Kongresi i Manastirit: Dallime mes rishikimesh

Në këtë kongres ishin të pranishëm 150 delegatë, të ardhur nga të gjitha anët e [[Shqipëria (kthjellim)|Shqipërisë]], si dhe nga komunitetet shqiptare në [[Rumani]], [[Itali]], [[Greqi]], [[Turqi]], [[Egjipti|EgjyptEgjipt]], [[ShBASHBA|Amerikë]] etj. Kryetar i Kongresit u zgjodh [[Mithat Frashëri]], i biri i [[Abdyl Frashëri]]t. Mithat Frashëri ishte në atë kohë redaktor i dy revistave që botoheshin në Selanik: [[Liria (revistë)|Liria]] dhe [[Dituria (revistë)|Dituria]]. Sekretare e komisionit u zgjodh [[Parashqevi Qiriazi]], mësuese e shkollës së vashave në Korçë. Nënkryetar u zgjodh [[Grigori Cilka]], nga Korça si dhe 11 anëtarë të tjerë. Në atë Kongres merrnin pjesë shqiptare te fesë myslymanemyslimane, katolike, ortodoksë, protestantë, njerëz të ditur dhe të gjithë erdhën së bashku, për arritjen e një qëllimi të madh kombëtar.

Kumtesa e mbajtur nga prifti katolik [[Gjergj Fishta]], nga [[Shkodra]], preku të gjithë pjesëmarrësit, sa një hoxhë rendi ta përqafonte para të gjithëve. Kërkesa e kombëtaristëve shqiptarë ishte që gjuha shqipe të mos shkruhej as me shkronja arabe, as me shkronja greke, por me alfabetin latin, gjë që nënkupton mosnënshtrimin qoftë ndaj otomanëve, qoftë ndaj grekëve. Kongresi vendosi me votë unanime të lënë mënjanë [[Alfabeti i Stambollit|alfabetin e Stanbollit]], dhe ta shkruanin gjuhën shqipe vetëm me alfabetin latin me 36 shkronja dhe që përdoret deri më ditët tona. Gjithashtu, u vendos që pas dy vjetësh të mbahej një Kongres i dytë në Janinë për të shqyrtuar problemet drejtëshkrimoredrejtshkrimore e letrare, si dhe për të bërë përpjekje për shkrirjen e dialekteve [[gegë]] dhe [[toskë]] në një gjuhë të njësuar shqipe. Duke qenë se para Kongresit të Manastirit, gjuha shqipe ishte shkruar me shkronja arabe, greke, sllave, apo përshtatjet e tyre, vendosmëria e delegatë vepër t'i kthyer sytë nga perëndimi ishte haptazi një shpallje kulturore e panvarësisë, gjë që nuk kaloi pa u vënë re as nga qeveria turke e as nga kisha ortodokse greke dhe aleatët e tyre sllavë.

Ndre Mjeda, një studiues jezuit, i thurrithuri vargjet, ndoshta më të bukura gjuhës shqipe në atë kohë:

Në Manastir u hap dhe shtypshkronja, e cila financohej nga një grup tregtarësh atdhetarë myslymanëmyslimanë shqiptarë. [[Shtypshkronja e Manastirit]] shpejt u bë e njohur në të gjithë Shqipërinë si shpërndarëse e librave dhe gazetave në gjuhën shqipe. Në këtë punishte ishin të punësuar 17 vetë, të cilët punonin me një makinë të re elektrike, që vihej në lëvizje me dorë, për të shtypur gazetën e përjavshme [[Gazeta Bashkimi i Kombit|Bashkimi i Kombit]] si dhe abetaret shqipe dhe tekstet shkollore.

Ndërkohë çështja e gjuhës shqipe shpesh bëhej shkas shpërthimin e dhunës së fanatikëve që sulmonin pa mëshirë përparimin e gjuhës shqipe. [[Babë Dudë Karbunara]] ([[1842]]-[[1917]]) i lindur në [[Berati|Berat]], bashkëpunonte ngushtë me [[Kostandin Kristoforidhi]]n. Babë Karbunara shumë herë filloi gjatë kremtimit të meshës të lexonte ungjullinungjillin në gjuhën shqipe dhe kështu i filluan kërcënimet e para nga eprorët klerikë otodoksë dhe më [[1895]], fanatikët i dogjën të tërë shtëpinë. Prifti ortodoks kapedan [[Stathi Melani]] vraponte me librat shqip në gji dhe me pushkën në krah fshat më fshat në Shqipërinë e jugut për përhapjen e shkollës shqipe dhe kishën shqiptare. Veprimtaria e Atë Stath Melanit ra në sy të autoriteteve turke. Tri herë turku ia dogji shtëpinë dhe librat shqip, por Atë Melani nuk pyeti. Më [[24 Dhjetor]] [[1917]] Atë Stathit i kishin zënë pritë banda e kusarëve të [[Josif Suropullos]], të cilët e vranë duke i prerë kokën Atë Stath Melanit.

[[Petro Nini Luarasi]] ([[1865]]-[[1911]]) është një nga atdhetarët e shquar që punoi për përhapjen e gjuhës shqipe në rrethin e Korçës. Qe drejtor i shkollës së djemëve në Korçë. Petro Nini Luarasi shkonte fshati në fshat për përhapjen e gjuhës shqipe. Më [[20 Shtatorshtator]] [[1892]], peshkopi i Kosturit FillaterriFillateri nxorrinxori një lajmërim me titull "Mallkimi i shkronjave shqipe". Më [[1909]], qeveria turke mbylli të gjitha shkollat shqipe dhe dha urdhër të prerë të shuhen në zjarr të gjitha librat, dokumentat dhe letërsia shqipe. Gjendja politike në vend në atë kohë ishte kritike për të marrë flakë nga çasti në çast. Për atdhetarët shqiptarë u bë më se nuk do t'i realizonin dot kurrë qëllimet e tyre të larta pa hapur më parë shkollat shqipe për formimin e rinisë. Deri në atë kohë rinia shqiptare kishte qenë objekt i propagandës së huaj në shkollat e hapura nga qeveria turke dhe nga kisha greke. Megjithatë, gjatë punës për krijimin e sistemit të tyre shkollor, atdhetarët shqiptarshqiptarë u ndeshën me tri probleme të mëdha, pengesa nga autoritetet turke dhe greke, mungesa e të hollave dhe mungesa e mësuesve të shkolluar.

[[Klubi i Manastirit]] u caktua si qendra për krijimin e një Federate të Klubeve Shqiptare në ShqipniShqipëri dhe në kurbet. Qëllimi i Klubeve ishte pëhapjapërhapja e gjuhës dhe arsimit shqip, pa u përzier me politikpolitikë. Klubi korçar "Përparimi" u caktua si qëndra financiare, që do të adimistronte ndihmat dhe shtimin e shkollave të ditës dhe të natës. Përgjegjësia kryesore dhe prokupimipreokupimi i madh ishte mbajtja e Shkollës Normale të Elbasanit. Kongresi i Elbasanit nxiti të gjithë shqiptarët të futnin gjuhën shqipe në shkollat e huaja, të përhapura anembananembanë ShqipnisShqipërisë. Më [[18 Nëntornëntor]] [[1909]] u bë thirrja haptazi, "Përmbajtjen e Shkollës Normale të Elbasanit duhen, para, para e më shumë para". Nuk është e vështirë të përfytyrohet niveli i ulët i jetesës së njerëzve, që u bëhej një propozim i tillë! Mirëpo, me ose pa mjetet e përshtatëshme, Shkolla Normale Elbasanit vazhdoi të pregatiste pionierët e arsimit për Shqipnin që po rilindëterilindte. Drejtori i parë i Normales ishte, [[Luigj Gurakuqi]]. që viteVite më vonë kjo shkollë u pagëzua me këtëemrin e emërtij. Shkolla Normale u hap më dhjetor të 1909, me 143 nxënës.

Shpërthimi i shqiptarizmit i kaloi të gjitha parashikimet e armiqëvearmiqve të gjuhës shqipe. Në atë kohë dolën në dritë rreth 90 gazeta dhe revista shqipe, që botoheshin në ShqipniShqipëri dhe në kolonitë shqiptare jashtë vendit. ZhonturqitXhonturqit me kryetarin e tyre Ferit pashën, të friksuarfrikësuar nga ky shpërthim i shpejtë i arsimit shqip, reaguan ashpër, duke ndaluar shoqëritë, shkollat dhe botimet në shqip. Në VlonëVlorë atdhetarët e ndershëm arestoheshinarrestoheshin dhe internoheshin, shkolla e Vlonës u mbyll, kurse drejtori i saj Loni Naçi u largua nga ShqipniaShqipëria, nga frika e vrasjes. Në GjinokastërGjirokastër pionieri i arsimit shqip kombëtar, Koto Hoxhi, u internua në kështjellën e Bosforit. Pandeli Sotiri, themelues i së parës shkollë shqipe në Korçë, u internua në Selanik. ZhonturqitXhonturqit i kishin vënë detyrë vetes për të rrjepurrrrjepur të gjallë të gjithë shqiptarët e ndershëm që punonin për përhapjen e gjuhës shqipe. Gjërat po shkonin keq më keq.

Dalja në pah e gjuhës shqipe, me shkronja latine, provokoi mosleimanëtmyslymanët injorantë e konservatorë. Ata protestuan se shqipja, ashtu si turqishtja, duhen shkruar vetëm me shkronja arabe dhe se preferenca e atdhetarëve shqiptarë për shkronja latine perendimoreperëndimore ishte një përçmim për fenë moslemanemyslimane. NjerësNjerëz të paditur dhe injorantë formuan me mbështetjen edhe të Qeverisë së ZhonturqëveXhonturqëve në Stamboll shoqërinë ''Mahfeli'' me synimin për përçarjen e shqiptarëve dhe frenimin e arsimit në shqip. Në fundëfund të vitit 1909, Qeveria turke ndaloi përdorimin e gjuhës shqipe me shkronja kombëtare, në të gjitha shkollat anembananembanë vendit. Gjithashtu, nxorrinxori një dekret, sipas të cilit gjuha shqipe do të shkruhet vetëm me shkronja arabe. Shoqëria reaksionare "Mahfeti" me mbështetjen e qeverisë turke, shtypi dhe shpërndau abetaret e para me gërma arabe. Për këtë arsye, në shkurt të 1910, u mbajt në Elbasan një miting proteste, ku 7000 njerësprotestues protestuanngritën zërin kundrakundër përdorimit të shkronjave arabe për gjuhën shqipe. Kështu poPo atë muaj protestat vazhduan në Korçë, Berat, ku mbi 15.000 mijë vetë dogjën në qendër të qytetit abetaret shqiptare me gërma arabe, të dërguara nga Stambolli.

Telegrame të shumta nga shoqëritë, shqiptare të Selanikut, Shkupit e Manastirit u shprehën në mbrojtje të alfabetit shqip. Në Shkodër, një grup myslimanësh u bënë gati të organizonin një manifestim në përkrahje të shkronjave arabe. Mirëpo ndërruan mëndje kur 60000 katolikë dhe myslimanmyslimanë të ndershëm shqiptarshqiptarë, nga Malësia e Madhe, organizuan ditë më parë një manifestim madhështor në përkrahje të shkronjave latine. Protesta të ngjashme u organizuan në Përmet, Kolonjë, Tepelenë, FrashërëFrashër, Konicë etj. Por turqit nuk deshën t'ia dinin. Atëherë në mars të 1910 u thirr Kongresi i dytë i Manastirit. Aty u vendos që të vazhdojë përdorimi i alfabetit kombëtar me shkronjuashkronja latine dhe protestat kundër vendimit të padrejtpadrejtë të Qeverisë Turke.

Gazeta atdhetare "Shkreptima" e Kajros botoi një momerandum të hartuar nga kryengritësit që luftonin në malet e ShqipnisShqipërisë. Në të theksohej se qëllimi i tyre nuk ishte për plaçkitur apo për të vrarë, por për të luftuar për ‘'lirinë e edukimit në gjuhën shqipe dhe me alfabetin kombëtar, lirinë për të hapur të gjitha shkollat shqipe të mbyllura nga qeveria turke dhe vënien në punë të shtypshkronjave, si dhe botimin e gazetave të ndaluara, lirimin e të burgosurve politikë. Dhe përfundonte me mesazhin: “E gjithë bota e qytetëruar dhe veçanërisht qeveria e perandorisë Otomane le ta dijë mirë se t ë gjithë shqiptarët, gegë e toskë, kristjantë dhekrishterë e myslimanmyslimanë, nuk do ta pushojnë luftën për këto tri kërkesa, derisa qeveria të na i garantojë ato me siguri”.

Edhe në këtë luftë, shkolla shqipe doli fitimtare. Me pak mjete dhe mësues, por me dëshirën në shpirt për dituri shkollore shqiptare, midis pengimeve, nga armiqtë e afërmt dhe të largët, shkolla shqipe fitoi nga veriu e deri në jug të Shqipnis dhe pregatiti breza të rinjë atdhedashës. Megjithëse ky zhvillim kulturor ishte përfytyruar si jo i dhunshëm, shpejt ai ishteu kthyerkthye në një zjarr të rrezikshëm. Që shqiptarët trima si Isa Boletini dhe burri i zoti Ismail Bej Qemal VlonaVlora, do nxitonin hapat për të shpallur mëvetësinë e ShqipnisëShqipërisë më 28 nëntor të 1912 në Vlorë. MbasPas pak muajsh filloi Lufta Balkanike dhe Manastiri e Shkupi, dy qytetetqytete historikisht të banuara nga shumica popullsi shqiptare, u pushtuan nga sllavët. Të gjitha dyqanet dhe librat shqip u dogjën dhe shumica e atdhetarëve shqiptar u therrën nga serbët, disa u burgosën. Popullata moslemanemyslimane shqiptare u detyrua të braktiste qytetin e Shkupit dhe të Manastirit, ataato familje ortodokse shqiptare që mbetën aty, me kalimin e viteve dhe me dhunë u nënshtruan duke humbur dinjitetin e tyre shqiptar.