Primacia si fenomen urban

Koncepti i primacisë dhe  sistemi urban

Pjesë e procesit të urbanizimit në kontekste të caktuara zhvillimore urbane është fenomeni i primacisë ose prania e  të ashtuquajturve “qytete primate”. Të dy konceptet reflektojnë të njëjtën situatë të  përqendrimit të një pjese të madhe të aktiviteteve ekonomike, politike dhe kulturore në një ose disa qytete të një vendi, gjë që shprehet në përmasat disa herë më të mëdha (për nga numri i popullsisë) në raport me qytetet që renditen pas tyre në hierarkinë urbane. Gjithsesi, primacia nuk është vetëm çështje përmasash pasi ka zona metropolitane të përmasave të mëdha në botë që nuk konsiderohen primate[1].

Koncepti “qytet primat” u përdor fillimisht nga M. Jefferson në vitin 1939[2], për të emërtuar teorikisht situatat ku qyteti më i madh i një vendi, është më shumë se sa dyfishi i qytetit të renditur si i dyti, për nga përmasat dhe rëndësia e tij në rang kombëtar në aspektin ekonomik, kulturor, social dhe politik. Edhe koncepti “centralitet” reflekton pak a shumë të njëjtën situatë në një sistem urban[3]. Përkundrejt këtyre koncepteve, paraqitet “Ligji i Zipf-it” i cili evidenton ekzistencën e një mardhënieje të rregullt midis qyteteve për sa i takon renditjes së tyre hierarkike sipas madhësisë dhe përmasave, e njohur ndryshe si mardhënia rend-përmasë. Zipf  e spjegonte këtë rregullsi si një ekuilibër  që vinte si rrjedhojë e kundërveprimit të forcave të përqendrimit (për funksionim efikas të  tregjeve) dhe  forcave të shpërndarjes (referuar resurseve natyrore).^[4]

Primacia dhe rrethanat

Primacia si fenomen urban, ndeshet si në vendet e zhvilluara ashtu edhe ato në zhvillim pasi  lidhet me rolin që luajnë qytete të vecantë  në sistemet kombëtare urbane por edhe në ekonominë botërore[5]. Studimet në kontekste konkrete,  evidentojnë  si faktorë që ndikojnë në rritjen e  qyteteve në vendet në zhvillim: rritjen natyrore(Azi), migrimin e  brendshëm (Afrikë),  dhe migrimin urban-urban në sajë të primacisë (Amerika Latine), faktorë të cilët marrin përparësi  në rrethana të ndryshme  në vende të ndryshme[6].

Mungesa e shperndarjes së ekuilibruar të qyteteve sipas përmasave mendohet se përfaqëson një simptomë të nënzhvillimit dhe zhvillimit të pabarabartë. Resurset  dhe vlerat e vendit, duke  përfshirë pushtetin, pasurinë, institucionet shoqërore dhe mundësitë, përqendrohen ekskluzivisht  në qytetet primate duke krijuar një rreth vicioz, pasi ata duke qenë të tillë, tërheqin gjithnjë e më shumë popullsi duke parandaluar rritjen e qyteteve të tjerë me përmasa më të vogla[7]. Situata të ngjashme ndeshen edhe në  Shqipëri[8].

Sipas Berry-t rezulton se primacia është një fenomen që priret të ekzistojë kryesisht  në vende me një histori kolonizimi që nënkupton varësi  për një kohë të gjatë nga një vend tjetër, ndërsa tiparet që respektojnë rregullin rend-përmasë, janë prezentë më shumë në vende të industrializuar dhe me histori të gjatë urbanizimi[9]. Por studime të tjera mbrojnë idenë se primacia nuk konsiderohet si fenomen urban që shfaqet vetëm në vendet në zhvillim, pasi në cdo vend, në varësi nga zhvillimet ekonomike e politike, formësohet dhe ndryshon edhe sistemi urban, i cili, në një periudhë të caktuar, mund të karakterizohet nga primacia.^[10]  Në rajonet qendrore të botës apo vendet e zhvilluara, primacia është kryesisht rrjedhojë e rolit që kanë luajtur qytete të caktuar si kryeqendra të perandorive apo si qendra administrimi, politike e tregtare  për një sistem urban shumë më të gjerë  se ai kombëtar.[11]

Faktorët ndikues

Si koncepti i primacisë, ashtu edhe teoria rend-përmasë mund të përdoren për të ilustruar tiparet ekzistuese në zhvillimin dhe shpërndarjen e qyteteve. Sipas Berry-t ^[12] rregullsia në rritje në renditjen e qyteteve sipas përmasave, shoqërohet me një ngjashmëri më të madhe me rregullin bazë të teorisë rend-përmasë. Kjo ndodh, kur faktorët që ndikojnë në këtë shpërndarje janë të shumtë dhe veprojnë në mënyrë rastësore në rritjen proporcionale në përmasa të qytetit. Këto rrethana zakonisht krijohen në vendet e zhvilluara. Primacia, nga ana tjetër ndikohet nga më pak faktorë, dhe vecanërisht ndeshet në vende që kanë një strukturë më pak komplekse politike dhe ekonomike, ekonomi të orientuar nga eksporti, histori kolonizimi dhe histori të shkurter urbanizimi[13].

Sistemet e qyteteve shfaqin tipare të ndryshme përgjatë zhvillimit. Në disa vende, rritja ndodh në qytete të përmasave të ndryshme, e në disa raste të tjera, ndodh vetëm në qytetet kryesore. Rritja e qyteteve të ndryshëm në kohë të ndryshme, reflekton bazën ekonomike të zhvillimit. Ka disa teori që sjellin argumente në lidhje me këtë gjë, duke theksuar rolin e tregtisë në lindjen e qyteteve primate apo rëndësinë e infrastrukturës së transportit në përqendrimin urban sidomos në vendet në zhvillim, ku pjesa më e madhe e investimeve  në infrastrukturë orientohet drejt  dhe përreth qytetit kryesor[14]. 

---

[1] Knox.P.L., Marston.S. A., Human geography, places and regions in the global context,  Pearson, 2007

[2] Gregory.D., Johnston.R., Pratt.G., Watss.M., Whatmore.S.,  The dictionary of human geography, Wiley-Blackwell    2009

[3] Knox.P.L., McCarthy.L., Urbanisation, Pearson, 2005

[4] Hutchison. R., Encyclopedia of urban studies, Sage, 2010     

[5] Knox.P.L., Marston.S. A., Human geography, places and regions in the global context,  Pearson, 2007

[6] Kaplan.D.,Wheeler. J., Holloway. S., Urban geography, Wiley, 2009

[7] Gootdiener.M.,Budd.L., Key concepts in urban studies, SAGE Publications, 2005

[8] Karaguni, M., Aspekte të zhvillimeve urbane në Shqipëri,  Revista shkencore-kulturore “Perla”, 2016/3-4

[9] Rugg .D.S., Spatial foundations of urbanism, WCB,1979

[10] Kaplan.D.,Wheeler. J., Holloway. S., Urban geography, Wiley, 2009

[11] Knox.P.L., Marston.S. A., Human geography, places and regions in the global context,  Pearson, 2007

[12] Rugg .D.S., Spatial foundations of urbanism, wcb,1979

[13]  Goodall.B., Dictionary of human geography, Penguin Books, 1987

[14] Rugg .D.S., Spatial foundations of urbanism,, WCB,1979