Urbanizimi

Urbanizimi është proces i rritjes së popullatës urbane,i zgjërimit fizik e hapësinor të qyteteve dhe i mënyrës urbane të jetesës. Urbanizimi shihet si një mënyrë për të përmirësuar qytetërimin, duke i sjellë atij më shumë progres dhe zhvillim.

Urbanizimi si proces botëror

Urbanizimi

Me rritjen e industrisë, krahut të lirë të punës, kompanive zinxhirë, tregtisë së përbashkët dhe ndikimeve globaliste, duket se urbanizimi po e tërheq gjithë popullsinë drejt tij, përfshirë edhe atë të fshatit. Por, në ç’shkallë ndikon urbanizimi që këta njerëz të civilizohen dhe të bëhen pjesë e një qytetërimi të ri, sot kjo është e vështirë të përcaktohet. Urbanizimi sjell zhvillim industrial dhe mirëqenie ekonomike, por jo kulturë shoqërore, që është thelbi i një qytetërimi. Pra, urbanizimi i shërben qytetërimit në të dy kahet e tij; ndihmës, por edhe trazues i qytetërimit të vërtetë.

Tregues i matjes së urbanizimit zakonisht merret pjesëmarrja e popullsisë e cila jeton në qytete ndaj popullsisë gjithsej.Në disa vende statusi i qyteteve caktohet me aktet juridike e diku me numër të popullsisë,e ndonjëherë përdoren kriteret e kombinuara, si:madhësia e vendbanimit,% e popullsisë bujqësore,dendësia e popullsisë,distanca mes shtëpive me ujësjellës e kanalizim etj. Në intensitetin e urbanizimit ndikojnë rritja e shpejtë e popullsisë, ndryshimet në strukturën ekonomike,migrimet etj.Industrializimi ishte faktori kryesor i cili e përshpejtoi procesin e urbanizimit.Procesi i urbanizimit në botë u zgjërua shpejt. Në vitin 1800 në qytete jetonte 3.2% e popullsisë,në vitin 1850 rreth 6% ,në vitin 1900 rreth 12%, në vitin 1950 u rrit për 10 herë (29.8%), ndërsa në vitin 1995 në qytete jetonin 45% e popullsisë botërore.Vendet e zhvilluara kanë arritur nivelin e lartë të urbanizimit (mbi 70%) dhe tani kanë rritje të vogël të popullsisë urbane.

Në vendet në zhvillim rritja e popullsisë është shumë e lartë (8-14% në vjet) duke arritur dyfishin e popullsisë brenda një dekade. Në qytete tash jetojnë 2/3 e popullsisë urbane e shteteve në zhvillim, në vitin 2015 do të jenë ¾ dhe në vitin 2025 4/5 e popullsisë urbane do të jetojnë në shtetet në zhvillim.

Ndryshimet në mes popullsisë urbane dhe asaj rurale

Në vendet perëndimore qytetërimi ndjehet i konsoliduar me zhvillimin urban të tij; kurse në vendet në zhvillim, tiparet e urbanizimit janë duke e tërhequr masën më shumë sesa qytetërimi brenda tij. Zhvendosja e popullsisë në kryeqytet shpesh është edhe anarkike, e pakontrolluara dhe e pamundur për t’u kontrolluar nga shteti apo për t’u rregulluar nga normat e qytetërimit. Në shtetet mjaft të zhvilluara dhe të varfëra lëvizja e popullsisë rurale ka shkaktuar formimin e paralagjeve me ndërtime të egra ,në të cilat pjesëmarrja e popullsisë urbane arrin 20 deri 84%. Procesi i urbanizimit në pjesët e ndryshme të botës gjendet në fazat e ndryshme. Në vendet e zhvilluara ky proces gati ka përfunduar ,kurse ne vendet në zhvillim është në hov e sipër ,e në disa vende gjendet në fazën fillestare. Procesi i urbanizimit nuk përfshin vetëm rritjen dhe zhvillimin e qyteteve ,por edhe ndryshimet në meset rurale nën ndikimin e qytetit, ndyshimet strukturore të popullsisë, mënyrën e jetesës etj. Qytetet mund të kenë të përcaktuar planin e tyre urban, zhvillimin e infrastrukturës apo zgjerimin e hapësirës së banimit, por, është shumë e vështirë të parashikosh se çdo të ndodhë me qytetërimin, me aktivitetet që mund të kënaqin më shumë shpirtërisht njerëzit, me vendet ku ata duan të shkojnë brenda qytetit, mënyrën se si do ta jetojnë jetën në këto kushte të reja të ndryshimeve të përshpejtuara urbane në botë.

Fazat e urbanizimit

Urbanizimi ka kaluar nëpër fazën paraindustriale, industriale dhe postindustriale. Në fazën paraindustriale qytetet ishin të vogla, të rralla me pjesëmarrje të popullsisë qytetëse mes 15 e 20%. Shtetet e pazhvilluara dhe ato në zhvillim gjenden në këtë fazë të urbanizimit. Në fazën industriale u zhvilluan veprimtaritë sekondare, sidomos industria dhe pjesëmarrja e popullsisë qytetëse arriti mes 20 e 50%. Faza postindustriale arrihet në shkallën e lartë të urbanizimit me mbi 2/3 e popullsisë qytetëse.Rolin kryesor në këtë fazë e luajnë veprimtaritë tretësore. Gjatë kësaj faze pothuajse zvogëlohen ose ndërpriten migrimet në drejtimin fshat-qytet, por paraqiten ato në drejtimin qytet-rrethinë.

Anët pozitive dhe negative te urbanizimit

Anët pozitive të urbanizmit janë: shkrirja e vetive të popullsisë rurale-tradicionale në veti bashkëkohore urbane, ngritja e nivelit arsimor e kulturor, zvogëlimi i shtimit natyror të popullsisë, socializimi i popullsisë etj. Anët negative të urbanizimit janë: presioni i madh mbi vendet e punës, presioni mbi fondin e banesave, problemet në transport, ndotja e ambientit, zhurma, tjetërsimi i njerëzve, kriminaliteti etj.

Urbanizimi në Shqipëri

Urbanizimi në Shqipëri ka kaluar nëper tre faza të ndryshme që prej rënies së komunizmit. Faza e parë u dominua nga sektori informal. Faza e dytë u karakterizua nga konsolidimi i sektorit informal dhe shfaqja e sektorit formal. Faza e tretë dhe ekzistuese konsiston në forcimin e sektorit formal dhe rregullimin e zhvillimevet informale. Objektivi kryesor i qeverisë gjatë fazës së tretë do të ishte legalizimi dhe integrimi i tregut të pasurive të patundshme. Ndërtimet e reja dhe urbanizimi në dy fazat e para kanë qenë spontane dhe kanë ndodhur me shumë pak ndërhyrje nga ana e qeverisë qëndrore.

Vendbanimet informale brenda zonave urbane

Popullsia e Shqipërisë

Ndër zonat e para ku u shpërngulen të ardhurit nga zonat verilindore pas vitit 1991, ishin fermat shtetërore dhe të kooperativës që ishin në kufi me qytetin. Në Tiranë, këto ishin ferma shtetërore dhe koperativa të mesme, si Alias, Mihal Grameno, dhe Selita. Këto ferma u urbanizuan menjëherë brenda pak vitesh dhe shumë zona janë kthyer formalisht në zona urbane në 1994. Në shumë qytete dytësore, rreth 20–25 % të banorëve vlerësohet se jetojnë në zona të tilla informale. Në shumicën e këtyre ndërtimeve, janë përcaktuar të drejtat e kalimit dhe aksesi i nevojshëm në infrastrukturë, përfshirë edhe përmes lidhjeve informale (te jashtëligjshme). Për këtë arsye, problemet kryesore në këto zona nuk janë akses në infrastrukturë, por: (a) mungesa e kontributeve fiskale të banorëve për bashkitë; dhe (b) çështja e pazgjidhur e pronësisë së tokës, e komplikuar nga kërkesat për rikthim prone.

Ndikimi i urbanizimit në shëndetin e njeriut

Ndotja e ajrit, uji i pijshëm jo cilësor, ndotja akustike dhe mbetjet urbane janë ndër problemet kryesore që po ndikojnë negativisht mbi shëndetin e popullatës. Problemi është më serioz, sidomos në zonat urbane dhe veçanërisht në qytet e mëdha.

Faktorët që ndikojnë dukshëm në shëndet janë uji dhe higjiena, cilësia e ajrit, kushtet e jetesës dhe të punës, aksesi ndaj shërbimeve dhe resurseve shëndetësore etj. Të gjitha këto kushte dhe faktorë në mjedisin urban e bëjnë urbanizimin si proces një forcë të madhe që është në vete një përcaktues madhor i shëndetit publik në shekullin XXI.

Ndotja e ajrit nga lëndët djegese(karburanti)

Ndotja e ajrit vazhdon të jetë problem serioz për shëndetin e popullatës. Shkarkimet nga automjetet dhe ndërtimet e ndryshme, kontribuojnë shumë në ndotjen e ajrit urban, duke shkaktuar probleme në frymëmarrje, sidomos tek moshat shumë të reja dhe të moshuarit. Gjatë vitit 2001-2005 kemi një rritje prej 14.6 % të numrit të automjeteve.Rëndësi të veçantë ka cilësia e lëndës djegëse që përdoret nga automjetet, e cila në vendin tonë është me cilësi më të ulët se ajo e vendeve të BE-së. Nga monitorimet e kryera rezulton se cilësia e ajrit në zonat urbane është problematike sa i përket përmbajtjes së pluhurave.

Prezenca e ndotësve PM10

Prezenca e ndotësve LNP

PM10 dhe LNP janë dy nga indikatorët më të rëndësishëm të cilësisë së ajrit. Ata shprehin sasinë e grimcave të ngurta pezull në ajër. PM10 (Particulate Matter) është një përzierje pjesëzash të lëngta dhe të ngrurta që qëndrojnë në ajër, me një diametër më të vogël se 10 mikrometër. Burimi kryesor i tij janë gazrat e çliruara nga automjetet, sidomos nga makinat e vjetra me motor diesel. Ky indikator është cilësuar nga Organizata Botërore e Shëndetësisë si rreziku më i madh shëndetësor për zonat e urbanizuara, pasi këto lloj grimcash depërtojnë në pjesën e poshtme të mushkërive. Në të gjitha qytet e Shqipërisë, vlerat e PM10-s janë mbi normat e lejuara në vend (60 µg/m3) dhe ato të BE-së (50 µg/m3). Situata paraqitet problematike sidomos në qytet e mëdha, Tiranë, Durrës, Fier e Vlorë.LNP (Lënda e Ngurtë Pezull) është një indiaktor, i cili shpreh prezencën e grimcave të pluhurit në ajër. Burimi kryesor i tij janë ndërtimet e shumta dhe rrugët e pa shtruara. Mbipopullimi i shpejt i zonave urbane, ndryshimi dhe përmirësimi i stilit të jetesës ka sjellë rritjen e madhe të ndotjes urbane.

Ndikimi i urbanizimit në varfëri

Urbanizimi ka treguar potencialin e ndikimit të vet në zbutjen e varfërisë. Lëvizja gjeografike e krahut të punës, duke përfshirë edhe lëvizjet e popullsisë brenda zonës urbane, është një nga mekanizmat rregulluese më të rëndësishme për familjarët që të mund të përdorin të përshtatin të ardhurat dhe asetet e tyre për të përballuar varfërinë, si dhe përshkallëzimin e papunësisë. Analiza e varfërisë konfirmon se migracioni nënkupton largimin nga varfëria - në veçanti nga zonat me të varfëra dhe më të largëta të vendit në rrethet relativisht më të pasura të Tiranës dhe të bregdetit. Përmirësimet në taksimin e pronës dhe aktualisht shpërndarja e taksave të ndërtimeve të reja, për investime në infrastrukturën e nevojshme që lidhet me to, do të jenë thelbësore në rritjen e efiçencës fiskale dhe ekonominë urbane.

Trafiku i rënduar

Disavantazhet ekonomike

më të zakonshme në zona me përqëndrim të madh urban, si psh. trafiku rrugor i rënduar, çmimi i lartë i tokës, ndotja e mjedisit, krimi dhe humbja e hapësirave të gjelbërta, nuk janë fare të paevitueshme, sepse shpesh vërtetohet se ato janë pasojë e neglizhencës së politikave dhe investimeve të duhura.

Si përfundim, ashtu si në gjithë botën, edhe në Shqipëri urbanizimi priret të shfaqet në dy forma:

• I planifikuar, që kërkon kohë, muaj, apo mbase edhe vite për t’u hedhur në letër;
• Urbanizim që vjen natyrshëm për t’iu përgjigjur modernizimit dhe zhvillimit të jetës e industrisë në një zonë (si në rastet e vendeve në zhvillim).