Delmatët: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [redaktim i pashqyrtuar] |
Content deleted Content added
Krijuar nga përkthimi i faqes "Dalmatae" |
No edit summary |
||
Rreshti 1:
{{Fiset Ilire}}
'''Delmatët''' (ose ndryshe, '''Dalmatae''' në epokën romake) ishin një grup [[Fiset Ilire|fisesh ilire]] që jetonin në [[Dalmacia|Dalmaci]] - që merr emrin e tyre prej tyre - dhe [[Bosnja dhe Hercegovina|Bosnja - Hercegovina]] e sotme perëndimore në antikitetin klasik.
Delmatët paraqiten në të dhënat historike për herë të parë në vitin 181 pes, kur me vdekjen e mbretit të [[Mbretëria antike ilire|Mbretërisë ilire]] [[ Pleuratus III |Pleurati III]], ata nuk pranuan sundimin e të birit, [[Genti|Gentit]] prandaj edhe u shkëputën. Më pastaj ata u zgjeruan duke përfshirë edhe disa fise ilire bregdetare më të vogla si Hyllët (Hylli) dhe Nestët në shtetin e tyre dhe zgjeruan territorin në veri në drejtim të [[Liburnët|Liburnëve]]. Konflikti me ekspansionin romak dhe aleatët e tij lokalë në Adriatikun lindor filloi në vitet 156-55 para Krishtit. [[Luftërat romako-dalmate|Luftërat Romako-Dalmate]] zgjatën deri në vitin 33 para Krishtit kur [[Augusti|Oktaviani]] (Perandori i mëvonshëm Augusti) instaloi hegjemoninë romake në Dalmaci. Paqëndrueshmëria lokale dhe rebelimet e vogla vazhduan në [[Delmace|krahinën e Dalmacisë]] edhe më tutje duke arritur kulmin me [[Kryengritja e madhe ilire|Revoltën e Madhe Ilire]] në Dalmaci në të cilën bashkëpunuan ngushtë edhe me [[Panonët]]. Revolta, e cila zgjati për katër vjet, përfshiu më shumë se gjysmë milioni luftëtarë, ndihmës të tjerë dhe civilë nga të dy palët. Pas kësaj, disa bashkësi Delmate u zhvendosën në rajonin verior të [[Sanxhaku (krahinë)|Sanxhakut]] dhe të tjerët u zhvendosën në pjesë të [[Kärnten|Carinthia]] për të gjetur punë në minierat romake. Humbja e revoltës ilire filloi integrimin e Dalmacisë në sistemin dhe kulturën romake gjë e cila ndikoi në romanizimin pothuajse të plotë të rajonit në Mesjetën e hershme. ▼
== Emri ==
Emri origjinal i fisit është ''Delmatae'' nga studiuesit është sqaruar me [[Gjuha shqipe|gjuhën shqipe]] ''delmë'' (dele). {{Sfn|Wilkes|1992}} Forma ''Dalmatae'' dhe emri i rajonit ''Dalmatia'' respektivisht janë variante të mëvonshme siç është vërejtur tashmë nga [[Apiani|Apian]] (shek. II pas Krishtit). Bashkëkohësi i tij, gramatikani Velius Longus nxjerr në pah në traktatin e tij për ortografinë se forma e saktë e ''Dalmacisë'' është ''Delmatia'' duke theksuar se [[Varroni|Marcus Terentius Varro]], i cili jetoi rreth 2 shekuj para Apianit dhe Velius Longius, përdori formën e ''Delmatisë'' ashtu siç korrespondonte me vendbanimin kryeqytetas të ''Delmatae'', [[Delminium]]. {{Sfn|Šašel Kos|2005}}
== Historia ==
Delmatët paraqiten në të dhënat historike për herë të parë në vitin 181 pes, kur me vdekjen e mbretit të [[Mbretëria antike ilire|Mbretërisë ilire]] [[ Pleuratus III |Pleurati III]], ata nuk pranuan sundimin e të birit, [[Genti|Gentit]] prandaj edhe u shkëputën. Më pastaj ata u zgjeruan duke përfshirë edhe disa fise ilire bregdetare më të vogla si Hyllët (Hylli) dhe Nestët në shtetin e tyre dhe zgjeruan territorin në veri në drejtim të [[Liburnët|Liburnëve]].
Gjatë shekujve, Delmatae dhe [[Ardianët]] ishin ndër grupet ilire që zgjeruan territorin e tyre në veri, në kurriz të [[Liburnët|Liburnëve]]. Delmatët mund të jenë shtyrë fillimisht drejt bregdetit për shkak të shpërnguljeve keltike në [[Panonia]] Strabo shkruan se territori i Delmatëve ishte i ndarë në dy nënrajone: njëri në brendësi ( Tropolja e sotme) dhe rajoni tjetër në bregdetin e Adriatikut deri tek Alpet Dinarike. Kryeqendra e tyre [[Delminium]] ishte vendosur afër [[Tomisllavgradi|Tomislavgradit]] të ditëve të sotme. {{Sfn|Wilkes|1992}}
Hulumtimet arkeologjike dhe onomastike kanë dëshmuar që Delmatët ishin të ngjashëm me Ilirët lindorë dhe [[Panonët]] verior. Fisi dalmat gjatë kohë kishte qenë edhe nën ndikimin e kulturës keltike. <ref>The Oxford Classical Dictionary by Simon Hornblower and Antony Spawforth, 2003, page 426.</ref> Njëri nga fiset Dalmate u quajt [[Baridustët]]<ref>Roman Dacia: the making of a provincial society by W. S. Hanson, Ian Haynes, 2004, page 22, "Outside the main urban centres, the best attested group of civilian immigrants is members of the Dalmatian tribes such as the Baridustae"</ref> që më vonë u vendos në rajonin e Dakisë Romake.
▲
[[Gai Plin Sekundi|Plini Plaku]] përmend gjithashtu edhe një nënfis dalmat të quajtur [[Tariotët|Tariotët (Tariotes]]).
Line 26 ⟶ 28:
== Burimet ==
* {{Cite book|last=Dzino|first=Danijel|title=Illyricum in Roman Politics, 229 BC-AD 68|date=2010|publisher=Cambridge University Press|isbn=0521194199|url=https://books.google.com/books?id=7vvjB_DKQNIC|language=en}}
* {{Cite book|last=Šašel Kos|first=Marjeta|title=Appian and Illyricum|date=2005|publisher=Narodni muzej Slovenije|isbn=961616936X|url=https://books.google.com/books?id=opBpAAAAMAAJ |language=en}}
* {{Cite book|last=Stipčević|first=Aleksandar|title=The Illyrians: History and Culture|publisher=Noyes Press|year=1977|series=History and Culture Series|pages=197|isbn=0-8155-5052-9|url=https://books.google.com/books?ei=HNSbTOr3HomKOPrvjagM&ct=result&id=NLcWAQAAIAAJ&dq=Delminium,+whose+name+has+the+same+root+as+the+name+of+the&q=Delminium,+whose+name+has+the+same+root+as+the+name+of+the+Dalmatae#search_anchor |language=en}}
* {{Cito web|last=Wilkes|first=John|title=Studies in the roman province of Dalmatia|url=https://core.ac.uk/download/pdf/19898871.pdf|publisher=Durham University|date=1962 |language=en}}
* {{Cite book|last=Wilkes|first=John|title=The Illyrians|year=1992|publisher=Wiley|isbn=9780631146711|url=https://books.google.com.au/books?id=l8q0QgAACAAJ&dq=Wilkes%20the%20illyrians&source=gbs_book_other_versions |language=en}}
{{Ilirët}}
{{Iliria}}
[[Kategoria:Fise Ilire]]
| |||