin e siperfaqeve pyjore dhe kullosore, kryesisht nga faktori antropogjen nepermjet shpyllezimeve masive per dekada te tera ne shpatet, etj. Me keto lidhen sektore te tere te degraduar e shkretetirizuar ne shkalle te larte. Siperfaqja e tokes se punueshme arrin 11993 ha, ose 15.2 % te rrethit. Nga kjo siperfaqe I 1028 ha e zene bimet e arave, 192 ha vreshtat, 748 ha druret frutore dhe 25 ha ullishtet. Ne pergjithesi tokat jane relativisht te varfera, ve~anerisht ne Iidhje me permbajtjen e azotit dhe fosforit. Ne tokat bujqesore siperfaqen me te madhe e zene tokat e kafenjta malore (deri 52%) dhe te hinjta kafe (deri 31 %) etj. Ne vazhdim do te bejme fjale per tipet kryesore te tokave: Tokat e hinjta kafe shtrihen thuajse. deri 600-800 m mbi nivelin e detit, pra me teper ne zonat kodrinore dhe paramalore te ndertuara kryesisht nga terrigjenet. Prandaj ne to eshte shume i zhvilluar erozioni. Kane perberje mekanike te mesme dhe, duke u vendosur mbi formacionet argjilore te ngjeshura dhe te papershkueshme prej ujit, gjate periudhes se dimrit preken nga rreshqitje dhe shembje te shpeshta: ne Tomorice, Potom, Nikollare, Backe, Malind, <;epan, Vendreshe, Prishte, Therepel, etj. Jane . mesatarisht te thelia, merren rendimente te larta po qe se mbrohen, plehrohen e punohen me kujdes. Tokat e kafenjta ma/ore shtrihen ne lartesine 600 - 1000 m mbi nivelin e detit si ne Gjerbes, Ujanik, Barf! i Siperm, Kapinove, Potom, etj. Formohen me teper ne shkembinjte gelqerore, kane ngjyre te kuqerreme dhe te murrme. Ndodhen ne pjerresite 15-25 % dhe jo pak prej tyre ne pjerresite deri ne 50 %; jane te pasistemuara mire dhe kulturat e mbjella ne to japin rendimente te uleta. Ujerat e reshjeve, qe levizin ne siperfaqe, formojne rrekeza te shumta, duke vene perpara nje sasi jo te vogel toke. Thahen lehte, nxehen shpejt, punohen mire dhe vijne shpejt per pune. Zakonisht ne keto toka mbillet thekra, urovi, kOf!kulla, misri e gruri. Gjithashtu keto toka jane te varfera me humus, vlerat e te cilit levizin nga 0.9 % deri 1.3 %. Te varfera jane dhe me fosofor, qe arrin 0.4 %-0.9 % per 100 gr toke. Ngjyra eshte nje tregues i origjines se tokave, sidomos tokat e kuqe qe jane shume te perhapura ne territoret gelqerore (karstike) te ketij rrethi. E tille eshte terra rossa (to kat e kuqe) si rezultat i dekalcifikimit te gelqeroreve dhe shperberjes te oksidit te hekurit. Per me teper keto toka jane quajtur poligjenetike. Ato jane shume te pasura me lende organike e teper te pershateshme per rritjen e kulturave te ndryshme bujqesore. Jane te perqendruara ne format karsike si ne dolinat, uvalat, depresionet karsitike te malit te Tomorit, Kulmakut, Mif!anit, etj. Ngjyra e kuqe dobesohet me rritjen e sasise se humusit. Ky i fundit eshte i rendesishem per cilesite strukturore te tokes, sepse nxit qarkullimin e mire te ujit, e ajros ate dhe per bimet eshte ushqim i pasur. Bimesia luan rol kryesor ne zhvillimin e humusit. Ajo eshte faktori me i rendesishem per dherat qe formohen, kryesisht nga dekompozimet e gjetheve, rrenjezimet barishtore, ku krijohet nje shtrese e trashe me ngjyre te erret dhe e pasur me lende ushqyese. Humusi eshte gjithashtu nje ndihmues kryesor ne proeesin e veprimit biologjik dhe bakterial, te eilat ndihmojne per te mbajtur dheun te ajrosur. Tokat e murrme pyjore ose te pyjeve te ahut dhe te Pishes shtrihen ne lartesite 1000-1200 m deri ne 1700 m. Ne ndonje rast, zbresin dei ne 900 m dhe ngjiten deri 1800 m. Keto tokat zhvillohen mbi eluvin e sedimentareve e magmatikeve. Formohen ne reliev shume te eopetuar dhe te gerryer fuqimisht; ne klime te ftohte me dimer te ash per, vere te fresket, me perqindje te mjaftueshme reshjesh, qe kushtezojne regjimin shpelares te tokave, te eilat zhvillohen nen pyjet e ahut e te haloreve me zhvillim te bujshem. Profilj i ketyre tokave, me ndertim karakteristik, i trashe 80-140 em, filion me nje shtrese te holle (A), e perbere nga mbetje te dekompozuara me ngjyre te zeze dhe trashesi deri ne 5 em. Me poshte vjen horizonti humusor, me trashesi deri ne 30 em, me ngjyre te murrme te erret ose kafe, strukture granulore e arore dhe i ngjeshur. Horizonti B eshte i ngjeshur. Tokat e murrme pyjore permbajne 8-14 % humus ne siperfaqe, yeti fiziko-mekanike te mira, kane reaksion acid deri ne neutral, pasoje e ndikimit te shkembit amnor dhe pjellori potenciale. Tokat e ketij brezi te vena pak nen kulture, tashme jane braktisur, duke u rrezikuar te demtohen dhe shkretetirizohen nga erozioni. Prandaj per to jane te nevojshme masat kunder gerryerjes. Tokat /ivadhore malore (Uv1) ose tokat e maleve te larta shtrihen mbi lartesite I 700 m. Me te perhapura jane ne Tomor, Ostroviee dhe Kulmak. Formohen kryesisht mbi gelqerore dhe me pak mbi terrigjene. Relievi i tyre eshte shume heterogjen dhe dallohet nga eopetimi dhe pjerresite e medha, me perjashtim te rrafsheve ne pjeset e siperme te disa maleve. Zhvillohen ne kllshtet e klimes me te ashper: temperatura te uleta, reshje te shumta dhe avullim te vogel; mbizoterimi i reshjeve te debores; reshje te konsiderueshme edhe gjate veres se fresket. Keto toka formohen nen bimesine e graminaeeve te kullotave, me zhvillim te madh, qe pengon proeesin e gerryerjes. Periudha e saj e vegjetaeionit eshte e shkurter, debora zgjat nga nentori ne prill, madje dhe me shume. Kjo bimesi vegjeton ne fund te pranveres dhe vazhdon deri ne vjeshte, kur ulet temperatura e filion bora. Ne keto rrethana formohet nje mase e madhe humusi (rreth 20 % ne siperfaqe). Tokat livadhore malore kane profil rreth nje meter te trashe, horizont humusor te shprehur mire dhe te trashe. Ne siperfaqe kane nje shtrese te holle e te pershkueshme nga rrenjet, e eila formon nje mase sfungjerore. Shtresa hllmusore (A), deri ne 40 em, ka ngjyre te erret kafe deri ne te zeze; eshte e shkrifet, e ajroSUl", me stukture kokerrizore te shprehur mire. Nentoka (B) eshte me e ngjeshur, me ngjyre te murrme te verdhe, pa strukture, e pluhurosur. Shtresa A Iidhet me shtresen B nepermjet horizontit AB, qe eshte mjaft i trashe Ato kane perberje mekanike subargjlore te mesme ne te gjithe profilin e tyre (argjila 30-50 % te perberjes se tokes) dhe reaksion acid (pH 4-5.6), ndersa mbi gelqeroret jane neutrale ose pak aeide. Ky reaksion eshte i lidhur me permbajtjen e madhe te lendes organike dhe me zhvillimin e paket te proeesit te djersitjes, te kushtezuara nga klima mjaft e fresket. Tokat livadhore malore shfrytezohen kryesisht si kullota gjate priudhes se veres. Per te permiresuar pjellorine e tyre duhet te mbrohen nga gerryerjet, te pastrohen nga guret e shkurret dhe tu behet pleherimi ne pershtatje me perberjen kimike te tyre dhe gjendjen e bimesise. Tokat livadhore aluvionale shtrihen ne siperfaqe te shkeputura ne te dy anet e lumenjve Osum, <;:orovode, Tomoriee dhe degeve te tyre. Materialet e ngurta, te cilat lumenjte transportojne gjate rrjedhjes se tyre e granulore e arore dhe i ngjeshur. Horizonti B eshte i ngjeshur. Tokat e murrme pyjore permbajne 8-14 % humus ne siperfaqe, yeti fiziko-mekanike te mira, kane reaksion acid deri ne neutral, pasoje e ndikimit te shkembit amnor dhe pjellori potenciale. Tokat e ketij brezi te vena pak nen kulture, tashme jane braktisur, duke u rrezikuar te demtohen dhe shkretetirizohen nga erozioni. Prandaj per to jane te nevojshme masat kunder gerryerjes. Tokat /ivadhore malore (Uv1) ose tokat e maleve te larta shtrihen mbi lartesite I 700 m. Me te perhapura jane ne Tomor, Ostroviee dhe Kulmak. Formohen kryesisht mbi gelqerore dhe me pak mbi terrigjene. Relievi i tyre eshte shume heterogjen dhe dallohet nga eopetimi dhe pjerresite e medha, me perjashtim te rrafsheve ne pjeset e siperme te disa maleve. Zhvillohen ne kllshtet e klimes me te ashper: temperatura te uleta, reshje te shumta dhe avullim te vogel; mbizoterimi i reshjeve te debores; reshje te konsiderueshme edhe gjate veres se fresket. Keto toka formohen nen bimesine e graminaeeve te kullotave, me zhvillim te madh, qe pengon proeesin e gerryerjes. Periudha e saj e vegjetaeionit eshte e shkurter, debora zgjat nga nentori ne prill, madje dhe me shume. Kjo bimesi vegjeton ne fund te pranveres dhe vazhdon deri ne vjeshte, kur ulet temperatura e filion bora. Ne keto rrethana formohet nje mase e madhe humusi (rreth 20 % ne siperfaqe). Tokat livadhore malore kane profil rreth nje meter te trashe, horizont humusor te shprehur mire dhe te trashe. Ne siperfaqe kane nje shtrese te holle e te pershkueshme nga rrenjet, e eila formon nje mase sfungjerore. Shtresa hllmusore (A), deri ne 40 em, ka ngjyre te erret kafe deri ne te zeze; eshte e shkrifet, e ajroSUl", me stukture kokerrizore te shprehur mire. Nentoka (B) eshte me e ngjeshur, me ngjyre te murrme te verdhe, pa strukture, e pluhurosur. Shtresa A Iidhet me shtresen B nepermjet horizontit AB, qe eshte mjaft i trashe Ato kane perberje mekanike subargjlore te mesme ne te gjithe profilin e tyre (argjila 30-50 % te perberjes se tokes) dhe reaksion acid (pH 4-5.6), ndersa mbi gelqeroret jane neutrale ose pak aeide. Ky reaksion eshte i lidhur me permbajtjen e madhe te lendes organike dhe me zhvillimin e paket te proeesit te djersitjes, te kushtezuara nga klima mjaft e fresket. Tokat livadhore malore shfrytezohen kryesisht si kullota gjate priudhes se veres. Per te permiresuar pjellorine e tyre duhet te mbrohen nga gerryerjet, te pastrohen nga guret e shkurret dhe tu behet pleherimi ne pershtatje me perberjen kimike te tyre dhe gjendjen e bimesise. Tokat livadhore aluvionale shtrihen ne siperfaqe te shkeputura ne te dy anet e lumenjve Osum, <;:orovode, Tomoriee dhe degeve te tyre. Materialet e ngurta, te cilat lumenjte transportojne gjate rrjedhjes se tyre e ridepozitojne pergjate shtratit. Ato perbejne toka pjellore. Lumi gjate rrjedhjes kalon neper shkembenj me perberje te ndryshme litologjike. Prandaj dhe grumbullimet e aluvioneve pergjate rrjedhjes jane te ndryshme. Aluvionet jane ne shtresa me trashesi te ndryshme qe arrijne deri ne 1.5 m thellesi. Keto formojne toka kryesisht subranore deri ne subargjilore. Kane horizont humusor te ceket qe shkon ne I. 1-1.5 %; jane shume te vanra me fosfor, 0.4-1.3 mg per 100 gr toke. Ne pergjithesi vijne vone per pune. Ato nuk jane sistemuar dhe te infektuara shpesh nga barerat e keqia, si krisja, nena etj. Prandaj per keto toka duhet treguar kujdes per mirembajtjen, pleherimi, sistemimill, pasurimin me fosfate, etj. Mbulesa bimore Rrethi i Skraparit perfshihet ne grupin e atyre rretheve qe dallohen per pranine relativisht te pasur te mbuleses se bimesise natyrore. Ne fakt, ne kete pasuri perfshihet si shtrirja siperfaqesore dhe shumellojshmeria e saj. Nje gje e tille eshte e Iidhur me bashkeveprimin, marredhenien dhe varesine ndermjet mjedisit fizik, kushteve klimatiko - tokesore, etj. Sipas te dhenave te publikuara ne fundin e viteve 80 te shekullit te kaluar, ne rrethin e Skraparit 3 I % e siperfaqes se tij e zinin shkurret dhe pyjet, ndersa 38.3 % e zinin kullotat. Ne kete rreth gjenden te gjitha katet bimore: shkurret, dushku, haloret dhe kullotat alpine. Kufijte midis kateve bimore jane jo te qarte, pra vihet re perzierja e tyre. Pothuaj e njejta gje ndodh edhe me shtrirjen horizontale te tyre. Mesa duket ketu roli me kryesor u takon kushteve mikroklimatike, topografike dhe kunderdrejtimit te shpateve. Perzjerja eshte me e shprehur midis katit te shkurreve dhe te dushkut. Me poshte po japim disa te dhena kryesore per ~do kat bimor. Kati i shkurreve perfaqesohet nga shkurre te tipit mesdhetar me gjelberim te perhershem dhe te perkohshem. Ato zene 5270 ha dhe shtrihen deri ne lartesite 600 - 800 m ne shpatet me kunderdrejtim jugor dhe jugperendimor, ndersa ne shpatet me kunderdrejtim verior shkurret shume rralle e kalojne kufirin e 600 - 650 m. Ky kat bimor shtrirjen me te madhe e ka ne te dy shpatet e luginave te Osumit dhe te Tomorices, ne kodrat me lartesi deri ne rreth 800 m perreth ketyre luginave, si dhe ne kodrat e Potomit dhe Prishtes. Territori ndertohet me shume nga shkembinj flishore. Ne kufirin me te siperm te ketij kati gjendet dushk, dhe me teper drure disi te rralle, pa formuar pyll. Nder Ilojet me kryesore te tyre me gjelberim te perhershem (makjet) do te ve~ojme: marja (Arbutus unedo), shqopa (Erica arborea), perralli

(Quercus cociferra), gjineshtra (Spartium joniceum), ilqja (Quercus ilex) , mersina (Myrtus communis). Ndersa midis shkurreve me te pranishme, qe i rrezojne gjethet ne stinen e dimrit (shibljak) permendim: driza (Paliurus acue/enatus), gorrica (Pirrus ameydoliformus), disa lIoje murrizesh (Corteagus), etj. Si kudo ne vendin tone, edhe ne rrethin e Skraparit, kati bimor i shkurreve eshte me i demtuari. Siperfaqja e tij ka ardhur duke u zvogeluar, si rrjedhim i nderhyrjes se njerzve. Rritja e numrit te popullsise ka kerkuar vazhdimisht rritjen e prodhimeve bujqesore, por kjo e fundit nuk mund te realizohej nepermjet rritjes se rendimenti, pasi tokat jane relativisht te varfera dhe mungon mekanizimi, ujitja etj. Kjo nxiti zgjerimin e tokes are ne kurriz te siperfaqes se katit te shkurreve, vec:;:anerisht ne shpatet e ndodhur me prane qendrave te banuara. Pasoje e ketyre ishte degradimi i tokes ne vec:;:anti

Vreshtat foto te lefterit

Vreshta te reja ne fshatin Sharove me pronar Lefter Lame dhe i peizazhit ne pergjithesi. Krahas hapjes se tokave te reja, ne zvogelimin e dukshem te siperfaqes se katit te shkurre've ndikuan edhe prerja e tyre per ngrohje, mbikullotja nga bagetia e imet, vec:;:anerisht dhia, etj. Ketu nuk duhen perjashtuar edhe zjarret, te diet per fat te keq, pothuaj kane patur si shkak pakujdesine e njerezve. Vazhdimisht shkurret jane trajtuar si pa dobi ekonomike. Kjo lidhej me konceptin e gabuar se c:;:fare japin ate drejtperdrejt per te rregulluar mireqenien, pa i vleresuar per rolin e tyre te pazevendesueshem ne pasurimin e ajrit me oksigjen, per mbrojtjen e mjedisit e te tokes nga degradimi e shkretetirizimi, per faunen e pasur ne dobi te natyres dhe te njeriut, per rritjen e lageshtise se ajrit, per levizjen e ngadalte e pastrimin e ujit ne siperfaqe e brendesi te tokes, nje element shume jetesor per qeniet e gjalla, etj. Nder perdorimet kryesore te shkurreve do te theksonim: si bime mjekesore, sidomos frutat e disa shkurreve: kokrrat e dellinjes dhe te murrizit, ndersa frutat e mares per raki dhe gjethet e dafines ne kulinari, madje eksportoheshin jashte Shqiperise; druri i shqopes per prodhime artistike si lIulla, cingarishte, lodra per femije, etj, te kerkuara edhe nga tregu i jashtem. Edhe disa bime barishtore ne kete kat bimor perdoreshin si bime mjekesore per eksport, si psh rigoni, etj. Lulezimi i bimesise se katit te shkurreve ka ndihmuar shume zhvillimin e apikultures. Mjalti i Skraparit njihet si nder me cilesoret dhe me kurativet ne vendin tone. Kati i dushkut vendoset mbi ate te shkurreve, kryesisht ne lartesite 600 - 800 m dhe 800 -1200 m mbi nivelin e detit. Ashtu si edhe tek kati i shkurreve edhe ketu kjo eshte ne varesi te kunderdrejtimit te shpateve. Perfaqesohet nga disa lIoje dushqesh dhe se jo rralle pylli ka perzjerje te tyre. Midis dushqeve perhapjen me te mad he e kane qarri (Quercu cerris) dhe bulgri (Quercus trojana). Edhe ketu kati i dushkut ka perzjerje me drure te tjere, qe i leshojne gjethet ne stinen e dimrit dhe perbejne nenkatin e ketij pylli, midis te cileve do te permendim: shkoza (Carpinius orienta/is), krekeza (Acer compestre), panja gjethe gjere (Acer obtusatum), frasheri i bard he (Fraxinus ormus), bliri gjethe gjere (Tilia p/atyphyllos). Ketu futet edhe druri i lajthise (Corry/us ave/ane), i cili ne disa sektore ka shtrirje te konsiderueshme dhe formen e shkurreve. Dushqet gjenden pothuaj kudo, si ne territoret e ndertuara nga terrigjene edhe ne ata te ndertuar nga gelqerore. Kjo ndodh pasi ata kane pak kerkesa ndaj tipit apo pasurise se tokes, pasurise me lende minerare. Te pakta jane edhe kerkesat e ketyre drureve ndaj lageshtise. Jane drure f1etore me kurore relativisht te gjere, ndersa vete pylli i dushkut eshte mjaft i dritesuar. Pikerisht ky eshte faktori qe ka kushtezuar zhvillimin e mire te bimesise barishtore brenda pyllit dhe ne lendinat e livadhet me shtrirje te dukshme. Edhe ketu kjo bimesi barishtore eshte e pasur ne lIoje dhe perdoret shume si kullote per blegtorine dhe bletet ne stinen e pranveres e fillimin e veres. Pylli i dushkut, ne Skrapar mbulon 9510 ha. Qe prej me shume se 7 - 8 dhjetevje~aresh siperfaqia e tij ka ardhur duke u zvogeluar. Kjo eshte prirja edhe per te ardhmen, pasi eshte rritur shume kerkesa per dru zjarri, lende ndertimi, baze ushqimore te gjelber per blegtorine ne stinen e dimrit per zonat e larta, etj. Tani rezultojne siperfaqe te kufizuara te ketij pylli prane fshatrave. Ne mjaft sektore shfrytezimi pa kriter i katit te dushkut eshte shoqeruar me degradim te peizazhit, te tokes dhe jane krijuar kushte te pershtatshme per shkretetirizim. Kjo ka ndihmuar edhe riaktivizimin apo formimin e rreshqitjeve te tokes, etj. Shembuj te tille ka atje ku dhe faktoret e tjere natyrore jane te pershtatshem, perreth Potomit, Prishtes, <;epanit, etj. Ne vitet 80 te shekullit te kaluar ne shume sektore vendin e dushqeve e zune kullotat polifite dhe blloqet frutore. Kati i ahut dhe i ha/oreve vendoset mbi ate te dushkut dhe shenon kufirin me te siperm te bimesise natyrore drunore. Ai perbahet nga druret e ahut dhe te pishes, te diet ndodhen ne territore kryesisht gelqerore dhe ne lartesite mbi 1200 - 1500 m. Kufiri me i siperm arrin deri ne lartesine 1700 -1800 m mbi nivelin e detit. Shpesh terreni eshte shkembor, shpatet kane pjerresi mesatare te larte dhe mbulesa e tokes ka trashesi te vogel. Klima eshte mesdhetare malore, ku debora eshte dukuri e zakonshme gjate stines se dimrit deri ne mesin apo fundin e pranveres. Ashtu si per katet e tjera edhe kati i haloreve perzihet me dushkun ne zonen kufitare midis tyre. Verehet se nuk ka nje ndarje te qarte as midis shtrirjes se pyllit te ahut dhe atij te pishes. Madje gjenden sektore ku pylli i pishes, qe perfaqesohet nga rrobulli i kuq, eshte krejt i vetem, pa ate te ahut dhe arrin deri ne lartesit 1800 ne malin e Kulmakut, i shpallur monument natyre. Kjo ves;ori shpjegohet me mikrozonat klimatike, qe shfaqen ne forma te ves;anta te relievit, ndaj jo rralle siperfaqet e ahishteve nderpriten nga ate te pishes, pavaresisht nga lartesia mbi nivelin e detit, pjerresia e shpatit, etj. Zakonisht pylli i ahut ndodhet ne shpate me pak te pjerrta, s;ka tregon kerkesat me te medha te tij ndaj trashesise se tokes dhe te lageshtise. Pyjet e ahut kane shtrirje me te plote ne shpatet veriore e verilindore te maleve te Tomorit, te Kulmakut, te Ostrovices, te Gostenckes. Ne cirqet akullnajore te Tomorit rrobulli ngjitet edhe mbi lartesine 1900 m, ku relievi eshte shkembor, alpin, me pjerresi te madhe e shtrese shume te vogel te mbuleses se tokave. Pyjet e ahut ne kete rreth zene 2660 ha ndersa te pishes 5580 ha. Shfrytezimi i ketyre pyjeve ka prekur me shume ata te,ahut ne lindje te Tomorrit e juglindje te Kulmakut. Prania e tyre larg qendrave te banuara, ka bere qe perdorimi vetiak i banoreve per lende ndertimi te kete qene e kufizuar. Pas <;Iirimit te vendit filion ne menyre te organizuar shfrytezimi nga ndermarrjet shteterore. Prodhohej lende ndertimi dhe dru zjarri jo vetem per rrethin e Skraparit, por edhe ate te Beratit. Kul/otat a/pine perbejne katin me te siperm bimor, duke u vendosur mbi lartesite 1800 m dhe 2000 m. Ketu ate kane shtrirje siperfaqesore me te madhe, por gjenden edhe ne livadhet midis katit te haloreve, apo dhe ne shpatet gelqerore me pjerresi te konsiderueshme, ku gjenden hinka karstike. Edhe ketu ate mbizoterohen nga lIojet graminore dhe midis tyre ka edhe drure te rralle e te shkurter: dellinja e shkurter (juniperius nana), driza, murrizi, trendafili i eger etj. Ato zene 15000 ha. Kullotet alpine, por edhe ate ne brezat e tjere bimore, jane perdorur shume per blegtorine e imet. Deri ne fundin e viteve 80 te shekullit te kaluar, ato siguronin 60 % te kerkesave te te imtave me baze ushqimore. Gjate veres ne to veronin tufa te medha me dele nga Skrapari, por edhe nga rrethet e tjera te vendit si: Mallakastra, Fieri, Berati, etj. Kullotat me shtrirje me te gjere dhe me te pasurat takohen ne lindje te kurrizit te Tomorit dhe ne perendim te Kulmakut, ne Vlushe, ne Mic;an, ne Ostrovice, etj. Prodhimet e produkteve te qumeshtit te bagetive qe ushqeheshin ne keto kullota perpunoheshin ne baxhon e Ujanikut, e cila per ate kohe ishte me e mire ne rrethin e Skraparit, por ndoshta dhe me gjere. Ato ishin nga me cilesoret dhe me te kerkuarat ne gjithe vendin dhe eksportin. Larmia e bimeve barishtore, krejtesisht larg kimikateve, klima e shendetshme dhe uji i paster i burimeve, e benin prodhimin cilesor, plotesisht biologjik Ne vitet 1960 -1980 shteti beri disa investime per pyllezime te reja (2890 ha) dhe per pastrimin e sistemimin e kullotave, te cilat me sa kemi biseduar me barinj te moshuar dhe spsecialistet, ne fillim dhane rezultate pozitive. Pastrimi nepermjet djegieve u kthye ne nje veprim te pervitshem dhe pasojat nuk vonuan te duken: pakesim i lIojeve te bimeve; mbizoterim i bimeve pak ose aspak te pelqyera nga bagetite; demtim pothuaj i plot i shkurreve, te kufizuara ne kullota; degradim i tokes dhe i kullotes ne shpatet me pjerresi te konsiderueshme, etj. Pozitiv ishte ndertimi i lerave ku grumbullohej uji i shkrire nga bora, sepse bagetite nuk duhej te zbrisnin ne burimet e perrenjte natyrore larg kullotave. Bimesia e Skraparit eshte e pasur edhe me bime mjekesore: lule mellage, murrizi, lule agulic;e, lule kuqe, lule shqere, akacie, shtogu, thunder mushke, terfil i kuq dhe i eger, molle e eger, dellinje e zeze, ferra, hithra, dell i ngushte, sherebeli, c;aj mali, etj. Te shumta jane edhe bimet aromatike: sherebeli, rigoni, trumza, timusi, lavanda, etj. Skrapari ka edhe (aune te eger te larmishme, por, si kudo ne vendin tone, ajo eshte demtuar shume nga gjuetia pa kriter, depertimi i njeriut, nga perdorimi i kimikateve, etj. Ajo tashme ruhet me mire vetem ne zonat e mbrojtura. Eshte kjo aresyeja qe per kete perberes te natyres te Skraparit do te f1asim kur te bejme fjale per keto zona te mbrojtura.Tekst i trashë']]Titulli i lidhjes