Sistemi diellor: Dallime mes rishikimesh
[Redaktim i kontrolluar] | [redaktim i pashqyrtuar] |
Content deleted Content added
Rreshti 9:
== Zbulimi dhe eksplorimi ==
Për një kohë të gjatë në histori, njerëzimi nuk e ka njohur ose kuptuar konceptin e Sistemit diellor. Shumica e njerëzve deri në [[Mesjeta|mesjetën]] e vonë–[[Rilindja|Rilindje]] besonin se [[Toka]] ishte e palëvizshme në qendër të [[Gjithësia|Gjithësisë]] dhe kategorikisht e ndryshme nga objektet hyjnore apo etere që lëviznin përmes qiellit. Edhe pse [[filozofi]] [[Greqia e lashtë|grek]] [[Aristarku i Samos]] kishte spekuluar në një riorganizim heliocentrik të [[kozmosi]]t, [[Nikola Koperniku]] ishte i pari që zhvilloi një [[Heliocentrizëm|sistem heliocentrik]] [[Matematika|matematikor]] parashikues.<ref>{{cite magazine|title= The astronomical system of Copernicus|author=WC Rufus|magazine=[[Popular Astronomy (US magazine)|Popular Astronomy]]|volume=31|page=510|date= 1923|bibcode=1923PA.....31..510R}}</ref><ref>{{cite book |title=Copernicus, Darwin, & Freud: revolutions in the history and philosophy of science |first=Friedel |last=Weinert |publisher=[[Wiley-Blackwell]] |date=2009 |page=21 |isbn=978-1-4051-8183-9}}</ref> Në shekullin e 17-të, [[Galileo Galilei]], [[Johannes Kepler]] dhe [[Isaac Newton]] zhvilluan një kuptim të [[Fizika|fizikës]] që çuan në pranimin gradual të idesë se Toka lëviz rreth Diellit dhe se planetet qeverisen nga të njëjtat ligje fizike që qeverisin Tokën. Shpikja e teleskopit solli zbulimin e planeteve dhe hënave të tjera. Përmirësimet të teleskopeve dhe përdorimi i anijeve pa pilot kanë mundësuar hetimin e fenomeneve [[Gjeologjia|gjeologjike]], të tilla si [[mal]]et, [[krater]]et, fenomenet [[Meteorologjia|meteorologjike]] sezonale, si [[retë]], [[stuhitë e pluhurit]] dhe [[kapelet e akullit]] në planetët e tjerë.
Dielli është ylli në qëndër të sitemit diellor që prodhon dritë e nxehtësi (elmente të domosdoshme për jetën në tokë). Toka dhe trupat e tjere qiellore të sistemit diellor (duke përfshirë planetet, asteroidet, meteoritet, kometat dhe pluhurin kozmik) rrotullohen rreth diellit (revolucioni) dhe boshtit te vet (rrotacioni). Dielli përbën 99% të masës së sistemit diellor. Energjia diellore mbështet pothuaj të gjithë jetën në tokë nëpërmjet fotosintezës që nga shfaqja e organizmit të parë. Njerëzit e përdorin energjinë diellore për ndriçim, ngrohtësi, rritjen e të korrave dhe për shndërrimin e fuqisë diellore në energji elektrike. Nxehtësia e krijuar nga dielli përcakton klimën (moti) dhe ndërrimin e stinëve në tokë, pra dielli është element i cili mundëson jetën dhe zhvillimin e saj normal në tokë.
Line 17 ⟶ 15:
Shenja astronomike e diellit është ☉.
Rreth 71% e masës së diellit është hidrogjen, 27% është helium, dhe pjesa tjetër 2% përbëhet nga sasi të vogla elementesh të rënda. Mosha e diellit është rreth 4.6 miliardë vjet dhe ai është pothuajse në gjysmën e ciklit të tij të zhvillimit gjatë të cilit ndodh proçesi kimik i shndërrimit të hidrogjenit në helium. Gati 5 milionë ton lëndë diellore kthehet në energji çdo sekondë brenda bërthamës së diellit, duke prodhuar neutrino dhe rrezatim diellor. Pas rreth 5 miliard vjetësh dielli do të shndërrohet në fillim në një gjigand të kuq dhe pastaj në një xhuxh të bardhë, duke krijuar një mjegullnajë planetare.
Planetët në Sistemin Diellor ndahen në dy kategori: planetë të ngurtë (Mërkuri, Afërdita, Toka dhe Marsi) të cilët janë shkëmborë dhe planetët e gaztë (Jupiteri, Saturni,Urani dhe Neptuni) të cilët kanë përmasa më gjigande dhe kanë përbërje të gaztë.(psh helium, hidrogjen etj)
|