|
'''Klima''' është modeli afatgjatë [[Moti|i motit]] në një rajon.<ref name="IPCC-2021">{{Cite web |last=Matthews |first=J.B. Robin |last2=Möller |first2=Vincent |last3=van Diemen |first3=Renée |last4=Fuglestvedt |first4=Jan S. |last5=Masson-Delmotte |first5=Valérie |last6=Méndez |first6=Carlos |last7=Semenov |first7=Sergey |last8=Reisinger |first8=Andy |date=2021 |title=Annex VII. Glossary: IPCC – Intergovernmental Panel on Climate Change |url=https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_AnnexVII.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220605175306/https://www.ipcc.ch/report/ar6/wg1/downloads/report/IPCC_AR6_WGI_AnnexVII.pdf |archive-date=2022-06-05 |access-date=2022-05-18 |website=[[IPCC Sixth Assessment Report]] |page=2222}}</ref> <ref name="NASA-20050201">{{Cite web |last=Shepherd |first=J. Marshall |last2=Shindell |first2=Drew |last3=O'Carroll |first3=Cynthia M. |date=1 February 2005 |title=What's the Difference Between Weather and Climate? |url=http://www.nasa.gov/mission_pages/noaa-n/climate/climate_weather.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200922095736/https://www.nasa.gov/mission_pages/noaa-n/climate/climate_weather.html/ |archive-date=22 September 2020 |access-date=13 November 2015 |website=[[NASA]]}}</ref> Ajo është mesatarja dhe ndryshueshmëria e variablave [[Meteorologjia|meteorologjike]] gjatë një kohe që shtrihet në miliona vjet. Disa nga variablat [[Meteorologjia|meteorologjike]] që maten zakonisht janë [[temperatura]], [[lagështia]], [[presioni atmosferik]], [[era]] dhe reshjet .Klima është gjendja e përbërësve të sistemit klimatik, duke përfshirë [[Atmosfera|atmosferën]], [[Hidrosfera|hidrosferën]], kriosferën, [[Litosfera|litosferën]] dhe [[Biosfera|biosferën]] dhe ndërveprimet ndërmjet tyre. <ref name="IPCC-2021" /> Klima ndikohet nga [[gjerësia gjeografike]], [[gjatësia gjeografike]], [[Relievi|terreni]], [[Lartësia|lartësia mbidetare]], përdorimi i tokës dhe trupat ujorë. <ref>{{Cite journal |last=Gough |first=William A. |last2=Leung |first2=Andrew C. W. |date=2022 |title=Do Airports Have Their Own Climate? |journal=Meteorology |language=en |volume=1 |issue=2 |pages=171–182 |doi=10.3390/meteorology1020012 |issn=2674-0494 |doi-access=free}}</ref>
[[Skeda:ClimateMapWorld.png|thumb|right|300px|Klasifikimi i klimes në tërë botën]]
[[Skeda:Köppen-vereinfacht.svg|thumb|right|300px| Klasifikimi i klimës sipas Këpenit]]
'''Klima''' (''nga [[Gjuha greke|gr.]]'':''klima'' që d.m.th. ''pjerrtësi'') është gjendja mesatare ndërsa moti gjendja momentale e atmosferës.<ref>Dr.Tomislav Šegota, mr Anita FilipčićKlmatologija za geogrfae, III ozdanje, Školska Knjiga, Zagreb 1996. fq. 3</ref>
Klima karakterizohet nga një regjim shumë vjeçar i [[moti]]t me të cilin nënkuptohen jo vetëm kushtet mbisunduese po edhe ata të mundshmet e motit për një vend të dhënë ose më mirë me thënë në përgjithësi klima përcaktohet si rezultat i të gjithë dukurive meteorologjike që karakterizojnë gjendjen mesatare të atmosferës me një pikë të caktuar të rruzullit tokësor. Klima paraqet një renditje të ligjshme të proceseve atmosferike që krijohen në një vend të dhënë, si rezultat i bashkëveprimit kompleks të rrezatimit diellor, qarkullimit diellor, qarkullimit të atmosferës dhe sipërfaqes aktive shtresore, bashkëveprim i cili përcakton regjimin karakteristik të motit për një vend <ref name=KK200602L79>LIGJI PËR VEPRIMTARITË HIDROMETEOROLOGJIKE [http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2006_02-L79_al.pdf Në amëzën assembly-kosova.org] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929090715/http://www.assembly-kosova.org/common/docs/ligjet/2006_02-L79_al.pdf |date=29 shtator 2007 }}</ref>.
Definicionin më të shkurt, thjeshtë dhe më kajrtë e jep autori kroat Tomisla Šegota: Moti është gjendja momentale e atmosferës, ndërsa '''klima''' është gjendja mesatare e atmosferës (në një hapësirë dhe kohë të caktuar).<ref>Tomislav Šegota- Anita Filipčič, Klimatologija za geogrfe III izdanje, Školska Knjiga, Zagreb 1996. faqe 3.</ref>
[[Kategoria:Mirëmbajtja CS1: Emra shifrorë: lista e autorëve]]
[[Kategoria:Faqe me adresa nga Wayback Machine që përdorin stampën e arkivës së rrjetit]]
==Faktorët dhe elemntet klimatike==
'''Element''' klimatike merren për bazë gjatë përcaktimit të klimës janë: [[Diellosja|insolacioni]], temperaturë e ajrit, temperaturë e dheut, [[Reshjet|të reshura]], drejtimi dhe shpejtësia e [[Era|erës]], vrenjtësira dhe mbulesa e [[Dëbora|dëborës]], lagështia e ajrit, dhe ndryshojnë nën ndikimin e faktorëve klimatik.
Si '''faktorë''' kryesorë të klimës merren : [[gjersia gjeografike]]( si faktor astronomik), ndërsa faktorët fiziko-gjeografik janë: [[relievi]], [[lartësia mbidetare]], pozita ndaj deteve e oqeaneve dhe [[rrymat detare|rrymat ajrore]] e [[Rrymat detare|ujore]], bimësia , dhe vet njeriu.
Me studimin e klimës merret ''klimatologjia''. Dijetarët grekë ndryshimet klimatke i kan bazuar në faktorët astronomik, gjegjësisht sipas këndit të pjerrtësisë së rrezeve të [[Dielli]]t që bien në rrafshin horizontal në mesditë dhe zgjatjes së ditës. Në bazë të kritereve astronomic të kushtëzuar nga lëvizjet e [[Dielli]]t mbi horizont gjatë vitit, duke filluar nga ekutori në drejti të poleve dallohen këta breza klimatikë: ''brezi tropik'', brezi i ''gjerësive të mesme'' (verior dhe jugor) dhe ''brezi polar'' (verior dhe jugor).
'''Brezi i vapës''' është i përkufizuar në dy anët e ekuatorit me izotermen vjetore prej 20 °C, kurse '''brezi i mesëm''' ( verior dhe jugor) shtrihen në mes të izotermave vjetore 2 °C dhe izotermave të muajit më të nxehtë prej 10 °C. '''Brezi i ftohtë polarë''' janë të përkufizuar me izotermat e muajve më të nxehtë prej 10 °C.
== Tipat klimatik ==
Në çdo brez të nxehtësisë dallojmë nga disa tipa klimatikë.
=== Brezi i Ftohte ( Klima Polare) ===
Shtetet e Arktikut bazuar në territoret e shtete të cilët kufizojnë Rrethin Arktik.
Arktiku është një rajon polar i cili gjendet në pjesën më veriore të Botës. Arktiku përbëhet nga Oqeani i Ngrirë i Veriut dhe nga disa pjesë të Alaskës (SHBA), Kanadasë, Finlandës, Grenlandës (Danimarkë), Islandës, Norvegjisë, Rusisë dhe Suedisë. Rajoni Arktik përbëhet nga një shtresë akullnajore sezonale të ndryshueshme, e rrethuar nga një tokë e ngrirë pa pemë. Zona mund të përcaktohet si veriu i Rrethit Arktik (66° 33'V), i përafërt me cakun e diellit të mesnatës dhe natës polare. Ndryshe, mund të përcaktohet si një rajon ku temperaturat mesatare të muajit më të nxehtë (korrik) janë nën 10 °C (50 °F); vija më veriore drunore afërsisht ndjek izotermin në kufi të këtij rajoni.
Socialisht dhe politikisht, rajoni Arktik përfshin territoret veriore të tetë shteteve arktike, megjithëse nga përkufizimet e shkencës natyrore, pjesa më e madhe e këtij territori konsiderohet si territor polar. Rajoni Arktik është një rajon i veçantë në mes të ekosistemeve të Tokës. Për shembull, kulturat në këtë rajon dhe popujt vendas të Arktikut janë mësuar me kushtet ekstreme dhe të ftohta të këtij rajoni. Në vitet e fundit, shtrirja e sipërfaqeve akullnajore është zvogëluar. Jeta në Arktik përfshin organizma që jetojnë në akull, zooplanktone dhe filoplanktone, peshq dhe gjitarë të detit, zogj, gjitarë tokësor, bimë dhe shoqëri njerëzore.
Klima e Arktikut karakterizohet me dimra të ftohtë dhe verëra të freskëta. Në formë të reshjeve zakonisht bie borë. Sasia vjetore e reshjeve të Arktikut është e ulët, ku në shumicën e zonave bie më pak se 50 cm (20 in) në vit. Erërat e larta zakonisht nxisin dëborën, duke formuar iluzione të reshjeve të vazhdueshme të dëborës. Temperaturat mesatare mund të jenë −40 °C (−40 °F), dhe temperatura më e ulët e regjistruar është −68 °C (−90 °F). Klima e bregdetit të Arktikut është e zbutur nga ndikimet oqeanike, duke pasur përgjithësisht temperatura më të nxehta dhe reshje dëbore më të mëdha se në zonat e brendshme më të ftohta dhe më të thata. Arktiku është prekur nga ngrohja globale, duke quar drejt shterimit të akullnajeve të Arktikut dhe lirimin e metanit të Arktikut.Për shkak të migrimit polvard të izomerit të planetit (rreth 56 km (35 mi) për dekadë gjatë 30 viteve të fundit si pasojë e ngrohjes globale), rajoni Arktik (e përcaktuar nga vija drunore dhe temperatura) aktualisht është duke u zvogëluar. Ndoshta rezultati më madhështor i zvogëlimit të Arktikut është humbja e akullnajave. Ka një mospërputhje shumë të madhe të parashikimeve rreth humbjes së akullnajave të Arktikut, me modele që tregojnë afër-përmbushjes dhe përmbushjen e shkrirjes në shtator nga viti 2040 deri në vitin 2100. Rreth gjysma e modeleve të analizuara tregojnë afër-përmbushjes dhe në përmbushje të shkrirjes së akullnajave në shtator të vitit 2100.
===Klime tropikale===
Sa me tepër te largohemi nga ekuatori, aq e vogel behet sasia e reshjeve, qe bien sipas stinëve: ne vere shira, ne dimer thatësire. Per ketë arsye, klima tropikale qe shtrihet ne Afrike, Amerikën Jugore e Qendrore, Azine Jugore e Juglindore dhe Australi, ndahet ne dy tipa : Tropikale e Laugesht dhe e Thate. Ne klimën tropikale, qe ndryshe quhet dhe klima e savaneve, bien mesatarisht rreth 500 mm reshje ne vit. Disa rajone te kesaj klime jane gjithashtu, nen ndikimin e musoneve.
====Klima monsunike====
Shkaktohet nga erërat e quajtura monsune, te cilat kane karakter stinor, që ndryshojnë drejtim dy here ne vit. Ne vere fryjnë nga deti ne kontinent dhe ne dimer nga kontinenti ne det e që janë më të shprehura ne Azi.
=== Klima subtropikale===
Dallohet per vere te nxehte dhe te pasur me reshje, dimer te ftohte dhe te thate. Keto tipare përcaktohen nga veprimi gjate stinës se verës se musoneve detare te pasura me shira e temperatura te larta dhe gjate dimrit te musoneve kontinentale te pakta ne reshje dhe me temperatura te ulta. Vendi tipik i kësaj klime është Azia Juglindore.
=== Brezi i mesëm ( Klima mesatare) ===
====Arktiku====
Shtetet e Arktikut bazuar në territoret e shtete të cilët kufizojnë Rrethin Arktik
Arktiku është një rajon polar i cili gjendet në pjesën më veriore të Botës. Arktiku përbëhet nga Oqeani i Ngrirë i Veriut dhe nga disa pjesë të Alaskës (SHBA), Kanadasë, Finlandës, Grenlandës (Danimarkë), Islandës, Norvegjisë, Rusisë dhe Suedisë. Rajoni Arktik përbëhet nga një shtresë akullnajore sezonale të ndryshueshme, e rrethuar nga një tokë e ngrirë pa pemë. Zona mund të përcaktohet si veriu i Rrethit Arktik (66° 33'V), i përafërt me cakun e diellit të mesnatës dhe natës polare. Ndryshe, mund të përcaktohet si një rajon ku temperaturat mesatare të muajit më të nxehtë (korrik) janë nën 10 °C (50 °F); vija më veriore drunore afërsisht ndjek izotermin në kufi të këtij rajoni.
Socialisht dhe politikisht, rajoni Arktik përfshin territoret veriore të tetë shteteve arktike, megjithëse nga përkufizimet e shkencës natyrore, pjesa më e madhe e këtij territori konsiderohet si territor polar. Rajoni Arktik është një rajon i veçantë në mes të ekosistemeve të Tokës. Për shembull, kulturat në këtë rajon dhe popujt vendas të Arktikut janë mësuar me kushtet ekstreme dhe të ftohta të këtij rajoni. Në vitet e fundit, shtrirja e sipërfaqeve akullnajore është zvogëluar. Jeta në Arktik përfshin organizma që jetojnë në akull, zooplanktone dhe filoplanktone, peshq dhe gjitarë të detit, zogj, gjitarë tokësor, bimë dhe shoqëri njerëzore.
====Klima====
Klima e Arktikut karakterizohet me dimra të ftohtë dhe verëra të freskëta. Në formë të reshjeve zakonisht bie borë. Sasia vjetore e reshjeve të Arktikut është e ulët, ku në shumicën e zonave bie më pak se 50 cm (20 in) në vit. Erërat e larta zakonisht nxisin dëborën, duke formuar iluzione të reshjeve të vazhdueshme të dëborës. Temperaturat mesatare mund të jenë −40 °C (−40 °F), dhe temperatura më e ulët e regjistruar është −68 °C (−90 °F). Klima e bregdetit të Arktikut është e zbutur nga ndikimet oqeanike, duke pasur përgjithësisht temperatura më të nxehta dhe reshje dëbore më të mëdha se në zonat e brendshme më të ftohta dhe më të thata. Arktiku është prekur nga ngrohja globale, duke quar drejt shterimit të akullnajave të Arktikut dhe lirimin e metanit të Arktikut.Për shkak të migrimit polvard të izomerit të planetit (rreth 56 km (35 mi) për dekadë gjatë 30 viteve të fundit si pasojë e ngrohjes globale), rajoni Arktik (e përcaktuar nga vija drunjore dhe temperatura) aktualisht është duke u zvogëluar. Ndoshta rezultati më madhështor i zvogëlimit të Arktikut është humbja e akullnajave. Ka një mospërputhje shumë të madhe të parashikimeve rreth humbjes së akullnajeve të Arktikut, me modele që tregojnë afër-përmbushjes dhe përmbushjen e shkrirjes në shtator nga viti 2040 deri në vitin 2100. Rreth gjysma e modeleve të analizuara tregojnë afër-përmbushjes dhe në përmbushje të shkrirjes së akullnajeve në shtator të vitit 2100.
===Klima mesdhetare===
Klima mesdhetare është tipike për viset përreth Detit Mesdhe , por ajo mund të haset edhe në jugun e Afrikës , në pjesën qëndrore të Kilit dhe në Kaliforni.Ky lloj i klimës karakterizohet me atë që shirat më shumë bien në vjeshtë dhe në dimër , ndërsa pranvera dhe vera janë më të thata. Reshjet luhaten midis 400 dhe 700mm në vit. Dimrat janë të butë , ndërsa verërat janë të nxehta. Bimësinë e zakonshme e përbëjnë shkurret dhe pyjet përherë të gjelbra. Brenda këtij lloji klimatik ekzistojnë ndryshime , të cilat bëjnë që klima në bregun verior të Mesdheut të jetë më e freskët dhe më e lagësht sesa në atë të jugut , i cili është nën ndikimin e drejtpërdrejtë të Saharës. Përtej bregut , në brendësi kjo klimë merr vetitë kontinentale dhe bëhet më e ftohtë.<ref>Atlas themelor i gjeografisë fizike , botimet shkollore Albas Tiranë-Tetovë-Prishtinë viti 2006 , ISBN : 9989-108-37-4, faqe53</ref>
===Klima oqeanike dhe bregdetare===
Karakteristikë themelore e klimës oqeanike është ndikimi që kanë '''Erërat Perëndimore''' në rajonet ku mbizotëron kjo klimë .
Ndryshimet e temperaturës ditore dhe vjetore janë të vogla dhe kjo bën që dimrat të jenë të butë dhe verërat e freskëta. Mesatarja e reshjeve lëviz
midis 600 deri 700mm në vit , ndonëse në pjesët ku ka vargmale kjo sasi mund të tejkalojë 2000mm . Kjo klimë mund të haset në pjesët bregdetare të Evropës
Perëndimore , ku rryma e Golfit zbut ndikimet e gjerësisë , pastaj haset në Amerikën Veriore , Kil , Tasmsani dhe në Zelandën e Re.<ref>Atlas themelor i gjeografisë fizike , ISBN 9989-108-37-4 , emri origjinal Atlas basico de geografia fisica</ref>
===Klima kontinentale===
Klima kontinentale ndahet në : Klimë të butë kontinentale dhe Klimë të thatë kontinentale
Klima e butë kontinentale është largimi nga deti që lëkundjet e temperaturës të jenë më të shprehura gjatë gjithë ditës dhe në mes të stinëve të vitit. Gjithashtu , edhe erërat që vijnë humbin një pjesë të lagështisë së tyre dhe shkaktojnë pak reshje , rreth 400–500 mm në vit të shpërndara në mënyrë të barabartë gjatë gjithë muajve. Verërat janë të shkurtra dhe të nxehta dhe dimrat janë të gjatë e të ftohtë. Ky lloj i klimës haset vetëm në hemisferën veriore ngase në këta gjerësi të hemisferës jugore nuk ka masa kontinentale të mjaftueshme. Ajo haset në brendësinë e Amerikës Veriore dhe në Euro-Azi. Bimësia tipike është ajo e prerieve dhe stepave me bimësi të rrallë të drurëve.
Klima e thatë kontinentale e hasim në viset që i njohim si shkretëtira , karakteristikë kryesore e të cilave është thatësia e skajshme , ngase shirat janë të rralla , madje ato nuk bien edhe disa vite me rradhë. Gjatë ditës temperaturat janë shumë të larta , se mungesa e bimëve e bën që toka të ngrohët dhe të ftohet shumë shpejt. Shkretëtirat mund të jenë të nxehta si ajo e Saharës ose të ftohta si ato të Azisë Qëndrore. Megjithatë , shumica e shkretëtirave kanë zona të vogla me bimë , veçanërisht në vendet ku del uji nëntokësor, të cilat formojnë oaza. Njëra nga shkretëtirat e nxehta është Lugina e Vdekjes në Kaliforni, SHBA, ndërsa shkretëtira më e thatë është Atakama në Kili.<ref>Atlas themelor i gjeografisë fizike , botimet shkollore Albas Tiranë-Tetovë-Prishtinë viti 2006 , ISBN : 9989-108-37-4, faqe 53-54</ref>
Klima- tipet, veçoritë e klimës.
Klima ne toke ndryshon me rritjen e gjeresis gjeografike dhe lartësisë mbi detare. Ne vendin tone dallojmë keto tipe klimatike : Klima kontinentale me teper është e përfaqësuar ne vojvodin, verat janë te nxehta dhe te thata , dimrat e ftohtë dhe me bore.
Klima e mesme kontinentale është e përfaqësuar ne vendet me lartesi 600e 800metra, verat e nxehta te thata,dimrat e ftoht, veshje ka me shumë ne stinët kalimtare.
Klima malore është e përfaqësuar ne vendet me lartësi mbi 800 metra, verat me te shkurta dhe te freskëta , dimrat me te gjatë dhe te ftohtë, bora qëndron me shumë se 150 dit ne vit.
Klima krahinore është e përfaqësuar ne rajonet e ulta malore te cilat jane te mbrojtura nga ererat për shembull: Fushën e Siriniqit, Luginen e Limit, Rrafshi Dukagjinit.
Ndotja e ajrit : 1 Ndotja Fizike (vullkaneve, pluhurit kozmik, pluhurit Polenit). Ndotja Kimike (fabrikat, komunikacioni, djegia mbeturinave) 3Ndotja Radio-aktive (centralet bërthamore, armet berthamore).
=== Breza polarë ( Klima e ftohtë) ===
===Klima polare===
Shtrihet ne te dy hemisferat, midis poleve dhe rrathëve polare. Klima karakterizohet nga periudha shume te gjata ku mbizotëron nje i ftohte i jashtëzakonshëm. Reshjet e pakta 250 mm ne vit, bien kryesisht ne formën e bores. Temperaturat mesatare te ajrit janë gjithnjë nen 0* celsius. Erërat mbizotëruese jane te forta e te ftohta, për shkak se vijnë nga rajonet polare.Disa vende qe janë ne ndikimin e rrymave tye ngrohta te oqeanit Atlantik e kane dimrin disi me te bute. Sipërfaqet e brendshme te kontinenteve te Azisë dhe te Amerikës Veriore dallohen për temperaturat e ajrit tepër te ulëta. Antarktida është i vetmi kontinent ku mbizotëron klima polare, ne bazën shkencore ''Vostok'', ne lindje te këtij kontinenti, me 1983, është regjistruar temperatura e ajrit me e ulet ne bote : -89,2*C
== Shih edhe këtë ==
* [[Moti]]
* [[Natyra]]
* [[Klimatologjia]]
* [[Koha e akullit]]
== Lidhje të jashtme ==
* [https://web.archive.org/web/20110208173133/http://www.worldclimate.com/ klima botrore]
* [http://www.climate-zone.com të dhena globale klimatike]
* [https://web.archive.org/web/20050902220920/http://www.atmosphere.mpg.de/enid/1442 ESPERE enciklopedia klimatike]
== Burimi i të dhënave ==
{{Reflist|2}}
__JOTP__
[[Kategoria:Gjeografi]]
{{gjeo-cung}}
| 