Xhaferr Deva: Dallime mes rishikimesh

'''Xhaferr Deva''' ([[Mitrovica|Mitrovicë]], [[21 shkurt]] [[1904]] - Palo Alto, [[Kalifornia|Kaliforni]] [[25 maj]] [[1978]]) qeka qenë llogaritar, inxhinier pyjor, sipërmarrës<ref name=":0">[[Kastriot Dervishi|Dervishi K]]., ''Kryeministrat dhe ministrat e shtetit shqiptar në 100 vjet'', Tiranë: "55", 2012. fq. 29 & 111. ISBN 9789994356225</ref>, nëpunës, Ministër i Brendshëm i Shqipërisë, veprimtar antikomunist në mërgim dhe lektor.

==JetaBiografia==

Lindi nё [[Mitrovica|Mitrovicё]] më 21 shkurt 1904 si djali i pestë, ndër shtatë djemt e [[Ibrahim Deva|Ibrahim agë Devës]] dhe Esmës nga familja Osmani. I ati i Xhaferrit ishte me origjinë nga [[Deva (Gjakovë)|Deva]], kishte jetuar e punuar në [[Nishi|Nish]], ku kishte qenë ndër tregtarët më të njohur<ref name=":0">{{Cite book|title=[[Kryeministrat dhe ministrat e shtetit shqiptar në 100 vjet]]|last=Dervishi|first=Kastriot|publisher=55|year=2012|isbn=9789994356225|location=Tiranë|pages=29, 111|ref=harvnb}}</ref> dhe vijoi veprimtarinë e tij si grosist druri edhe në vendbanimin e ri ku u vendos si ''muhaxhir''.

Pas “Robert Kolexhit” në Stamboll, Deva u vendos në Aleksandri si punonjës në Bankën Osmane. Duke vuajtur nga reumatizmi, la [[Egjipti|Egjiptin]] dhe shkoi për kurim në [[Austria|Austri]]. U rikthye në vendlindje më 1932 për t'u përkujdesur dhe për ta mbarështuar më tej sipërmarrjen drusore<ref>[[Robert Elsie|Elsie R]]., [https://books.google.ca/books?id=pgf6GWJxuZgC&printsec=frontcover ''A Biographical Dictionary of Albanian History'']. London: I.B.Tauris, 2012. fq. 108. <nowiki>ISBN 978-1-78076-431-3</nowiki>.</ref>, manifaturën dhe 8 mijë lirat turke që i la i ati i ndjerë. Me paratë ndërton një punishte për përpunimin e drurit bashkëkohore, pjesët e së cilës i sjell nga [[Çekosllovakia]].<ref name=":0" />.

Qe kryetar i dhomës së tregtisë të Mitrovicës dhe anëtar i bordit financiar të njësisë administrative.<ref name=":2">''[https://www.cia.gov/library/readingroom/docs/DEVA,%20XHAVER_0068.pdf Deva Xhafer 0068]'', Dosjet e deklasifikuara të CIA-s, përkthyer më 11 janar 2018 nga S.S.</ref>.

Hyn në politikë pas pushtimit të Mbretërisë Serbo-kroato-sllovene më 17 prill 1941, pёr organizimin e pushtetit nё rajonin Mitrovicë-Podujevё-Vushtrri, që ishte ajo pjesë e trevës së Kosovёs nёn pushtimin gjerman. I cilësuar si njeri i afërt me të Plotfuqishmin e Reich-ut në Europën Juglindore [[Hermann Neubacher]],<ref>Della Rocca R. M., ''Nazione e religione in Albania (1912-1944)'', Bologna, 1990. Përktheu Luan Omari, Tiranë: Elena Gjika, 1994, f. 241.</ref>, të cilit i kishte fituar besimin; themeloi administratën me nëpunës, agronomë, arsimtarë shqiptarë. Mendohet të ketë punuar pranë [[Abwehr]], shërbimit informativ ushtarak gjerman për një kohe të pacaktuar.<ref>Bernd Fischer, Albania at War (1999), p.161.</ref> Në bashkëpunim me [[Rexhep Krasniqi]]n dhe [[Ernest Koliqi]]n, hap shkolla shqipe në territoret shqiptare të ish-Mbretërisë SKS, e drejtë e cila ishte mohuar nga ish-mbretëria.<ref>Judah T., ''Kosovo: War and Revenge'', New Haven, Connecticut: Yale University Press. 2002. fq 141. <nowiki>ISBN 978-0-300-09725-2</nowiki>.</ref><ref>Ramet S. P., [https://books.google.com/books?id=FTw3lEqi2-oC ''The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005'']. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. 2006. fq. 141. <nowiki>ISBN 978-0-253-34656-8</nowiki>.</ref>.

Pasi takoi Neubacher në Beograd, niset për Tiranë<ref name=":2" /> me Ago Agajn dhe me vete batalionin "Kosova". Deva merr postin e min. të Brendshëm në qeverinë [[Rexhep bej Mitrovica|Mitrovica]]. Kolonel [[Faik Quku]] e përshkruan:<ref name=":sinani" />

:<blockquote>"''<small>Ministri i Mbrendshëm Xhafer Deva, megjithse nuk e njihte Shqipnin, ishte i pajisun me cilësitë e ushtarit gjerman: i vendosun, guximtar, i veprimit, i disiplinuem dhe anmik i komunistave, por e ndiente veten si te paralizuem mes Kryeministrit [[Rexhep Mitrovica]], që e konsideronte të sëmurë, dembel dhe të pavendosun dhe Kryetarit të Këshillit të Naltë, Mehdi Frashërit, që e konsideronte konfuz, pa program, njeri që nuk e mban fjalen dhe që u nënshtrohet ndërhymjeve ilegale... I pakënaqun prej punëve që nuk shkonin mirë dhe konfuzionit që ekzistonte, nga marsi i vitit 1944, Xhafer Deva mendon me u ba diktatori i Shqipnisë, gja që do t'ishte zgjidhja ma e përshtatshme, por që nuk realizohet, sepse e kundërshtojnë gjermanët. Si në fillim, kryesinë absolute të Mehdi Frashërit, ashtu edhe kësaj here, pushtetin diktatorial të Xhafer Devës, eksponentat kryesor të Ballit Kombëtar, e pranojshin... mendonte që me anën e ekzekutimeve me pastrue qytetet e Shqipnisë nga komunistat, tue fillue nga Tirana. Ky ka qenë edhe qëllimi kryesor i sjelljes në Shqipni të regjimentit "Kosova".</small>"''<ref name=":1">[[Shaban Sinani|Sinani Sh]]., ''[[Hebrenjtë në Shqipëri, prania dhe shpëtimi|Hebrenjtë në Shqipëri ─ Prania dhe shpëtimi]]'', Tiranë: Naimi, 2009, fq. 144. ISBN 978-99956-200-2-2</ref>.</blockquote>

Pas mbarimit tё luftёs shkoi nё [[Austri]] në dhjetor të 1944, mandej në Itali, nga Italia në [[Egjipt]] më 1947 ku takohet me [[Mbreti Zogu I|Mbretin Zog]]. Takoi anëtarët e grupeve politike të ndryshme dhe nënshkroi një protokoll të quajtur "Protokolli i Aleksandrisë" me katër pika.<ref name=":2" />.

Nga Egjipti në Damask të Sirisë në fund të 1947. Këtu filloi një aktivitet politik, sikurse botimi i gazetës "Bashkimi i Kombit" në vitin 1948, si zëdhënse e parë e nacionalizmit shqiptar, pas Luftës II Botërore. Në shkurt të vitit 1948 ambasada amerikane në Romë e thërret, ku dhe kthehet. Nga 20 prill 1950 largohet drejt Greqisë e Turqisë e Egjiptit që të takonte dhe rekrutonte njerëz në dobi të axhendës së [[Komiteti Kombëtar "Shqipëria e Lirë"|Komitetit Kombëtar "Shqipëria e Lirë"]]<ref name=":2" /> dhe [[Operacioni "Valuable"|operacionin "Valuable"]]. I zhgënjyer, kthehet në Romë ku punoi pranë Zyrës Polake për Ndihmën e Emigrantëve duke mbledhur fonde për emigrantët shqiptarë.<ref name=":3">Roszkowski W. & Kofman J., ''Biographical Dictionary of Central and Eastern Europe in the Twentieth Century'', Routledge, 2016, fq. 195. ISBN 9781317475941</ref>.

<blockquote>''<small>Shiko edhe: [[Masakra e 4 shkurtit 1944]]</small>''</blockquote>Ndër bëmat e jetës politike së Devës përmendet ngritja në këmbë e një administrate shqiptare në Mitrovicë pasi Mbretëria Jugosllave u pushtua nga trupat gjermane.

Nga fundi i pranverës së vitit 1944 nazistët kërkuan zyrtarisht jo vetëm listat, po dhe grumbullimin e gjithë hebrenjve në një fushë përqendrimi. Mbështetur në burimet amerikane, sipas Sarner, dy përfaqësues të bashkësis hebraike në Shqipëri, duke përfshirë dhe hebrenjtë e deportuar prej vendeve të Europës Qendrore, që kishin gjetur këtë vend si strehë shpëtimi, Rafael Jakohel dhe Mateo Mathatia, duke qenë të vetëdijshëm se ky urdhër i nazistëve do të thoshte arrestim dhe shfarosje të gjithë bashkësisë ("Shoah"), iu drejtuan [[Mehdi Frashëri]]t për ndihmë.:<ref name=":sinani">{{Cite book|title=Hebrenjtë në Shqipëri ─ Prania dhe shpëtimi|last=Sinani|first=Shaban|authorlink=Shaban Sinani|publisher=Naimi|year=2009|isbn=978-99956-800-2-2|location=Tiranë|pages=144}}</ref> <blockquote><small>"''Ky i fundit i këshilloi ata që të takoheshin me ministrin e brendshëm Xhafer Deva, i cili njihej si anti-semit. Ata shkuan të takonin me ministrin Deva, megjithëse e dinin rrezikun që u vinte rrotull nga ky takim. Të dy pranuan sfidën, duke u lënë familjeve lamtumirën përpara se të niseshin. Për çudinë e tyre, sedra nacionale e ministrit Deva doli më e fortë se anti-semitizmi i tij i njohur. Ai mori përsipër të kundërshtonte kërkesën e nazistëve. Deva ia doli që t'i bindtte ata që të tërhiqeshin nga kërkesa për dorëzimin e listave të hebrenjve''"<ref name=":1" />.</small></blockquote>