Wikipedia

Saturni

planeti i gjashtë nga Dielli
(Përcjellë nga Saturn)

Saturni ose Shtuni (dikur Shëtuni) një planet i Sistemit Diellor. Ai është planeti i gjashtë për nga largësia nga Dielli. U emërtua sipas zotit romak Saturnus, i quajtur Kronos në mitologjinë greke. Simboli i Saturnit është ♄, që është simboli i drapërit të Saturnusit.[1] Saturni është planeti i dytë për nga madhësia në Sistemin Diellor pas Jupiterit. Si Jupiteri, Urani dhe Neptuni, Saturni është më së shumti i përbërë nga gazet dhe nuk ka një sipërfaqe të ngurtë. Për shkak të kësaj, këta katër planete quhen "gjigantët e gaztë".

Saturni ♄
Foto e Saturnit e krijuar nga
Cassini-Huygens me 27 mars 2004 (ESA)
Karakteristikat
Numri i hënave 61
Diametri 120.536 ±8 km (ekuator)
108.728 ±20 km (polar)
Sipërfaqja 1 / 10,21
Masa 5,685×1026kg
Koha e rrotullimit (ditë) 10 u 39 m 25 s
Koha e rrotullimit
reth diellit (vite) 		10.757,73 ditë (29,45 vite)
Distanca deri te dielli 1,426×109 km
Atmosfera Dendësia, H2, He
Temperatura (përafërsisht) 143 K (-130°C)
Ngjyra E verdhë,
e gjelbërt në drejtim të poleve
Atmosfera
~96% Azot (H2)
~3% Helium
~0.4% Metan
~0.01% Amoniak
~0.01% Deuterid azoti (HD)
0.000 7% Etan
Në formë të akullt:
Amoniak
ujë
Acid

hidrosulfurik

me amoniak

(NH4SH)

Saturni ka 82 satelitë natyrorë të njohur deri më tani.[2] Më i madhi është Titani, që është më i madh edhe se planeti Mërkur. Rreth Saturnit ka një numër të madh unazash, të përbëra nga akulli dhe sasi më të vogla shkëmbinjsh dhe pluhur. Saturni është rreth 1.4 miliard kilometra larg nga Dielli. Këtij planeti i duhen 29.5 vjet të Tokës për të kryer një rrotullim të plotë rreth Diellit.

Tiparet fizike

Redakto
 
Saturni i krahasuar me madhësinë e Tokës.

Saturni është një sferoid i shtypur në pole, që do të thotë se polet i ka të rrafshuara dhe se është më i fryrë rreth ekuatorit. Diametri ekuatorial i planetit është 120,536 kilometra, kurse diametri polar është 108,728 km; një ndryshim prej 9%. Forma e tij e rrafshuar është e tillë për shkak të rrotullimit të tij shumë të shpejtë, një herë në 10.8 orë Toke. Saturni është planeti i vetëm i Sistemit Diellor që ka dendësi më të vogël se uji. Edhe pse bërthama e planetit është shumë e dendur, Saturni ka një atmosferë të gaztë, kështu që dendësia specifike e planetit është 0.69 g/cm³ (më e vogël se uji). Si rezultat, nëse Saturni do vendosej në një pellg të madh uji, ai do notonte mbi të.

Atmosfera

Redakto

Pjesa e jashtme e Saturnit është e përbërë 96.7% nga hidrogjeni, 3% nga heliumi, 0.2% nga metani dhe 0.02% amoniak. Gjithashtu ka sasi të vogla të acetilenit, etanit dhe fosfinës.[3]

 
Reja e parë gjashtëkëndore veri-polare e parë për herë të parë nga Voyager1 dhe më vonë e konfirmuar nga Cassini.

Retë e Saturnit shfaqin një strukturë të fashuar, të ngjashme me fashat e reve të gjetura në Jupiter. Ndryshe nga Jupiteri, retë e Saturnit janë shumë më të zbehta dhe fashat më të gjera në ekuator. Shtresa më e ulët e reve është e përbërë nga akulli dhe është 10 kilometra e trashë. Tempreatura aty është shumë e ulët, rreth 250 Kelvin, -10°Fahrenhajt, -23°Celsius. Gjithsesi ka kundërshtime nga shkencëtarët rreth kësaj çështjeje. Shtresa më sipër, rreth 77 kilometra e trashë, është e përbërë nga acidi hidrosulfurik i bashkuar me amoniak: NH4HS), dhe sipër tij ka një shtresë resh të akullta amoniaku 80 kilometra të trashë. Shtresa më e lartë është e përbërë nga hidrogjeni dhe heliumi, që zgjerohet nga 200 deri 270 kilometra sipër majës së reve prej uji. Aurorat formohen në mezosferën e Saturnit.[3] Temperatura në majë të reve është shumë e ulët, rreth 98°K,-283°F,-175°C. Temperaturat në shtresat e brendshme janë shumë më të larta se në shtresat e jashtme, për shkak të nxehtësisë së prodhuar nga shtresat e brendshme.[4] Erërat e Saturnit janë nga më të shpejtat në Sistemin Diellor, duke arritur në shpejtësinë 500 metres per second(1,800 km/h,[5] shumë më të shpejta se ërërat në Tokë.

Atomsfera e Saturnit është e njohur për formimin e reve në formë ovale, të ngjashme me ato të Jupiterit, që janë më të qarta. Këto re ovale janë stuhi ciklonike, identike me ciklonet e para në Tokë. Në vitin 1990, Teleskopi Habëll vuri re një re të bardhë gjigante afër ekuatorit të tij. Stuhi si ato të vitit 1990 njiheshin si Great White Spot (Pikat e Mëdha të Bardha), stuhi unike të Saturnit që ekzistuan për një periudhë të shkurtër dhe shfaqen një herë në 30 vjet Toke, gjatë kohës së solsticit veror në Hemisferën Veriore.[6] Pikat e Mëdha të Bardha janë parë edhe në vitet 1876, 1903, 1933, dhe 1960. Nëse ky cikël vazhdon, pritet që një tjetër stuhi do formohet rreth vitit 2020.[7]

Anija kozmike Voyager 1 vuri re një vijë resh gjashtëkëndore afëër polit verior të Saturnit në gjatësinë 78°N. sonda Cassini-Huygens më vonë e konfirmoi këtë në vitin 2006. Ndryshe nga poli i veriut, poli i jugut nuk tregon tipare të reve gjashtëkëndore. Mjaft interesante është se sonda Cassini zbuloi një stuhi të ngjashme me një uragan.

Brendësia

Redakto

Brendësia e Saturnit është e ngjashme me atë të Jupiterit. Ka një bërthamë të vogël shkëmbore në qendër dhe ajo është shumë e nxehtë; temperatura e tij arrin deri në 15,000 K (26,540 °F, 14,730 °C). Është aq nxehtë sa ajo lëshon dy herë e gjysëm herë më shumë nxehtësi sesa sasia që merr nga Diellit.[4] Bërthama është sa gjysma e madhësisë së Tokës, por është më e dendur. Sipër saj ka një shtresë të trashë hdrogjeni metalik, rreth 30,000 km në thellësi. Akoma më sipër kësaj shtrese ka një pjesë të përbërë nga hidrogjeni i lëngshëm dhe heliumi.[8] Bërthama është e rëndë, 9 deri 22 herë më e rëndë se masa e bërthamës së Tokës.[9]

Fusha magnetike

Redakto

Saturni ka një fushë magnetike natyrore, që është shumë më e dobët se ajo e Jupiterit. Si ajo e Tokës, fusha e Saturnit është një dipol magnetik. Fusha e Saturnit është unike, sepse është tërësisht simetrike, ndryshe nga planetet e tjerë të njohur (fusha është ekzaktësisht në vijë përputhje me aksin e planetit). Saturni gjeneron valë radioje, por që janë shumë të dobëta për t'u kapur nga Toka. Hëna Titan rrotullohet në pjesën e jashtme të fushës magnetike të Saturnit dhe shpërndan plazmë në fushë nga grimcat e jonizuara të atmosferës së Titanit.[10]

Rrotullimi dhe orbita

Redakto

Distanca mesatare e Saturnit nga dielli është mbi 1.4 miliardë kilometra, 9 herë më shumë se distanca ndërmjet Tokës nga Diellit. Saturnit i duhen 29.5 vjet që të rrotullohet rreth Diellit. Kjo njihet si periudha orbitale e Saturnit. Saturnit i duhen rreth 10.8 orë Toke për t'u rrotulluar rreth vetes. Kjo njihet si periudha rrotulluese e tij. Duhet ditur që periudha rrotulluese nuk është e njëjtë tërë kohën, kështu që, Saturni nuk rrotullohet në një mënyrë konstante. Periudha rrotulluese e tij varet nga shpejtësia e rrotullmit të valëve të radios të lëshuara nga planeti. Anija kozmike Cassini-Huygens zbuloi se çlirmi i valëve të radios u ngadalësua, kështu që periudha rrotulluese u rrit. Është i panjohur shkaku i ngadalësimit të valëve të radios.

Distanca mesatare në mes Saturnit dhe Diellit është mbi 1 400 000 000 km (9 AU). Me një shpejtësi mesatare orbitale prej 9,69 km / s, i merr Saturnit 10.759 ditë tokësore (ose rreth 29 ½ vjet) për të përfunduar një revolucion rreth Diellit. Orbita eliptike të Saturnit është e prirur 2,48 ° krahasuar me aeroplan syrit e Tokës. Për shkak të një sjelljeje të çuditshme të 0,056, distanca në mes Saturnit dhe Diellit ndryshon me rreth 155 km 000 000 midis perihelion dhe aphelion, të cilat janë pikat më të afërt dhe më të largëta të planetit së bashku me rrugën e saj syrit respektivisht.

Karakteristika të dukshme në Saturn rrotullohen me ritme të ndryshme në varësi të gjerësisë dhe të periudhave të shumta rotacionin kanë qenë caktuar në rajone të ndryshme (si në rastin e Jupiterit): Sistemi I ka një periudhë prej 10 h 14 min 00 s (844,3 ° / d) dhe përfshin ekuatorial Zona, e cila shtrihet nga skaji verior i Brezit Ekuatorial të Jugut në skajin jugor e Brezit Ekuatorial të Veriut. Të gjitha gjerësitë gjeografike të Saturnit kanë një periudhë rotullmi prej 10 orësh e 39 min 24 s (810,76 ° / d) dhe i përket sistemit II. Sistemi III, i bazuar në emisionet radio nga planet në periudhën e flybys Voyager, ka një periudhë prej 10 orësh 39 min 22,4 s (810,8 ° / d), sepse ajo është shumë afër sistemit II.

Një vlerë të saktë për periudhën rrotullimin e brendshme mbetet e pakapshme. Ndërsa i afrohej Saturnit në 2004, anija Cassini zbuloi se rotacioni rreth Saturnit u rritdukshëm prej 10 orësh 45 m 45 s (± 36 s). Shkaku i ndryshimit është i panjohur, kjo mendohej se vinte për shkak të një lëvizje të burimit radio në gjerësi të ndryshme brenda Saturnit, me një periudhë të ndryshme rrotulluese për shkak të një ndryshimi në rrotullimin e Saturnit.

Më vonë, në mars 2007, u konstatua se rotacioni i emisioneve të radios nuk ka gjurmë të rrotullimit të planetit, por ishte prodhuar nga konvekcione e plazma e diskut, e cila varet edhe nga faktorë të tjerë përveç rrotullimit të planetit. Është raportuar se periudha të tilla të rotacionit të matur mund të shkaktohen nga aktiviteti i Enceladus-it, Hëna e Saturnit. Avujt e ujit emetuar në orbitën e Saturnit nga ky aktivitet të bëhet i akuzuar dhe "peshon poshtë" fusha magnetike e Saturnit, ngadalësuar rotacionin e saj pak më të afërm të rrotullimit të planetit. Në atë kohë u tha se nuk ka një metodë të njohur tashmë për përcaktimin e normës bazë të rotacionit të Saturnit.

Vlerësim i fundit i rrotullimit të Saturnit bazuar në një përmbledhje të matjeve të ndryshme nga Voyager, Cassini dhe hetimet Pioneer është raportuar në shtator të vitit 2007 prej 10 orësh, 32 minuta, 35 sekonda

Unazat planetare

Redakto
Artikulli kryesor: Unazat e Saturnit

Historia

Redakto

Saturni njihet më së shumti për unazat e tij që lehtësisht shihen me teleskop. Unazat e bëjnë Saturnin një nga gjërat më interesante për t'u parë në qiellin e natës. Unazat u zbuluan për herë të parë nga Galileo Galilei në vitin 1610, i cili përdori teleskopin. Në fakt ato nuk dukeshin si unaza për Galileon, por ai i quajti ato "veshë". Ai tha se Saturni është i përbërë nga tre planete që për pak sa nuk prekin njëri-tjetrin. Më 1612, kur unazat përballeshin me cepin e Tokës, ato u zhdukën, pastaj u rishfaqën përsëri në vitin 1613, duke e ngatërruar Galileon edhe më shumë.[11] Më 1655, Christiaan Huygens ishte i pari person që sugjeroi se Saturni ishte i rrethuar nga unazat. Ai vëzhgoi Saturnin duke përdorur një teleskop shumë më të fuqishëm se ai i Galileit. Ai tha se "Saturni është i rrethuar nga një unazë e hollë, e rrafshët, që nuk takon asgjë."[11] Më 1675, Giovanni Domenico Cassini zbuloi se unazat e planetit ishin në fakt të përbëra nga unaza më të vogla me hapësirë. Hapësira më e madhe e unazës u emërtua më vonë Divizioni Cassini. Më 1859, James Clerk Maxwell tregoi se unazat nuk mund të jenë solide, sepse janë janë të përbëra nga grimca më të vogla, secila duke orbituar Saturnin, përndryshe, do të ishin të pastabilizuara dhe do ndaheshin.[12] James Keeler studioi unazat duke përdorur një spektroskop në vitin 1895 dhe provoi vërtetësinë e teorisë së Maxwellit.

Tiparet fizike

Redakto
 
Saturni i parë nga anija kozmike Cassini më 2007.

Unazat janë nga 6,630 km deri në 120,700 km sipër ekuatorit të planetit. E provuar nga Maxwelli, edhe pse unazat duken solide dhe të pathyeshme kur shihen nga sipër, unazat janë të përbëra nga grimca të vogla të shkëmbinjve dhe akullit. Unazat janë mesatarisht mbi një kilometër të trashë dhe janë të përbërë nga dioksidi i silikonit, oksidi i hekurit dhe grimcat e akullit. Grimcat më të vogla janë sa një pikë pluhuri, kurse më të mëdhatë janë sa një shtëpi.[13]

Hapësirat më të mëdha në unaza janë Divizioni Cassini dhe Divizioni Encke, të dyja mund të shihen nga Toka. Divizioni Cassini është më i madhi, rreth 4800 km i gjerë.[14] Gjithsesi, kur anija kozmike Voyager vizitoi Saturnin më 1980, studiuesit zbuluan se unazat janë struktura më komplekse, të përbëra nga mijëra hapësira dhe unaza të vogla. Kjo strukturë mendohet se ngrihet nga forca gravitacionale e disa prej hënave të Saturnit. Hëna e vogël Pan rrotullohet brenda unazave të Saturnit, duke krijuar një hapësirë mes unazave. Unaza të tjera të vogla e mbajnë strukturën e tyre për shkak të forcës gravitacionale të disa sateliteve, si Prometeu dhe Pandora. Hapësira të tjera formohen për shkak të forcës gravitacionale të hënave të mëdha, por që gjenden në largësi të mëdha.

Kohët e fundit, nga të dhënat e marra nga anija kozmike Cassini, unazat kanë atmosferën e tyre dhe janë të pavarura nga atmosfera e planetit. Atmosfera e unazave është e përbërë nga oksigjeni i gaztë dhe prodhohet kur rrezet ultravjollcë ndahen në akull uji në unaza. Reaksioni kimik ndodh mes rrezeve ultravjollcë dhe molekulave të ujit, duke krijuar gazin e hidrogjenit.[15] Përveç gazeve të hidrogjenit dhe oksigjenit, unazat kanë një atmosferë të përbërë nga hidroksidet, por kjo është shumë e rrallë. Ky komponim kimik u vu re nga Toka Teleskopi Hapësinor Habëll.[16]

Hënat

Redakto

Saturni ka të paktën 60 hëna,[17] 48 prej të cilave kanë emra. Shumica e hënave janë shumë të vogla: 33 nga 60 hënat kanë diametër më të vogël se 10 km dhe 13 hëna e kanë diametrin më pak se 50 km.[18] Shtatë hëna janë aq të mëdha sa për të qenë sfera gati perfekte të shkaktuara nga vetë graviteti i tyre. Këto hëna janë Titani, Rea, Iapetus, Dione, Tetis, Enceladus dhe Mimas. Titani është hëna më e madhe, më e madhe se Mërkuri dhe është hëna e vetme në Sistemin Diellor që ka një atmosferë të trashë dhe të dendur. Hiperioni dhe Febi janë hënat e dyta më të mëdha, me diametër më të madh se 200 km.

Në dhjetor 2004 dhe janar 2005 sonda Cassini-Hugens mori shumë pamje nga Titani, hëna më e madhe e Saturnit. Një pjesë e këtij sateliti, i njohur si sonda Hugens, ka zbarkuar në Titan.

Eksplorimi

Redakto

Saturni është eksploruar për herë të parë nga anija kozmike Pioneer 11, në shtator 1979. Ajo fluturoi aq afër sa 20,000 km sipër majës së reve. Pioneer 11 mori fotografi të planetit dhe të disa hënave të tij, por fotot kishin rezolucion të dobët (cilësia nuk ishte shumë e mirë). Pioneer 11 zbuloi një unazë të re, të hollë, e quajtur unaza F dhe arriti në konkluzionin që hapësirat e unazave të zeza shfaqen të shndritshme kur shihen përballë Diellit, duke treguar që hapësirat ose vendet bosh nuk janë pa materiale. Anija kozmike bëri matjen e temperatures së hënës Titan.[19]

Në nëntor 1980, Voyager 1 vizitoi Saturnin dhe mori fotografi me rezolucion të lartë të planetit, unazave dhe hënave. Ndryshe nga Pioneer 11, pamjet ishin aq të mira sa të fokusonin tiparet e sipërfaqjes së hënave. Voyager 1 shkoi shumë afër Titanit dhe mori shumë informata rreth atmosferës së tij. Në gusht 1981, Voyager 2 vazhdoi me studimin e planetit. Pamjet e bëra nga kjo zonë hapësinore tregoj se në unaza dhe në atmosferë po ndodheshin ndryshime. Anijet kozmike Voyager zbuluan disa hëna që kryenin orbitë pranë unazave të Saturnit dhe gjithashtu u zbuluan hapësira të reja unazash.

 
Impresioni i një artisti për Cassinin që orbitohet rreth Saturnit.

Më 1 korrik 2004, sonda Cassini-Huygens hyri në orbitën rreth Saturnit. Ajo bëri një fluturim afër hënës Febë, duke marrë foto me rezolucion shumë të lartë të sipërfaqjes së saj dhe duke fituar sasi të mëdha informacioni. Më 25 dhjetor 2004, sonda Huygens u nda nga sonda Cassini përpara se të shkonte dhe të ulej në Titan m On December 25, 2004, the Huygens probe separated from the Cassini probe before 14 janar 2005. U ul në sipërfaqje të thatë, por komfirmoi se trupa të mëdhenj të lëngshëm ekzistonin mbi hënë. Sonda Cassini vazndoi të marrë informacione për Titanin dhe për disa hëna të akulltaGjeti prova se hëna Enceladus kishte ujë që shpërthente nga gejzerët e saj.[20] Cassini gjithashtu provoi në korrik 2006 se Titani përmbante liqene hidrokarboni, që gjenden pranë polit të veriut. Në Mars 2007, ajo zbuloi një liqen të madh hidrokarboni me madhësinë e Detit Kaspik pranë polit të veriut.[21]

Cassini vëzhgoi vetëtimat që kanë ndodhur në Saturn që nga fillimi i vitit 2005. Fuqia e vetëtimës u mat dhe rezultoi të ishte 1000 herë më e fuqishme se vetëtimat në Tokë. Astronomët besojnë se vetëtimat e vëzhguara në Saturn janë më të fortat që janë parë ndonjëherë.[22]

Referime

Redakto
  1. ^ Crystal, Ellie. Saturn Mythology. Crystalinks.com. Retrieved on February 28, 2007.
  2. ^ "Saturni tejkalon Jupiterin si planeti me më së shumti hëna". {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ a b Saturn. MIRA. Retrieved on July 29, 2007
  4. ^ a b Spinrad, Hyron. (2004). Saturn Arkivuar 29 dhjetor 2010 tek Wayback Machine. National Aeronautics and Space Administration. Retrieved on July 29, 2007
  5. ^ Hamilton, Calvin J. (1997). Voyager Saturn Science Summary. Retrieved on July 5, 2007.
  6. ^ S. Pérez-Hoyos, A. Sánchez-Lavega, R.G. Frenchb, J.F. Rojas. (2005). Saturn’s cloud structure and temporal evolution from ten years of Hubble Space Telescope images (1994–2003) Arkivuar 8 gusht 2007 tek Wayback Machine. Retrieved on July 24, 2007
  7. ^ Patrick Moore, ed., 1993 Yearbook of Astronomy, (London: W.W. Norton & Company, 1992), Mark Kidger, "The 1990 Great White Spot of Saturn", pp. 176-215.
  8. ^ Saturn Arkivuar 23 qershor 2008 tek Wayback Machine. National Maritime Museum. (2007). Retrieved on July 29, 2007.
  9. ^ Fortney, Jonathan J. (2004). "Looking into the Giant Planets". Science 305 (5689): 1414-1415. Retrieved on April 30, 2007.
  10. ^ Russell, C. T.; Luhmann, J. G. (1997). Saturn: Magnetic Field and Magnetosphere Arkivuar 1 korrik 2010 tek Wayback Machine. UCLA - IGPP Space Physics Center. Retrieved on July 29, 2007.
  11. ^ a b Baalke, Ron. Historical Background of Saturn's Rings Arkivuar 21 mars 2009 tek Wayback Machine. Saturn Ring Plane Crossings of 1995-1996. Jet Propulsion Laboratory. Retrieved on May 23, 2007.
  12. ^ James Clerk Maxwell on the nature of Saturn's rings. Retrieved on July 6, 2007.
  13. ^ Solar System Exploration: Saturn: Rings Arkivuar 27 maj 2010 tek Wayback Machine. National Aeronautics and Space Administration. Retrieved on July 5, 2007.
  14. ^ Saturn's Cassini Division. StarChild. Retrieved on July 7, 2007.
  15. ^ Rincon, Paul. Saturn rings have own atmosphere. British Broadcasting Corporation. (July 1, 2005). Retrieved on May 23, 2007.
  16. ^ Johnson, R. E. et al. (2006) The Enceladus and OH Tori at Saturn
  17. ^ "Saturn turns 60 in moons". Arkivuar nga origjinali më 4 prill 2012. Marrë më 17 dhjetor 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ Saturn Satellite and Moon Data. Institute for Astronomy. Retrieved on May 23, 2007.
  19. ^ "The Pioneer 10 & 11 Spacecraft". Arkivuar nga origjinali më 30 janar 2006. Marrë më 19 gusht 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!). Mission Descriptions. Retrieved on July 5, 2007.
  20. ^ Pence, Michael (March 9, 2006). NASA's Cassini Discovers Potential Liquid Water on Enceladus Arkivuar 3 mars 2008 tek Wayback Machine. NASA Jet Propulsion Laboratory. Retrieved on July 8, 2007.
  21. ^ Rincon, Paul (March 14, 2007). Probe reveals seas on Saturn moon. BBC. Retrieved on July 12, 2007.
  22. ^ Astronomers Find Giant Lightning Storm At Saturn. ScienceDaily LLC. (2007). Retrieved on July 27, 2007.

Faqe të tjera

Redakto
  Commons: Saturn – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale
Gjej më shumë rreth Saturn në projektet tjera simotra të Wikipedias:
  Deficione nga Wikifjalori
  Imazhe dhe media nga Commons
  Burimet të të mësuarit nga Wikiversity
  Lajme nga Wikilajme
  Citate nga Wikicitate
  Burime tekstesh nga Wikiburime
  Libra nga Wikilibra

Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Saturni&oldid=2684051"