Përndjekja e shqiptarëve në Jugosllavi (1941-1999)
Persekutimi i shqiptarëve në Jugosllavi (1941-1999) i referohet temës së persekutimit të shqiptarëve në Kosovë gjatë periudhës 1941-1999 në Jugosllavi. Një sërë masakrash dhe mizorish u kryen nga trupat partizane, çetnike, bullgare dhe jugosllave kundër shqiptarëve në fillimet e federatës. Në vitet 1950, Aleksandar Rankoviq, kreu i shërbimit sekret jugosllav, kishte dëbuar, vrarë ose burgosur mijëra shqiptarë gjatë "mbledhjes së armëve të viteve 1955-1956". Në vitet '80 dhe '90, nacionalizmi serb nën Millosheviçin dhe protestat e shqiptarëve që kërkonin pavarësinë, çuan në shtypje nga autoritetet jugosllave dhe përfundimisht në luftë. Në këtë periudhë u vranë dhe u dëbuan shumë shqiptarë. Persekutimi i shqiptarëve zyrtarisht përfundoi në vitin 1999 kur Jugosllavia u bombardua dhe forcat e KFOR-it hynë në Kosovë.
Sfondi
Kjo ishte vazhdimësi dhe pjesë e masakrave të shqiptarëve në luftërat ballkanike, masakrave të shqiptarëve në luftën e parë botërore dhe persekutimit të shqiptarëve në mbretërinë e Jugosllavisë.
Para federatës, shqiptarët në Kosovë kishin qenë grupi etnik më i keqtrajtuar dhe viktima e diskriminimit sistematik dhe formave të ndryshme të presionit për t'u larguar nga rajoni.[1] Ndërmjet viteve 1937 dhe 1941, Mbretëria e Jugosllavisë krijoi një program për dëbimin e 200,000 shqiptarëve në Turqi, i cili u ndërpre me fillimin e Luftës së Dytë Botërore.[2]
Kur filloi Lufta e Dytë Botërore, nacionalistët shqiptarë në Ballin Kombëtar në Kosovë luftuan përkrah Gjermanisë dhe Italisë dhe shpresonin të ribashkonin Kosovën me Shqipërinë, qëllim i cili u realizua kur Benito Musolini siguroi krijimin e një "Shqipërie të bashkuar territorialisht dhe etnikisht". 3]
Politika ndaj popullsisë shqiptare në fillim ishte një kopje e politikës kombëtare të futur në BRSS. Përkundër ideologjisë së ngjashme, me synim eliminimin e “armikut të klasës”, në Kosovë u vendos ligji ushtarak, i cili vazhdoi deri në fillim të vitit 1946. Kështu, edhe pse shqiptarëve me kushtetutë u jepeshin të drejta të barabarta me kombet e tjera në Jugosllavi, ata ishin të privuar prej tyre në realitet. Por ata nuk e pranuan atë situatë pa ankesa dhe shprehën mosmarrëveshjet e tyre me forma të ndryshme rezistence.
Me shpresën për të tërhequr besnikërinë e regjimit komunist në Shqipëri, Josip Broz Tito parashikoi bashkimin e Kosovës me Shqipërinë, por u ndalua nga propaganda dhe frika serbe, megjithëse Tito ishte i bindur në doktrinën e Leninit se nacionalizmi serb (d.m.th. nacionalizmi i kombeve më të mëdha) ishte më të rrezikshme se ato më të voglat (d.m.th. nacionalizmi shqiptar).[4] Tito mbeti kundërshtar i hegjemonisë serbe në këtë çështje.
Politika asimiluese dhe diskriminuese
Kur Kosova iu dorëzua Jugosllavisë, shqiptarët protestuan. Shumë nacionalistë shqiptarë u vranë të burgosur ose u ekzekutuan dhe shumë u dëbuan ose u arratisën. Megjithëse Kosova u shpall autonome në kuadër të Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë, aftësitë politike të krahinës në realitet mbetën shumë të kufizuara. Pushteti efektiv legjislativ ushtrohej nga Serbia. Që nga viti 1945, objektivat e politikës për Kosovën synonin asimilimin e popullsisë shqiptare dhe ndryshimin e karakteristikave kulturore të Kosovës. Përpjekjet për asimilim dështuan pasi shqiptarët e Kosovës vazhduan të flisnin shqip.[5]
666 shekuj burg
Në vitin 1980, 80% e të gjithë të burgosurve politikë ishin shqiptarë, gjë që ilustron shkallën e persekutimit.[6][7][8][9]
Ndërmjet viteve 1945 dhe 1990, mbi 8220 shqiptarë u dënuan me 66672 vjet e 7 muaj burg, ose 666 shekuj, 72 vjet e 7 muaj. Mesatarja e dënimit për individ ishte 7 vjet e 1 muaj. Në periudhën 1981–1990 janë dënuar 3348 persona me burgim dhe 23770 janë dënuar me 8 vjet. 10,000 të tjerë u dënuan për kundërvajtje ose 1,233 vjet. Në këtë periudhë u dënuan edhe 1346 ushtarë shqiptarë, ndërsa 63 u vranë në kazermat ushtarake. Nga marsi 1981 deri në tetor 1989, 584.373 shqiptarë u keqtrajtuan nga policia. U përdor dhunë, si kërcënime dhe rrahje deri në humbje të vetëdijes.[10]
Në vitin 1945, në Kosovë u dënuan me burgim mbi 2.086 persona, me gjithsej 14.810 vjet e 6 muaj. Në periudhën 1956–1980, 901 persona u burgosën dhe u dënuan me 6,397,1 vjet burg. Gjatë periudhës 1981–1989, çdo i treti shqiptar do të kalonte në duart e policisë jugosllave.[11] Pas demonstratave të vitit 1981, 3.348 persona u dënuan me 25.000 vjet burg. Rreth 1346 ushtarakë shqiptarë u dënuan me 955 vjet e 6 muaj burg, dhe 63 prej tyre u kthyen në arkivole.
Masakrat
Sipas shtypit shqiptar, rreth 36.000 shqiptarë u vranë nga forcat partizane titiste pas Luftës së Dytë Botërore.[12][13]
Në fillim të vitit 1945, autoritetet jugosllave pushkatuan më shumë se 1000 shqiptarë nga Kosova.
në mënyrë të paligjshme dhe pa gjykim në territorin e shtetit shqiptar.[14] Shumë krime jugosllave u evidentuan nga zyrtarë të lartë të shtetit shqiptar si Nesti Kerenxhi, ish-zëvendësministri i Brendshëm, nënkoloneli Zoi Themeli, ish-zyrtar i lartë i Sigurimit të Shtetit dhe Shefqet Peçi. Ndërmjet viteve 1944 dhe 1946, në qytetin e Mitrovicës u masakruan më shumë se 2000 shqiptarë nga Brigada VI Kosmet jugosllave.[15]
Masakra e Mitrovicës
Ndërmjet viteve 1944 dhe 1946, në qytetin e Mitrovicës u masakruan më shumë se 2000 shqiptarë nga Brigada VI Kosmet jugosllave.[16]
Masakra e Vushtrrisë
Në qytetin e Vushtrrisë janë gjetur të vdekur 400 persona.[17]
Masakra e Gostivarit
Në nëntor të vitit 1944, në mes të Kosovës dhe Tetovës u pushkatuan mbi 1000 veta. Në Gostivar oficerët jugosllavë vranë 300 shqiptarë pasi i nxorrën nga kazermat. Në dhjetor të vitit 1944, në këtë qytet u arrestuan 70 persona, të cilët u pushkatuan në një kodër të quajtur Gradishtan. Më 17 nëntor 1944 në stacionin e monopolit të duhanit në Tetovë u mblodhën rreth 10.000 shqiptarë dhe po atë natë shumë prej tyre u pushkatuan.[18]
Masakra e Kirçovës
Në fshatin Kirçovë u vranë 320 shqiptarë. 300 djem të tjerë u morën nga Shkupi me pretekstin se do të dërgoheshin në njësi ushtarake, por ata nuk u kthyen më.[19]
Masakrat e Shkupit
Shumë masakra u bënë në zonën e Shkupit. Në fshatin Bojane u vranë 76 burra dhe 30 gra e fëmijë, ndërsa në fshatin Bllacë u vranë të gjithë burrat (160 veta) dhe 50 fëmijë dhe fshatit iu dogj zjarri.[20][21]
Masakrat e Drenicës
Sipas gazetës “Zëri i Populli”, vazhdët e Titos e shqyen dhe e hodhën flamurin shqiptar dhe filluan të shtënat masive dhe terrorin e paparë në rajonin e Drenicës. Fëmijët dhe gratë shtatzëna u pushkatuan dhe u varën, njerëzit u lanë të varur në këmbë dhe shumë vdiqën nga torturat. Qindra ushtarë të rekrutuar shqiptarë u pushkatuan në rrugën Prizren-Kukës-Tiranë. Në rajonin e Goricës në Trieste, më shumë se 2000 djem shqiptarë nga Maqedonia, të mobilizuar në brigada të punës, u vranë me gazra helmues.[22]
Masakra e Gjakovës
20 shqiptarë nga malësia e Gjakovës u vranë nga forcat jugosllave.[23]
Masakra e Bihorit e vitit 1943
Të mbështetur nga forcat italiane, forcat serbo-malazeze, nën komandën e Pavle Gjurishiqit, rrafshuan 82 fshatra në krahinën e Bihorit të Sanxhakut më 5–6 janar 1943. Dokumentet arkivore shqiptare zbulojnë se 4628 shqiptarë u masakruan në 2 ditë.[24 ] Qindra të tjerë, kryesisht gra dhe vajza, u kapën. 15,000 u detyruan të ikin. Rajoni ishte nën protektoratin e italianëve që lejuan masakrën.[25] Burime të tjera thonë se 9200 shqiptarë u vranë.[26][27] Burimet boshnjake ekzistojnë gjithashtu për të verifikuar mizoritë.[28][29]
Një delegacion shqiptar hetoi çështjen dhe arriti në përfundimin se 590 burra u vranë, 185 u therën, 119 u vranë me bajonetë. 340 gra u vranë, 285 u goditën me thikë 266 të copëtuara. 701 fëmijë u vranë, 705 u dogjën dhe 447 u copëtuan. 359 burra dhe 275 gra u plagosën. 250 vajza të reja u dëbuan në kampet çetnike nën kontrollin e Drazha Mihailoviqit, ku u përdhunuan. Burimet janë marrë nga Arkivi Qendror i Shtetit në Tiranë, në fondin arkivor të vitit 1943, dosja nr. 5, me 57 fletë. Kryeministrit të atëhershëm Ekrem Bej Libohova iu dërguan disa dokumente origjinale.
Masakra e Gjilanit e vitit 1942
Në fshatin Bllacë të Kaçanikut, 128 shqiptarë u pushkatuan nga brigada partizane maqedonase. 128 shqiptarë të tjerë u gjetën në një varr masiv dhe disa me fyt të prerë. Më 15 nëntor u zbuluan 109 viktima dhe të nesërmen 8. Më 25 korrik 1942, kryeplaku i fshatit Gjilan raportoi se të mbijetuarit erdhën pa rroba, strehë dhe duke fjetur në fusha të hapura. Kur forcat bullgare pushtuan rajonin, shqiptarët morën armët dhe u zhvilluan beteja të ndryshme.
Më 15 shtator 1943, komandanti serb Jagod dhe forcat e tij çetnike bombarduan xhaminë e Preshevës natën e Ramazanit, duke vrarë katër dhe duke plagosur 28. Ata masakruan edhe civilë në Iseukë, Gosponicë dhe Sopot. Në fshatin Kokë, Ymer Saqapi mbeti i plagosur në drejtim të fshatit Kokaj, ku vdiq dhe u varros në varreza. Nga plagët vdiqën disa shqiptarë, ndër ta Ahmet Haziringa Llovca, Rifat Lipovica më 14 dhjetor 1944. Varri nuk është i njohur për viktimat e Gjilanit.
Më 28 nëntor 1944, kur forcat e mobilizuara serbe të Brigadës III të Preshevës hynë në fshatin Gosponicë, Rrustemi u vra së bashku me 33 banorë të Gosponicës dhe Bukurocës.[30]
Në qytetin e Gjilanit u pushkatuan 1000 veta, ndërsa në Skenderaj 250. Në fshatin Polon të Ferizajt, 28 persona janë qëlluar me armë zjarri në sy të familjeve të tyre. Në afërsi të Prishtinës, në vendin e quajtur Tomboce u pushkatuan mbi 200 persona, ndërsa në një ditë në Prishtinë u masakruan 70 persona. Në Pejë nga dhjetori 1944 deri në fillim të vitit 1946 u vranë 200 shqiptarë.[31]
Masakra e Rogovës e vitit 1941
Në prill Në vitin 1941, në Rogovë u masakruan shqiptarët katolikë në 8 fshatra të Gjakovës. Mizoritë janë dokumentuar në një libër të titulluar “Trojet e Arbërisë” nga Dom Viktor Sopi.[32] U vranë 64 shqiptarë nga fshatrat e parisë së Smaçit: Bistazhini, Bërdosana, Doli, Fshaji, Kusari, Kushaveci, Marmulli dhe Smaqi. Autorët ishin komandantët serbë Sreçko Çemerikiq dhe Brajan Zoriq.[33]
Masakrat e Preshevës 1941-45
Më 18 prill 1941, trupat bullgare masakruan 341 shqiptarë, burgosën 790 persona dhe dogjën 650 shtëpi në Preshevë.[34] Në Bujanoc, trupat vranë 649 civilë dhe dogjën 1180 shtëpi.[35] Në Preshevë dhe Kumanovë, gjatë gjysmës së parë të vitit 1945, u arrestuan rreth 600 pjesëtarë të popullatës shqiptare, nga të cilët rreth 200 u vranë rrugës për në qytetin e Vranjës, ndërsa pjesa tjetër u mbyt në burgun e Vranjës. Edhe shumë të tjerë u pushkatuan në qytetin e Preshevës.
Masakrat e Gosponicës, Qarrit dhe Iseukajt
Shumica e mizorive të komunistëve serbo-maqedonas u bënë gjatë natës të shoqëruar me muzikë që të mos dëgjoheshin britmat nga torturat e fëmijëve dhe grave.[36] Në Iseuk, të gjithë meshkujt u vranë. Në Gosponicë u vranë 8 persona. Më 22 dhjetor 1944, brigadat masakruan 24 shqiptarë në fshatin Qarri, dhe dogjën 50 shtëpi.[37][38][39]
Masakrat e Shkupit
Më 6 tetor 1944, në fshatin Bllacë të Shkupit, Brigada XVI jugosllave vrau 111 civilë shqiptarë dhe kufomat u lanë pas disa ditësh pa u varrosur.[40] Autori ka qenë Glisha Sharanoviq. Në Gjilan janë vrarë rreth 7845 persona.
Masakra e Tivarit e vitit 1945
Në vitin 1945 mijëra burra shqiptarë u masakruan nga komunistët malazezë në Tivar.
Konfiskimi i armëve në vitet 1955-56
Aleksandar Rankoviq, kreu i shërbimit sekret jugosllav, filloi një periudhë diskriminimi sistemik. Paranoja e Rankoviçëve dhe obsesioni racist, fanatik me shënjestrimin e shqiptarëve në Kosovë çoi në të ashtuquajturën "mbledhje të armëve të viteve 1955-56", ku mijëra shqiptarë u burgosën, u dëbuan ose u vranë dhe u torturuan deri në vdekje duke i futur kokat e tyre në furra derisa të u dogjën të gjallë. Sipas burimeve shqiptare, tashmë në vitet 1945–46, rreth 12.000 shqiptarë ishin nën vëzhgim nën Rankoviç, i cili i konsideronte shqiptarët si "informbyroistë", një term që do të thotë diçka e ngjashme me "spiun".[41]
Ekzekutimet publike
Deri në vitin 1952, komunistët jugosllavë vazhduan të zhvillonin gjyqe dhe ekzekutime publike të shqiptarëve, në përpjekje për të frikësuar bandat e vogla që i rezistuan dhunshëm sundimit jugosllav në Kosovë. Dëshmitë sugjerojnë se policia në bashkëpunim me sigurimin e shtetit përdori sistematikisht reprezalje dhe keqtrajtime, duke shkelur kufijtë kushtetues dhe të tjerë ligjorë gjatë operacionit. Për shembull, Budimir Gajiq, në cilësinë e tij si shef në Prizren, e përshkroi procedurën në një raport të brendshëm në vitin 1956 si vijon:
"Ne treguam këmbëngulje kur thërrisnim njerëzit dhe i mbajtëm derisa t'i dorëzonin armët, për 4-5 ditë. Ka pasur edhe raste në të cilat njerëzit janë mbajtur 4-5 ditë në dëborë dhe janë rrahur. Në të njëjtën mënyrë, dëshmitë e dëshmitarëve të pjesëmarrësit në konfiskim si zyrtarët ashtu edhe civilët zbulojnë aplikimin e rrahjeve sistematike ndaj atyre që dyshohet se posedojnë armë zjarri.”[42]
Sipas burimeve shqiptare, qëllimi i Rankoviqit ishte të rriste presionin ndaj shqiptarëve që ata të largoheshin për në Turqi.[43] Shumë shqiptarë nuk kishin armë, por u detyruan të gjenin një pushkë dhe t'i dorëzonin për t'i dhënë fund ngacmimeve.
Qëllimi i aksionit ishte promovimi i frikës në pjesët rurale të Kosovës. Represionet jugosllave të shqiptarëve çuan në vdekjen e mijërave dhe shumë u larguan në Turqi. Sipas burimeve të gjetura në Arkivin e Agjencisë së Universitetit Shtetëror të Kosovës (ASHAK) dhe në Arkivin Historik Rajonal të Gjakovës, Rankoviq përfundimisht u zhvendos pasi u vunë në dispozicion raportet për deformime dhe keqtrajtime të shqiptarëve. Një qëllim tjetër ishte dëshira e Rankoviqit për shovinizëm etnik.[44]
Ka raportime për burrat e Rankoviçit që përdornin gënjeshtra ku u kishin shpëlarë trurin djemve të rinj shqiptarë se një plak i caktuar i fshatit (të cilin Rankoviç donte ta hiqte) kishte vrarë babanë e djemve. Djali më pas do të armatosej nga burrat e Rankoviqëve dhe do të vazhdonte të vriste objektivin.[45]
Dëbimet
Ndërmjet viteve 1953 dhe 1967, 408 000 shqiptarë u dëbuan për shkak të politikës së Rankoviqit. Rreth 30,000 njerëz iu nënshtruan torturave dhe 103 njerëz humbën jetën si pasojë e këtyre torturave dhe rreth 10,000 njerëz mbetën invalidë të përjetshëm.[46]
Rankoviç gjithashtu minimizoi dhe minimizoi masakrën e Tivarit në 1945.[47]
Vrasjet jugosllave të zyrtarëve të rëndësishëm shqiptarë
Me qëllim të destabilizimit të situatës së shqiptarëve, në kohën e Rankoviqit, autoritetet jugosllave kanë kryer një sërë atentatesh dhe vrasjesh.
Xheladin Hana
U arrestua dhe u torturua Xheladin Hana, patriot shqiptar, dhe kjo ndodhur më 15 dhjetor 1948.[48][49]
Nexhat Agolli
Nexhat Agolli, nënkryetar i qeverisë maqedonase, me origjinë nga Dibra e Madhe, u arrestua më 15 prill 1949 dhe u mbyt për vdekje nga burrat e Rankoviqit.[50]
Rifat Berisha
Duke ditur se policia sekrete jugosllave, e udhëhequr nga Çedo Topalloviç dhe Çedo Mijoviç, ishte pas Rifat Berishës, një kryetar nacionalist shqiptar, ai zgjodhi të luftojë në kodrat e Drenicës, më 17 maj 1949.[51][52] Fshati Gajrak u rrethua dhe shqiptarët luftuan me trupat jugosllave gjatë gjithë natës, derisa u masakruan.[53]
Sabaudin Gjura
Në dimrin e vitit 1950 u vra patrioti shqiptar Sabaudin Gjura, si dhe Isuf Torozi, i cili u arrestua në vitin 1949 dhe u torturua deri në vdekje.[54][55]
Cenë Shyqriu
Në mars të vitit 1949, Cenë Shyqriu nga Gjakova u arrestua dhe u zhduk pa lënë gjurmë.[56]
Vrasjet e vitit 1981
Në vitin 1981, studentë shqiptarë u vranë dhe u helmuan në Mitrovicë, Vushthrri, Ferizaj dhe Prishtinë nga policia jugosllave.
Kriza e vitit 1997
Sipas autores Jane Sharp, pas vdekjes së Titos në vitet 1980, Sllobodan Millosheviqi përdori pakënaqësinë e serbëve të Kosovës për të nxitur urrejtjen. Dr. Mary Kaldor nga London School of Economics vuri në dukje se konflikti primar i viteve 1980-1990 mund të gjurmohej nga "insistimi i Millosheviçit për rëndësinë mistike të Kosovës",[57] pjesë e një propagande më të madhe serbe të zhvilluar nga intelektualët serbë. Miti i Kosovës u fry dhe u kthye në mjet shtypjeje.
Masakrat e viteve 1998-99
Shumë masakra u kryen nga forcat serbo-jugosllave mbi popullatën civile shqiptare në Luftën e Kosovës 1998–99.
Burime
1.Cviic, Christopher (2005). Kosovo 1945-2005. pp. 851–860. Retrieved 23 August 2023.
2.Jeta, Loshaj. "Kosovo and Ukraine Are More Similar Than Many Think". Retrieved 23 August 2023.
3.STAMOVA, MARIYANA (2017). THE ALBANIAN FACTOR IN SERBIA/YUGOSLAVIA IN THE 19th and 20th CENTURIES (What Albania could not accomplish as an independent state, namely the unification of the entire Albanian nation in one state, was in fact finalized with Benito Mussolini’s decree of June 29, 1941 which provided for the establishment of a “territorially and ethnically united Albania” under an Italian protectorate. ed.). Institute of Balkan Studies&Center of Thracology, Bulgarian Academy of Sciences. Retrieved 23 August 2023.
4.T. BATAKOVIĆ, DUŠAN. The Case of Kosovo: Separation vs. Integration Legacy, Identity, Nationalism. Belgrade: Institute for Balkan Studies Serbian Academy of Sciences and Arts. p. 109. Retrieved 23 August 2023.
5.Refugees, United Nations High Commissioner for. "Refworld | Assessment for Kosovo Albanians in Yugoslavia". Refworld.
6.Matas, David (26 July 1996). No More: The Battle Against Human Rights Violations (Almost half of the political prisoners in Yugoslavia were ethnic Albanians jailed for asserting their identification with the Albanian nationalist cause. Albanian nationalism takes the form not so much as a desire to join neighbouring ... ed.). Dundurn. p. 39. ISBN 978-1-4597-1847-0.
7. Dolečki, Jana; Halilbašić, Senad; Hulfeld, Stefan (19 November 2018). Theatre in the Context of the Yugoslav Wars (As a result, three in every four ordinary prisoners in Yugoslav prisons at that time were Albanian political prisoners from Kosovo. Sabile KeçmeziBasha explains that Albanians of former Yugoslavia spent 666 centuries, 72 years and 7 ... ed.). Springer. ISBN 978-3-319-98893-1. Retrieved 24 August 2023.
8.Pichler, Robert; Grandits, Hannes; Fotiadis, Ruža (1 September 2021). "Kosovo in the 1980s – Yugoslav Perspectives and Interpretations". Comparative Southeast European Studies. pp. 171–182. doi:10.1515/soeu-2021-0059.
9.Dragović-Soso, J. 2002. “Saviours of the Nation.” Serbia’s Intellectual Opposition and the Revival of Nationalism. London: Hurst.
10. Keçmezi-Basha, Sabile (2009). Të burgosurit politikë shqiptarë në Kosovë 1945-1990: (gjatë viteve 1945-1990 në ish-Jugosllavi shqiptarët kaluan në burgje 666 shekuj, 72 vjet e 7 muaj burgim) (in Albanian). Logos-A. pp. 178, 368, 393. ISBN 978-9989-58-322-3. Retrieved 24 August 2023.
11. Organizations, United States Congress House Committee on Foreign Affairs Subcommittee on Human Rights and International (1987). Persecution of the Albanian Minority in Yugoslavia: Hearing and Briefing Before the Subcommittee on Human Rights and International Organizations of the Committee on Foreign Affairs, House of Representatives, Ninety-ninth Congress, Second Session, October 2 and 8, 1986 (There is virtually no Albanian family in Kosovo that does not have someone in prison , including minors . The treatment of the political prisoners in Yugoslavia is atrocious . I will read to you only one paragraph of a petition signed ... ed.). U.S. Government Printing Office. Retrieved 24 August 2023.
12. "The national-chauvinistic policy of the Yugoslav revisionists against the Albanians of Kosovo, Macedonia and Montenegro". Published in the newspaper "Zëri i Popullit". Dated September 9, 1958, no. 217 (3118), p. 4.
13. Lenhard, Hamza (2022). Politics of Ethnic Accommodation: Decentralization, Local Governance, and Minorities in Kosovo. LIT Verlag Münster. ISBN 978-3-643-91225-1. Retrieved 19 August 2023.
14. AMPJ. Published 1949, Dokument nr. 191 (B/ V-2), p. 43. "Relations of Serbian authorities on the treatment of Albanians in Kosovo and Albania".
15.Sabit Syla, p-7.
16.Sabit Syla - Instituti i Historisë, Prishtinë. "Vendosja e pushtetit jugosllav në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare (1944 – 1945)". p-6. (Translation: When the VI Kosmet Brigade entered Mitrovica, more than 2,000 people from the city and nearby neighborhoods were shot. In the town of Vushtrri, 400 people were found dead. In November 1944, from Kosovo to Tetovo, more than 1,000 people were shot, leaving the fields and ditches.)
17.Sabit Syla - Instituti i Historisë, Prishtinë. "Vendosja e pushtetit jugosllav në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare (1944 – 1945)". p-6.
18.Sabit Syla, p-7.
19.Sabit Syla, p.8
20. AMPJ, Published 1960, Dokument nr. 530/2, p. 10. Report titled "The situation and problems of the Albanian population in Yugoslavia", prepared by Rako Naço and Petro Papi.
21. Sabit Syla. p-10.
22. Sabit Syla, p-10.
23. "AMPJ". Published 1981, Document nr 1140/1, p.114-115. "Report of the III Corps of the National Liberation Army of Albania". March 1945.
24.RSH), Instituti i Historisë (Akademia e Shkencave e (1993). The Truth on Kosova. Encyclopaedia Publishing House. p. 198. Retrieved 23 August 2023.
25.A. Selmani-A.Aliu; Myderriz Haki Efendiu, "Lidhja e Histoianëve të Kosovës". Prishtina, 2005. p. 169.
26.Alpion, Gëzim (30 December 2021). Mother Teresa: The Saint and Her Nation. Bloomsbury Publishing. p. 12. ISBN 978-93-89812-46-6. Retrieved 23 August 2023.
27."Masakra e Bihorit në Natën e Bozhiqëve të 43-tës(I) – Dielli | The Sun". 5 January 2015. Retrieved 23 August 2023.
28. "Genocid u Bihoru na Badnje veče i Božić 1943, po albanskim arhivskim dokumentima (II)". Dardania Press (in Bosnian). 5 January 2021.
29."Genocid u Bihoru na Badnje veče i Božić 1943". Sandžak PRESS (in Bosnian). 7 January 2016. Retrieved 23 August 2023.
30.Nijazi, Ramadani (2020). Shtegtim në histori – I / Nijazi Ramadani . – Gjilan : Rrjedha, 2020.–libra ; 21 cm. [Libri] I. – (Gjilani në rezistencën kombëtare në juglindje të Kosovës 1941-1951) : (studim dokumentar monografik. Gjilan. pp. 277–281. ISBN 978-9951-453-24-0. Retrieved 23 August 2023.
31.Sabit Syla. p-9.
32."Trojet e Arbri" - The Albanian Right in Defense of Ethnic Albania". Published in 2006 in Prizren, Klinë. pages-276-286.
33."80 vjet nga masakra serbe e Rogovës dhe injorimi i kësaj masakre nga institucionet shkencore dhe politike të Kosovës". Bota Sot.
34. Jovan Marsijeviq, Hranislav Rakiq, Hronologija 1903-1945, Leskovac 1979, p. 185.
35. Ardian, Emini (6 October 2016). Botohet libri i autorit Preshevar Ardian Emini "Presheva në rrjedhat e historisë" (Shek.XX). UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI HISTORI-FILOLOGJI DEPARTAMENTI I HISTORISË. p. 85. Retrieved 23 August 2023.
36. Ardian, Emini (6 October 2016). Botohet libri i autorit Preshevar Ardian Emini “Presheva në rrjedhat e historisë” (Shek.XX). UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI HISTORI-FILOLOGJI DEPARTAMENTI I HISTORISË. p. 111. Retrieved 23 August 2023.
37. S. Latifi. "Rrugëtimi nëpër Luginë të Preshevë". p-78
38. Петар Joчев. p-125.
39. Xhafer Shatri "Vështrim i përgjithshëm mbi politikën serbomadhe në Kosovë". Geneva: Immigrant from Kosovo. 1987, p.91.
40. Ramadani, Nijazi. Mbrojtja Kombëtare e Kosovës Lindore Nga Nijazi RAMADANI. pp. 4–8, 10. Retrieved 23 August 2023.
41. "Persekutimi i shqiptarëve në kohën e Rankoviqit (1948-1968) – Epoka e Re". Retrieved 24 August 2023.
42. Stroehle, Isabel (30 June 2021). The Yugoslav State Security Service and Physical Violence in Socialist Kosovo. pp. 110–112. Retrieved 23 August 2023.
43. Shefqet Dinaj Napulan. "Aksioni i Mbledhjes Se Armeve Ne Dukagjin (1955 /1956)". 2011. ISBN 978-1-4478-5197-4. p-43.
44. Shefqet Dinaj. "COLLECTING ARMS ACTION ON GJAKOVA TERRYTORY (1955-1956)". Fakulteti i Edukimit, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, KOSOVO. AKTET ISSN 2073-2244. Journal of Institute Alb-Shkenca www.alb-shkenca.org Reviste Shkencore e Institutit Alb-Shkenca Copyright © Institute Alb-Shkenca. p.553
45. Mithat Begolli. "KRYEZINJTË E GJAKOVËS". May 28, 2012. ISBN 978-1-304-12767-9.
46. Rifati, Rexhep (4 March 2021). "Marrëveshja e `53-tes, sforcohet me dhunë ndaj shqiptarëve në "Periudhën e Rankoviçit"". Prointegra. Retrieved 23 August 2023.
47. Butka, Uran (30 December 2014). Masakra e Tivarit dhe Pergjegjesia e Shtetit Shqiptar (in Albanian) (During the sending of a number of Albanians to supplement the units of the IV Army, an incident occurred, which was not such that it could not be located, so that the consequences could be extinguished. I don't want to go into details. An Albanian jumped from a conveyor belt, took out his rifle and killed him. Then another fighter was killed. However, our other leaders, instead of solving the issue without spreading the conflict, wanted to retaliate, they tried to shoot. 40 Albanians for each fighter killed. The revolt broke out. Someone from the Albanians started throwing bombs. Maybe there were some bombs. And our commanders opened fire and killed 300 Albanians". ed.). Booktique.al. Retrieved 23 August 2023.
48. Hetemi, Atdhe (6 October 2020). Student Movements for the Republic of Kosovo: 1968, 1981 and 1997 (Rifat Berisha died fighting in the hills of Drenica in 1948, and Xheladin Hana was murdered by the UDBA (Yugoslav State Security Service) in 1948. Rusinow, The Yugoslav Experiment, 1948–1974, 25. 13. Literature on Kosovo migration ... ed.). Springer Nature. ISBN 978-3-030-54952-7. Retrieved 24 August 2023.
49. Pavlović, Aleksandar; Draško, Gazela Pudar; Halili, Rigels (13 June 2019). Rethinking Serbian-Albanian Relations: Figuring out the Enemy (Rifat Berisha died fighting in the hills of Drenica in 1948 and Xheladin Hana was murdered by the UDBA (Yugoslav State Security Service) in 1948. Dennison I. Rusinow, The Yugoslav Experiment, 1948–1974 (Berkeley: University of ... ed.). Routledge. ISBN 978-1-351-27315-2.
50. Heraclides, Alexis (31 December 2020). The Macedonian Question and the Macedonians: A History (.. where he met his death in 1951.213 This was also the fate of the main Albanian Macedonian, the young jurist Nexhat Agolli, who had served as deputy-president of ASNOM and minister of social works.214 On the whole, however, ed.). Routledge. ISBN 978-1-000-28944-2. Retrieved 24 August 2023.
51. Hetemi, Atdhe (6 October 2020). Student Movements for the Republic of Kosovo: 1968, 1981 and 1997 (Rifat Berisha died fighting in the hills of Drenica in 1948, a ed.). Springer Nature. p. 67. ISBN 978-3-030-54952-7. Retrieved 24 August 2023.
52. Keçmezi-Basha, Sabile (2009). Të burgosurit politikë shqiptarë në Kosovë 1945-1990: (gjatë viteve 1945-1990 në ish-Jugosllavi shqiptarët kaluan në burgje 666 shekuj, 72 vjet e 7 muaj burgim) (in Albanian) (Yes, in 1949 (only for 10 months) there are data that according to the same law for criminal offenses against the people... among which was the 82-year-old Tahir Berisha.110 In this heroic fight, the brave Rifat Berisha fell.. . ed.). Logos-A. ISBN 978-9989-58-322-3. Retrieved 24 August 2023.
53.AQSH of RPSSH, P.252/ I, 1951, dos. 340, M-F 393, page 36.
54. Shaban Braha. "Gjenocidi serbomadh". p.497-498.
55. "Persekutimi i shqiptarëve në kohën e Rankoviqit (1948-1968)". PrizrenPress - Portal informativ (in Albanian). 28 June 2021. Retrieved 24 August 2023.
56. "Persekeutimi i Shqiptarëve në kohën e Rankoviqit (1948-1968)". DRINI.us (in Albanian). 28 June 2021. Retrieved 24 August 2023.
57. KOSOVO UNTIL MAY 1997 The origins of the Kosovo crisis up to May 1997 (In her written evidence, Jane Sharp explained how Milosevic rose to power in the late 1980s by fuelling and then exploiting Serb resentment of the Kosovo Albanians.[22] "Although it is true that there has been a long history of antagonism between the Serbian and Albanian populations," Dr Mary Kaldor of the London School of Economics observed that "the current crisis has to be primarily traced back to the mobilisation of nationalist sentiment by Milosevic in the late 1980's. The position of the Serb minority in Kosovo and the insistence on the mystical importance of Kosovo to the Serbian nation were central elements of the nationalist propaganda developed by Serbian intellectuals and exploited by Milosevic, using all the contemporary techniques, especially television, available." The Serbian Information Centre informed us that "the current rulers of Serbia have, for their own ends, inflated the Kosovo myth out of all proportions and turned it into a means of oppression of their own people."[23] ed.). Select Committee on Foreign Affairs Fourth Report. Retrieved 23 August 2023.