Mbreti Zogu I: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
Udha (diskuto | kontribute) No edit summary |
|||
Rreshti 10:
Mësimet e para i mori në vendlindje nga mësuesit privatë Hysen efendi Çeka nga [[Elbasani]] për [[Gjuha shqipe|gjuhën shqipe]] dhe nga Hafiz Muharremi nga [[Dibra]] për [[Gjuha turke|gjuhën turke]],<ref>{{Cite book|title=Diplomacia e Mbretit Zogu I-rë (1912-1939)|last=Ushtelenca|first=Ilir|publisher=Ermir|year=1995|isbn=|location=Tiranë|pages=22|oclc=654712082}}</ref> deri në moshën 13 vjeçare. Më 1903, u largua për në [[Stambolli|Stamboll]] me vetëm një shoqërues,<ref>{{Cite web|url=http://www.albanianhistory.net/1933_Zogu/index.html|title=King Zog Tells his Story to Herman Bernstein, former United States Minister to Albania.|date=1933|accessdate=9 janar 2019|website=albanianhistory.net}}</ref> [[Abdurrahman Krosi|Lalë Krosin]],<ref>{{Cite book|title=A Biographical Dictionary of Albanian History|last=Elsie|first=Robert|authorlink=Robert Elsie|publisher=I.B.Tauris|year=2013|isbn=9781780764313|location=|pages=257}}</ref> dhe filloi studimet në "Numenu Tereki", e më pas vazhdoi shkollën e oficerëve.<ref name="Dervishi" /> Pasi u gradua oficer, ndoqi dhe kreu gjithashtu liceun francez [[Shkolla Gallata Saraj|Gallatasaraj]] në kryeqytetin perandorak.<ref>{{Cite book|title=Esat pashë Toptani: njeriu, lufta, pushteti|last=Ikonomi|first=Ilir|publisher=Uet press|year=2016|isbn=978-9928-190-91-8|location=Tiranë|pages=140|ref=harvnb}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com.au/books?id=wPOtzk-unJgC&printsec=frontcover&dq=The+crescent+and+the+eagle:+Ottoman+rule,+Islam+and+the+Albanians,+1874-1913+lexicon&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiT94zl8ebXAhWJT7wKHYRLADEQ6AEIJjAA#v=snippet&q=Isa%20Boletin&f=false|title=The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913|last=Gawrych|first=George|publisher=IB Tauris|year=2006|isbn=9781845112875|location=London|pages=34|ref=harv}}</ref> Kur u kthye në vendlindje, më 17 gusht 1912, mënjanoi me ngadalë vëllain, [[Xhelal bej Zogolli|Xhelal beun]], dhe i siguroi vetes parësinë e krahinës së Matit<ref name=":0" /> duke marrë titullin [[Myhtar]].<ref name=":4">{{Cite book|title=Dokumente historike 1912-1918|last=Nosi|first=Lef|authorlink=Lef Nosi|publisher=ASH, Instituti i Historisë|year=2007|isbn=978-99956-10-04-3|location=Tiranë|pages=288|ref=harvnb}}</ref> Mbrojti krahinën nga ndërhyrjet serbe dhe më pas e përfaqësoi në [[Kuvendi i Vlorës|Kuvendin e Vlorës]] bashkë me kushëririn e tij [[Dervish bej Biçakçiu|Dervish bej Biçakçiun]],<ref name=":0">{{Harvnb|Vlora|2003|pages=452-453}}.</ref> ku përfaqësoi Matin me Riza Beun dhe Kurt agë Kadiun.<ref>{{Harvnb|Nosi|2007|page=185}}.</ref> Gjatë [[Lufta e Parë Ballkanike|Luftës së Parë Ballkanike]] organizoi forcat e tij në [[Kakarriq]] kundër forcave serbo-malazeze.<ref name="Dervishi">{{Cite book|title=Kryeministrat dhe ministrat e shtetit shqiptar në 100 vjet|last=Dervishi|first=Kastriot|publisher=55|year=2012|isbn=9789994356225|location=Tiranë|pages=259-260}}</ref>
Shtatorin e 1914 ndihmoi kushëririn e tij, [[Esad pashë Toptani|Esad pashë Toptanin]], me 1500 matjanë, të kryesuar nga i vëllai, Xhelal beu, për të shtypur [[Kryengritjen e Shqipërisë së Mesme]].<ref>{{Harvnb|Ikonomi|2016|page=367}}.</ref> Më 1916 ndërmori nismën që të organizonte një kongres kombëtar në Elbasan<ref name="Dervishi" /> me ndihmën e ushtrisë bullgare të vendosur në qytet me [[Aqif pashë Elbasani|Aqif pashë Elbasanin]]. Përhapi lajmin në parinë shqiptare, duke synuar të përtërinte punën e Kuvendit të Vlorës, të pohonte besnikërinë ndaj Princ Vidit dhe të rivendoste administratën shqiptare në shpresën që do t'i njihej autonomia nga autoritetet austro-hungareze që ishin vendosur në Shkodër. Nga karantina e vendosur në qytet për shkak të shpërthimit të murtajës, u tërhoq në Mat. Administrata austro-hungareze e bindi të rekrutonte dhe komandonte vullnetarë kundër italianëve me gradën e kolonelit të ushtrisë mbretërore e perandorake. Por Zogu vijoi planet e tij për ndezjen e fuqisë ushtarake dhe administrative për autonominë shqiptare, autoritetet austro-hungareze kësodore e mërguan në Austri në janarin e 1917. Duke qenë pjesë e delegacionit ceremonial shqiptar, si përfaqësues i Matit, i ofroi nderimet kurorëzimit të perandorit Karli I; delegacioni shqiptar u prit në dëgjesë nga perandori i ri, dhe Zogu u dekorua. Në
Në [[Kongresi i Lushnjes|Kongresin e Lushnjës]] u ftua të merrte pjesë si delegat i Matit,{{sfn|Frashëri|2014|p=35-36}} ku mori me vete 100 matjanë kurse 200 të tjerë i la në Tiranë, aksion që rezultoi fatlum për Kongresin, meqë autoritetet italiane do të bënin çmos që ta pengonin mbarëvajtjen e tij.{{sfn|Frashëri|2014|p=36-37}} Kongresin e garantoi me matjanët e tij besnikë.<ref name="Dervishi" />{{sfn|Frashëri|2014|p=37}}
Rreshti 31:
Në qershor [[1924]] për të mos i dhënë rrugë gjakderdhjes, Zogu u largua për në [[Jugosllavi]] me qindra përkrahës të tij. Gjykata politike e kundërshtarëve të tij politikë e dënoi me vdekje në mungesë më 10 nëntor të po atij viti.<ref>{{Cite journal|last=Krasniqi|first=Afrim|date=26 qershor 2014|title=Dokumentet ekskluzive: dekretet e Nolit për gjyqet politike, shtetrrethimin dhe propagandën|url=http://shqiptarja.com/lajm/dekretet-e-nolit-per-gjyqet-politike-br-shtetrrethimin-dhe-propaganden?r=app|journal=[[Shqiptarja.com]]|volume=149|pages=18-19|via=}}</ref>
====
Në dhjetor, me vendim të qeverisë [[Iljaz bej Vrioni|Vrioni]] dhe me përkrahjen e fuqive të mëdha, Zogu riktheu legjitimitetin e rrëzuar në qershor 1924 me përkrahjen e trupave jugosllave, atyre bjellogardiste të gjeneralit [[Pyotr Wrangel|Vrangel]], të drejtuar nga [[Sergei Ulagay|Sergei Ulagaj]]<ref>''Врангелове команде у Врању и Скопљу'' (''shqip. Komanda e Vrangelit në Vranjë dhe Shkup)''. ''// Politika'', 4 Dhjetor 2017, fq. 19.</ref> dhe me vullnetarë shqiptarë të rekrutuar në viset shqiptare të zonave të ndikimit të Begollajve të [[Pejë|Pejës]], kunatit [[Ceno bej Kryeziu]] dhe pjesën më të madhe të parisë dibrane.<ref>{{Cite journal|last=Daci|first=Fatos|date=5 shtator 2015|title=Si e solli Jugosllavia Ahmet Zogun në fron|url=http://www.kohajone.com/2015/09/05/si-e-solli-jugosllavia-ahmet-zogun-ne-fron/|journal=Koha Jonë|volume=|pages=|via=}}</ref>
Më [[21 janar]] [[1925]] e shpalli Shqipërinë republikë. Dhjetë ditë më vonë, Asambleja e shpalli kryetar të republikës, duke qenë në të njëjtën kohë edhe kreu i qeverisë. Republika e shpallur nuk ishte as demokratike, as parlamentare, por despotike sepse gjithë fijet e pushtetit i kishte në duar Zogu.{{sfn|Frashëri|2014|p=69}}
=== President ===
Më [[21 janar]] [[1925]] e shpalli Shqipërinë republikë. Dhjetë ditë më vonë, Asambleja e shpalli kryetar të republikës, duke qenë në të njëjtën kohë edhe kreu i qeverisë. Republika e shpallur nuk ishte as demokratike, as parlamentare, por despotike sepse gjithë fijet e pushtetit i kishte në duar Zogu.{{sfn|Frashëri|2014|p=69}} Përgjithësisht nuk merrte pjesë në mbledhjet e Këshillit të Ministrave pasi tagret e kryeministrit i kryente ministri i Drejtësisë, duke e zgjidhur kështu qeverisjen me ministrat që mbajtën këtë dikaster: [[Petro Poga|Poga]], [[Milto Tutulani|Tutulani]], [[Hiqmet Delvina|Delvina]], [[Iljaz bej Vrioni|Vrioni]] e [[Josif Kedhi|Kedhi]].<ref>{{Harvnb|Dervishi|2012|page=19}}.</ref>
Më [[1926]] Zogu i kërkonte ministrit të Drejtësisë Kedhi reformë të thellë në legjislacionin e vendit. Për këtë qëllim u formua me vendim të Këshillit të Ministrave më [[5 gusht]] [[1926]], komisioni ligjpërgatitës, detyrat e të cilit u caktuan me ligjin e [[30 nëntor]]it [[1926]].
Line 48 ⟶ 49:
: <small>“''Unë Zogu, Mbret i Shqiptarëve, në çastin në të cilin po hudh kambën mbi Thronin e Mbretnís Shqiptare dhe po marr në duer Pushtetin Mbretnuer, betohem përpara fuqisë së Zotit me mbajtë Bashkimin Kombëtar, Independencën e Shtetit dhe Tokat. Betohem edhe të mbahem besnik ndaj Statutit dhe të veproj mbas pikave të tij dhe mbas ligjeve që ndodhen në zbatim, duke pas parasysh kurdoherë të mirën e popullit. Zoti më ndihmoftë''”.</small>
Pas shpalljes së mbretërisë, më 5 shtator u krijua qeveria e parë e Mbretërisë Shqiptare.{{sfn|Akademia|2007|p=289}} Gjatë viteve të monarkisë administrata shtetërore u forcua më tepër megjithëse jo me rrugë demokratike, por me mjete autoritare. Pluralizmi politik u asgjësua. Pati përndjekje politike, burgosje dhe internime. Vendi u shoqërua me trazira të brendshme. Në vitin 1932 ndodhi lëvizja e Vlorës, më 1935 Kryengritja e Fierit, më 1937 rebelimi i Delvinës.{{sfn|Frashëri|2014|p=115}}
Shtypja e kryengritjes së Fierit më 1935 u shoqërua me arrestimin e më shumë se 1000 vetave dhe krijimin e gjyqeve politike. Në gjyqin politik të Fierit, kaluan 533 veta prej të cilëve 51 u dënuan me vdekje, kurse pjesa tjetër me dënime të ndryshme. Të arrestuarit qëndruan të vendosur përballë torturave. Masat e ashpra dhe dënimet me vdekje ndaj pjesëmarrësve në lëvizje shkaktuan protesta në Shqipëri dhe në mërgatë.{{sfn|Akademia|2007|p=325}}
==== Jeta si mbret ====
Megjithëse kishte lindur si aristokrat dhe bej i trashëgueshëm{{?}}, mbreti Zog u injorua disi nga monarkët e tjerë në Evropë sepse ishte një monark i vetëshpallur që nuk kishte lidhje me asnjë familje tjetër mbretërore evropiane. Sidoqoftë, ai kishte lidhje të forta me familjet mbretërore myslimane të botës arabe, sidomos në Egjipt, dinastia mbretërore e të cilit kishte origjinë shqiptare. Si mbret, Zogu u nderua nga qeveritë e Italisë, Luksemburgut, Egjiptit, Jugosllavisë, Francës, Rumanisë, Greqisë, Belgjikës, Bullgarisë, Hungarisë, Polonisë, Çekosllovakisë dhe Austrisë.<ref name="ra" />
Zogu ishte i fejuar me të bijën e [[Shefqet bej Vërlaci]]t para se të bëhej mbret. Sidoqoftë, pasi u bë mbret ai ndërpreu lidhjen që kishte.
Më [[27 prill]] [[1938]] martohet me [[Mbretëresha Geraldinë|konteshën hungareze Geraldina Appony]] me martesë civile.{{sfn|Akademia|2007|p=353-354}} Fëmija i tyre i vetëm Princi i Kurorës Leka, lindi në Shqipëri më 5 prill 1939. Lindja u lajmërua me të shtëna topash.{{sfn|Akademia|2007|p=363}}[[Skeda:Burregrue.jpg|thumb|left|Ceremonia martesore|320x320px]]
Line 61 ⟶ 64:
=== Arratisja dhe mërgimi ===
Kur mëngjesin e 7 prillit 1939 filloi agresioni ushtarak italian kundër Shqipërisë, Zogu shpalli urdhrit që të fillojë rezistenca me armë, sapo të zbresin armiqtë në tokën shqiptare. Sulmi i pritur nga italianët bëri që Zogu me familjen mbretërore dhe një numër të pasuesve të tij, të linin Shqipërinë.<ref name=":1">{{Cite book|title=Shkodranët e 7 prillit dhe të 29 nëntorit|last=Juka|first=Gëzim H.|publisher=Reklama|year=2018|isbn=9789928440358|location=Tiranë|pages=20-21}}</ref> Kaluan nga Greqia, ku mbërritën në Follorinë më 8 prill dhe ndenjtën tri javë në mënyrë që Mbretëresha Geraldinë të merrte veten nga lindja. Më 2 maj ia mbajtën për në Stamboll me 115 mërgimtarë, ku qëndruan dy muajt e ardhshëm. Më 15 qershor lajmërohet që i ishte siguruar azil politik në Britaninë e Madhe, për ku u nis më 30 qershor me 19 shoqërues nga Stambolli për në Konstancë. Nga Konstanca për në Varshavë, Gdinja, Rigë, Stokholm, Oslo, Anversë dhe Paris ku mbërritën më 8 gusht. U vendosën në Château de la Maille në Versajë, ku qëndruan deri kur shpërtheu [[Lufta e Dytë Botërore]], në shtator dhe më pas u vendosën në Bretanjë. Me avancimin e trupave gjermane, Zogu me tashmë 35 shoqëruesit e tij u larguan me veturë drejt Bordosë, ku u ndihmuan të iknin me anije nga komandanti [[Ian Fleming]], i shërbimit sekret të marinës britanike dhe mbërritën në Britani më 26 qershor 1940.<ref name=":5">{{Harvnb|Elsie|2013|pages=508-509}}.</ref> Në mesin e 1940 Mbreti Zog mbërriti në Britaninë e Madhe me eskortën e vet të përbërë nga 35 vetë, u vendos në hotelin "Ritz".<ref name=":5" /><ref name="Kapri&Brits">{{cite web|last=Kapri|first=Erald|url=http://shqiptarja.com/kulture/2730/promovohet-libri-sekretet-e-luftes-i-studiuesit-erald-kapri-451519.html|title=''Sekretet e Luftës: Shqipëria tjetër në dokumentet britanike''|publisher=Instituti i Studimeve Historike "Lumo Skëndo"|date=2017|pages=491-498|isbn=978-9928-4416-3-8}}</ref>
Arratisja e Zogut krijoi në Shqipëri vakuum institucional, i cili i dha mundësi Benito Musolinit për të manipuluar statusin politik të Shqipërisë sipas interesave të Italisë fashiste. Më 12 prill një Asamble Kombëtare e përbërë nga kolaboracionistë të rekrutuar nga qarqet monarkiste zogiste dhe qarqet antizogistë në emigracion shpalli se në Shqipëri nuk kishte ndodhur okupacion ushtarak, por vetëm ndërrim i kreut të shtetit.{{sfn|Frashëri|2014|p=125}} Në mërgim mbajti qëndrim të rezervuar ndaj rezistencës antifashiste shqiptare.{{sfn|Frashëri|2014|p=128}}
Më 12 shkurt 1946, u nis në [[Egjipt]] mbasi merr një ftesë nga ambasadori egjiptian në Mbreti Faruk i Egjiptit. Në qëndrimin e tij nga shkurti i 1946 e deri në verën e 1955, organizoi ''Lëvizjen e Legalitetit'' dhe u përpoq të fitonte mbështetjen e shqiptarëve antikomunistë në mërgim. Në këtë hulli më 25 korrik 1951 udhëtoi për në New York me Princ Tatin me ftesë të shërbimeve sekrete amerikane, me çrast edhe bleu një pronë në [[Long Island]], por iu pamundësua nga autoritetet e emigracionit në Amerikë për shkak të shqiptarëve që donte të merrte me vete. Asokohe, i sëmurë nga kanceri në mushkëri, donte të lëvizte nga Egjipti që kishte ardhur duke u bërë i paqëndrueshëm politikisht. Korrikun e 1955 oborri mbretëror i organizuar nga mbretëresha u zhvendos për në Francë, ku u vendosën në Ville St Blaise në Kanë, buzë Rivierës.<ref name=":5" />
| |||