Zana e malit
Zana (Zanë në gegërisht ose Zërë në toskërisht, shumës. zana(t) / zërë(t), shih variantet e tjera më poshtë) është një figurë mitologjike shqiptare që zakonisht lidhet me malet, burimet dhe përrenjtë, pyjet, bimësinë dhe kafshët, e ndonjëherë me fatin. Zana mendohet të ketë qenë fillimisht një hyjni pararomake dhe një Perëndeshë ilire ekuivalente e Artemidës së Lashtë Greke dhe Dianës romake.
Poezitë e panumërta popullore shqiptare, mite dhe legjenda që i kushtohen Zanës dhe miqve të saj janë përcjellë në kohët moderne. Zanat mendohet se kanë vëzhguar fjalimet në Lidhjen e Prizrenit të vitit 1878. Figura të ngjashme mitologjike shqiptare me atribute si zana janë: Ora, Bardha, Shtojzovalle, Mira dhe Fatí.
Emri
RedaktoVariantet
RedaktoEmri i figurës mitologjike është një fjalë e vjetër shqipe. Prandaj ekzistojnë disa variante dialektore të shqipes, si zânë, zënë, zërë, xanë, xânë etj. (dhe trajtat e tyre të përcaktuara: zâna, zëna, zëra, xana, xâna etj.). Përdoren edhe Arbëreshë Zónja ose Zónja të Jáshtëme, kjo e fundit gjendet edhe në shqipen standarde si Jashtësme, një eufemizëm i Zanës, ndërsa zonja është termi i zakonshëm për "zonjë".
Etimologjia
RedaktoDuke qenë se frikativi i pazëshëm ilirik th është analog me z në shqipe, ilirishtja Thana (emri i një nimfeje, zane ose hyjnie, i dëshmuar në mbishkrimet votive të epokës romake) konsiderohet tradicionalisht si pararendës i shqipes Zana. Teonimi konsiderohet gjithashtu si një i afërm dhe ekuivalent i latinishtes Diāna. Janë propozuar etimologji të tjera më pak të siguruara: nga shqipja: zë/-ri, zâ/-ni, që do të thotë zë (pl. zëra/zana që do të thotë zëra), me kuptimin e muzës, e interpretuar edhe si perëndeshë. e të kënduarit; nga shqipja: zë(n), xë(n), zâ(n), që do të thotë 'marrë (mbaj), kap, shtrëngoj, kap', si dhe 'të mësosh';
Atributet
RedaktoZana mendohet të ketë qenë një perëndeshë në kohën ilire, ekuivalenti i Artemidës së lashtë greke dhe dianës romake, dhe ndoshta Bendisit trak. Si e tillë ajo do të kishte qenë personifikimi i Hënës dhe zonja e pyjeve, mbrojtëse e kafshëve, roje e burimeve dhe përrenjve, mbrojtëse e grave, si dhe shpërndarëse e sovranitetit. Shumë statuja dhe sende të tjera që lidhen me këtë perëndeshë janë gjetur në rajonin e Shkodrës në veri të Shqipërisë, ndoshta më shumë se çdo perëndeshë tjetër e panteonit ilir. Ekziston edhe një frekuencë e jashtëzakonshme e mbishkrimeve antike të epokës romake kushtuar kultit të Dianës në Shqipëri dhe në pjesën tjetër të Ballkanit, gjë që jep arsye për të menduar për një interpretatio romana të një perëndeshë indigjene pararomake. Poezitë e panumërta popullore shqiptare, mite dhe legjenda që i kushtohen Zanës dhe miqve të saj janë përcjellë në kohët moderne.
Në folklorin shqiptar Zana origjinale shoqërohet nga tre dhi të egra me brirë të artë. Në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë thuhet se çdo mal ka zanan e vet, e cila u shfaq si një vajzë e bukur e gjetur duke u larë lakuriq në përrenjtë malorë. Zana besohet të jetë jashtëzakonisht e guximshme, një kundërshtare e frikshme, e cila mund t'u japë mbrojtjen e saj luftëtarëve. Në gjuhën shqipe dallohet shprehja Ai ishte trim si zana, që do të thotë "Ishte trim si zanë", u referohej individëve shumë të guximshëm. Zana besohet se ka fuqinë për të ngurtësuar njerëzit me një shikim.
Zana simbolizon energjinë jetësore të qenieve njerëzore. Ata idealizojnë energjinë femërore, bukurinë e egër, rininë e përjetshme dhe gëzimin e natyrës. Zana shfaqen si nimfa luftarake të afta për t'u ofruar njerëzve të thjeshtë një pjesë të fuqisë së tyre psikofizike dhe hyjnore, duke u dhënë njerëzve forcë të krahasueshme me atë të Drangue. Në ciklin epik shqiptar Kângë Kreshnikësh, duke e ushqyer me gji të riun Mujin (një nga dy vëllezërit heroikë dhe personazhet kryesore të këngëve) zanat e fuqizojnë atë me forcë mbinjerëzore.
Fati
RedaktoNë Shqipërinë e veriut, zanat përfaqësohen – në mënyrë të ngjashme si ora dhe fati i jugut shqiptar – si një grup prej tre perëndesash mitologjike që mblidhen natën për të vendosur fatin e foshnjës në lindje dhe për të shpërndarë favoret e tyre. Mes banorëve të malësisë së Dukagjinit besohet se ekzistojnë tre lloje fatesh: e Bardha (e Bardha) shpërndan fat dhe u siguron njerëzve mirë, e Verdha (E Verdha) shpërndan fatin e keq dhe bën magji të liga dhe e Zeza (E Zeza). i Zi) vendos vdekjen.