Illyricum Sacrum: Dallime mes rishikimesh

Illyricum Sacrum eshteështë nje veper enciklopedike me 5500 faqe, e ndare ne nente vellime. Ne te flitet per historine e ilireve, domethene per historine e shqiptareve qe kane jetuar ne faqen perendimore te Ballkanit, ku shtriheshin fiset ilire. Illyricum Sacrum permban gjithashtu harta, skica dhe ilustrime te shumta per te paret tane, te cilat nuk gjenden askund vec ne kete veper te madhe. Sipas prof. [[Aleksander Stipcevic]], vepra Illyricum Sacrum eshteështë nje arritje kapitale e historise evropiane. Ajo ka rendesi te dores se pare si burim te dhenash per historine mesjetare te Ballkanit Perendimor. Vellimi i pare ka dale ne vitin 1751, kurse i fundit ne vitin 1909. Shtate vellimet e para jane pergatitur nga [[Daniele Farlati]], kurse dy vellimet e fundit nga [[Jakobo Coleti]].

Duke iu pergjigjur letres se Atit te shenjte, kryeipeshkevi i Tivarit Vincec Zmajevik, kalon qytet me qytet e katund me katund duke plotesuar me perkushtim te thelle urdhrin e shenjte te Papes. Pas ekspedites ne Arbni, ai i shkruan Papes: "¦ iu solla dheut rreth e rreth, gjithembare e pashe vuajtje shume o Ate i shenjte. Qytetet e lulezuara ishin vene nen harac, pashe kala te rrenuara, forcen tone te prishur, e kisha te perlyera. Pashe pleq te vuajtur, meshtare duke qare, barinj te travajur, murtajen qe bente kerdine. Zemra ime, bashkuar me mjerimin e popullit tim, donte te me ndahej copa." Ne fund, ipeshkevi i Tivarit e mbyll keshtu letren e tij: "Konstatimet e mia do te ishin te pavlera sikur te mos ndermerreshin hapa te menjehershem per t'i ardhur ne ndihme popullit te Arbnise qe eshteështë, ne te njejten kohe, edhe populli juaj o Ate i Shenjte!"

Me kete veper Farlati behet nje nga personalitetet me te medha te ilirologjise. Ai eshteështë me i madhi, perfaqesuesi me dinjitoz qe njohim deri me sot. Nuk ka ilirolog tjeter qe mund te konkurroje me te per periudhen antike, deri ne Mesjete. Me dokumente dhe fakte ai argumenton prejardhjen tone shume e shume kohe para se te vinin sllavet ne Ballkan. Ai davarit mjegullat shekullore e sakteson kohen ilire, helene, romake dhe bizantine. Ai dhe vetem ai, paraqet themelet e nderlikuara mbi te cilat u ngrit shteti ilir dhe jeta e paraardhesve tane. Per te kryer studime te tilla nuk eshteështë e lehte. Duhet shume kohe, shume dije, dokumente e deshmi qe mund t'i gjesh pas nje hulumtimi te gjate e ne vende te ndryshme. Burimet e informacionit jane gati te paarritshme. Por edhe kur i gjen, nuk eshteështë e lehte t'i deshifrosh. Mendoni se c'pune kolosale i eshteështë dashur Farlatit per te ndertuar pa asnje te mete mozaikun e ilireve qe jetonin ne faqen perendimore te Ballkanit. Nese historiografise sone i heqim Farlatin, atehere prejardhja jone do te ishte e dyshimte, e manget, e cunguar. Te dhena per kete periudhe kane paraqitur edhe studiues te tjere, por roli dhe saktesia e Farlatit jane te padiskutueshme. Te gjithe ata qe duan te flasin per iliret dhe historine e shqiptareve, patjeter duhet te mbeshtetenmbështëten e te citojne Daniele Farlatin. Ai eshteështë institucion. Ai perfaqeson banken me te madhe te te dhenave per Ilirine.

Nga Volumi i pare deri tek i nenti jane dashur 150 vjet pune e palodhur per te krijuar kete korpus, qe flet jo vetem per prejardhjen e shqiptareve, por edhe per historine e ilireve qe jetonin ne pjesen perendimore te Ballkanit. Autor i vetem per shtate volumet e para te ketij korpusi eshteështë Daniele Farlati. Pas vdekjes se tij, Jakobo Koleti, perfundoi volumin e tete e te nente te "Illyricum Sacrum". Formati i faqeve te ketij korpusi eshteështë sa ai i revistave te sotme, 38 X 25 cm. Per botimin e ri nga Arbi Ltd, Prishtine, nje ndihmese te madhe ka dhene Drejtoria e Pergjithsme e Arkivave te Shqiperise. Sipas drejtorit Sinani, DPA ka krijuar te gjitha lehtesite e komunikimit me te gjitha institucionet qe ka marreveshje dypaleshe e qe zoterojne te nente vellimet origjinale te Illyricum Sacrum. Pikerisht keto kopje do te sherbejne si matrice e paster per botimin fototipik. Drejtoria e Pergjithshme e Arkivave te Shqiperise ka ndihmuar gjithashtu ne perpunimin e lendes, duke shfrytezuar ne menyre te frytshme marreveshjet dypaleshe. Ajo ka afruar dhe ka nxitur bashkepunetoret e saj me te ngushte jashte Shqiperise per kerkime ne bibliotekat dhe arkivat e Vatikanit, Venedikut, Firences, Zagrebit, Dubrovnikut, Cetinjes etj., etj. Tani Drejtoria e Pergjithshme e Arkivave te Shqiperise po nxit institucionet shqiptare per t'u bere pale ne botimin e kesaj vepre monumentale.

Te paret dhe te fundit qe duhet te ndihmonin per botimin luksoz e voluminoz te Illyricum Sacrum eshteështë Ministria e Kultures se Shqiperise. Botimi luksoz me format origjinal dhe lidhje speciale, me harta, skica e ilustrime origjinale ka nje kosto te larte. Per te qene bashkebotues duhet te japesh. Pas ketij financimi Shqiperia ka te drejte te marre edhe kopjet e domosdoshme, jo nje e dy, por aq sa do te derdhe buxhet. Ne te kundert, shtepia botuese, duke ruajtur etiken dhe protokollin, do t'i dergoje Tiranes zyrtare, ndoshta nje ose dy kopje, e shumta tri, asnje me shume. Tri kopje jane fare pak edhe per nje institucion te vetem, sic eshteështë Biblioteka Kombetare. Asnje historian shqiptar, nuk i ka pare deri me sot te nente vellimet e "Illyricum Sacrum". Ata mund te kene pare e mund te kene lexuar nje vellim, ate qe gjendet ne Biblioteken Kombetare, por asnjehere nuk i kane pare te nente vellimet e Farlatit. Ky eshteështë rasti me i mire qe jo vetem historianet, por edhe studiuesit, shkollaret, akademiket e te tjere t'i kene me ne fund te nente vellimet e Farlatit.

Ne menyre solemne, ne prani te perfaqesuesve te arkivit slloven, kroat, turk, maqedonas e boshnjak, u nenshkrua ne Prishtine marreveshja midis arkivit shqiptar dhe Arkivit te Kosoves. Kjo eshteështë marreveshja e dyte midis dy arkivave. AQSH-ja ka qene i pranishem ne Kosove menjehere pas hyrjes se trupave te NATO-s ne kete vend. Arkivi i Shtetit Shqiptar ka qene nder institucionet e para qe ka nenshkruar nje marreveshje bashkepunimi midis dy institucioneve. Dokumentet e arkivit shteterot Shqiptar fillojne qe nga shekulli VI kurse dokumentet e Arkivit te Kosoves jane grabitur qysh ne vitn 1989. Ato jane cuar te gjitha ne Beograd. Nje gje e tille ka ndodhur edhe me arkivat e Sllovenise, Kroacise e Bosnjes. Ju s'keni si ta dini, por nga Arkivi i Kosoves jane grabitur edhe regjistrat e gjendjes civile, regjistrat demografike, regjistrat e pronave etj., etj. Mendoni se c'telash i madh i hapet shoqerise dhe ekonomise se atij vendi. Arkivat e ish-federates jugosllave jane ne proces gjyqesor per ndarjen e pasurise arkivore. Arkivi i Kosoves nuk mund te hape ende nje proces gjyqesor per kete qellim, pasi nuk jane percaktuar raportet midis Prishtines dhe Beogradit. Per te gjitha keto arsye, si dhe per faktin qe arkivistet e Prishtines jane ne hapat e para, ndihma ndaj ketij arkivi do te mbetet perparesia jone.