Sistemi gramatikor i gjuhës shqipe
Sistemi gramatikor i gjuhës shqipe
Gjuha e sotme shqipe ka një strukturë gramatikore sintetiko-analitike. Këtu bien në sy, krahas tipareve të përbashkëta me strukturat gramatikore të gjuhëve simotra indoevropiane, sidomos të gjuhëve ballkanike, edhe disa tipare të veçanta, që janë pasojë e evolucionit historik të shqipes.
Në strukturën morfologjike të gjuhës shqipe bien në sy: 1) lakimi me dy trajta, — e pashquar dhe e shquar, tek emri; 2) prania e dy klasave rabiemrash, të nyjshëm e të panyjshëm (i mirë-besnik), dukuri kjo që nuk ka shoqe në asnjë gjuhë tjetër indoevropiane; 3) krijimi i kundërvënies trajta të plota-trajta të shkurtra tek përemrat vetorë (mua-më, ty-të etj); 4) prania e një sistemi të pasur kundërvëniesh të karakterit modal (mënyrat dëftore, habitore, lidhore, urdhërore, dëshirore dhe kushtore) 5) prania e një sistemi kundërvëniesh të karakterit kohor, sidomos tek mënyra dëftore (koha e tashme, e pakryer, e kryer e thjeshtë, e kryer, më se e kryer, e ardhme etj); 6) prania e një numri formash të pashtjellura analitike (duke bërë, pa bërë për të bërë, me të bërë etj).
Sistemi eptimor i gjuhës shqipe realizohet kryesisht me anë mjetesh sintetike, siç janë mbaresat dhe disa prapashtesa temëformuese, si dhe me anë naërrimesh morfonologjike, që luajnë rol gramatikor herë të drejtpërdrejtë (p.sh. dal-del), herë plotësues ‘(khs. dal-dol-a, del-dil-ni). Ai realizohet edhe me anë mjetesh analitike, siç janë «nyja e përparme» e rasës gjinore, pjesëzat të, do të, për të, duke, pa etj. në sistemin foljor (khs. të punoj, do të punoj, për të punuar, duke punuar, pa punuar etj.), si edhe foljet ndihmëse kam e jam (khs. kam larë, jam larë, kam për të larë etj).
Në strukturën sintaksore të gjuhës shqipe bien në sy: 1) tipat e fjalive të thjeshta (dëftore, pyetëse, nxitëse, thirrmore, dëshirore) e të përbëra, — të bashkërenditura e të nënrenditura; 2) togfjalëshat dhe gjymtyrët e fjalisë, ku spikatin veçoritë sintaksore të gjuhës shqipe; mjetet sintaksore: formale-gramatikore (numër relativisht i lartë i formave të fjalës; emri, sidomos në trajtë të shquar, ka mëvetësi të kufizuar gjatë funksionimit si gjymtyrë fjalie); leksiko-gramatikore (parafjalët: shqipja ka parafjalë që sundojnë edhe rasën emërore; lidhëzat; pjesëzat); 4) rendi relativisht i lirë i fjalëve, ku bie në sy sidomos paravendosja e përcaktorëve të vetëmjaftueshëm (ky djalë, disa djem, cili djalë? etj.) dhe prapavendosja e përcaktorëve të pavetëmjaftueshëm (djalë i mirë, djali ynë etj). Rendi i gjymtyrëve luan rol të kufizuar vetëm kur ndeshen në fjali forma homonime (emërore dhe kallëzore e pashquar njëjës, emërore e kallëzore e pashquar dhe e shquar shumës); 5) përdorimijo i dendur i ndërtimeve pësore, ku bie në sy edhe mosshprehja e vepruesit, sidomos të atij frymor; 6) shenjimi te folja i kundrinës së zhdrejtë me anë të trajtës së shkurtër në rasën dhanore; edhe kundrina e drejtë shenjohet te folja me anë të trajtës së shkurtër në rasën kallëzore, veç rasteve kur kjo është shprehur me emër të pashquar, me disa përemra dhe me emër të shquar që bart theksin logjik.