Kongresi i Manastirit: Dallime mes rishikimesh

Gjatë zhvillimit të letërsisë shqipe u hartuan disa alfabete të ndryshme. Një nga më të fundit ishte ai i krijuar në Stamboll. Megjithatë, mendimi i përgjithshëm ishte se shkronjat jolatine nuk ishin aspak të pranueshme për prodhimin e letërsisë shqipe dhe gjuhës kombëtare shqipe. Për këtë arsye, shoqëria aktive dhe idealiste "Bashkimi" në Manastir, thirri Kongresin e Parë të Përgjithshëm për diskutimin e një alfabeti të njësuar. Një alfabet i njësuar do të ishte fillimi i letërsisë mbarë shqiptarembarëshqiptare. Prandaj më [[14 Nëntornëntor]] [[1908]] në Manastir u mblodh Kongresi i Manastirit ose Kongresi i Alfabetit.

Në këtë kongres ishin të pranishëm 150 delegatë, të ardhur nga të gjitha anët e [[Shqipëria (kthjellim)|ShqipnisëShqipërisë]], si dhe nga komunitetet shqiptare në [[Rumani]], [[Itali]], [[Greqi]], [[Turqi]], [[Egjipti|Egjypt]], [[ShBA|Amerikë]] etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh [[Mithat Frashëri]], i biri i [[Abdyl Frashëri]]t. Mithat Frashëri ishte në atë kohë redaktor i dy revistave që botoheshin në Selanik: [[Liria (revistë)|Liria]] dhe [[Dituria (revistë)|Dituria]]. Sekretare e komosionitkomisionit u zgjodh [[Parashqevi Qiriazi]], mësuese e shkollës së vashave në Korçë. Nënkryetar u zgjodh [[Grigori Cilka]], nga Korça si dhe 11 antarëanëtarë të tjerë. Në atë Kongres merrnin pjesë shqiptare te fesefesë moslemanemyslymane, katolike, ortodoksë, protestantprotestantë, njerësnjerëz të ditur dhe tetë gjithë erdhën së bashku, tëpër bashkuararritjen si vëllezër përe një qëllimqëllimi të madh kombëtar.

Kumtesa e mbajtur nga prifti katolik [[Gjergj Fishta]], nga [[Shkodra]], preku të gjithë pjesmarrësitpjesëmarrësit, sa një hoxhë rendi ta përqafonte para të gjithëve. Kërkesa e kombëtaristëve shqiptarë ishte që gjuha jonë Shqipeshqipe të mos shkruhej as me shkronja arabe, as me shkronja greke, por me alfabetin latin, gjë që nënkupton mosnënshtrimin qoftë ndaj otomanëve, qoftë ndaj grekërvegrekëve. Kongresi vendosi me votë unanime të lenëlënë mënjanë [[Alfabeti i Stambollit|alfabetin e Stanbollit]], dhe ta shkruanin gjuhën shqipe vetëm me alfabetin latin me 36 shkronja dhe që përdoret deri më ditët tona. Gjithashtu, u vendos që pas dy vjetësh të mbahej një Kongres i dytë në Janinë për të shqyrtuar problemet drejtëshkrimore e letrare, si dhe për të bërë përpjekje për shkrirjen e dialekteve [[gegë]] dhe [[toskë]] në një gjuhë të njësuar shqipe. Duke qenë se para Kongresit të Manastirit, gjuha shqipe ishte shkruar me shkronja arabe, greke, sllave, apo përshtatietpërshtatjet e tyre, vendosmëria e delegatë vepër t'i kthyer sytë nga perëndimi ishte haptazi një shpallje kulturore e panvarësisë, gjë që nuk kaloi pa u vënë re as nga qeveria turke e as nga kisha ortodokse greke dhe aleatët e tyre sllavë.

Në Manastir u hap dhe shtypshkronja, e cila financohej nga një grup tregëtarështregtarësh atdhetaratdhetarë moslemanëmyslymanë shqiptarshqiptarë. [[Shtypshkronja e Manastirit]] shpejtëshpejt u bë e njohur në të gjithë ShqipninëShqipërinë si shpërndarëse e librave dhe gazetave në gjuhën shqipe. Në këtë punishte ishin të punësuar 17 vetë, të cilët punonin me një makinë të re elektrike, që vihej në lëvizje me dorë, për të shtypur gazetën e përjavëshmepërjavshme [[Gazeta Bashkimi i Kombit|Bashkimi i Kombit]] si dhe abetaret shqipe dhe tekstet shkollore.

Ndërkohë çështja e gjuhës shqipe shpesh bëhej shkas shpërthimin e dhunës së fanatikëve që sulmonin pa mëshirë përparimin e gjuhës shqipe. [[Babë Dudë Karbunara]] ([[1842]]-[[1917]]) i lindur në [[Berati|Berat]], bashkëpunonte ngushtë me [[Kostandin Kristoforidhi]]n. Babë Karbunara shumë herë filloi gjatë kremtimit të meshës të lexonte ungjullin në gjuhën shqipe dhe kështu i filluan kërcënimet e para nga eprorët klerikë otodoksë dhe më [[1895]], fanatikët i dogjën të tërrëtërë shtëpinë. Prifti ortodoks kapedan [[Stathi Melani]] vraponte me librat shqip në gji dhe me pushkën në krah fshat më fshat në ShqipninëShqipërinë e jugut për përhapjen e shkollës shqipe dhe kishën shqiptare. Veprimtaria e AtAtë Stath Melanit ra në sy të autoriteteve turke. Tri herë turku jaia dogji shtëpinë dhe librat shqip, por AtAtë Melani nuk pyeti. Më [[24 Dhjetor]] [[1917]] AtAtë Stathit i kishin zënë pritë banda e kusarëve të [[Josif Suropullos]], të cilët e vranë duke i prerë kokën AtAtë Stath Melanit.

Gazeta atdhetare "ShkreptinaShkreptima" e Kajros botoi një momerandum të hartuar nga kryengritësit që luftonin në malet e Shqipnis. Në të theksohej se qëllimi i tyre nuk ishte për plaçkitur apo për të vrarë, por për të luftuar për ‘'lirinë e edukimit në gjuhën shqipe dhe me alfabetin kombëtar, lirinë për të hapur të gjitha shkollat shqipe të mbyllura nga qeveria turke dhe vënien në punë të shtypshkronjave, si dhe botimin e gazetave të ndaluara, lirimin e të burgosurve politikë. Dhe përfundonte me mesazhin: “E gjithë bota e qytetëruar dhe veçanërisht qeveria e perandorisë Otomane le ta dijë mirë se t ë gjithë shqiptarët, gegë e toskë, kristjan dhe mysliman, nuk do ta pushojnë luftën për këto tri kërkesa, derisa qeveria të na i garantojë ato me siguri”.