Ekosistemi

Ekosistemi është një bashkësi e organizmave të gjallë në lidhje me përbërësit jo të gjallë të mjedisit të tyre, duke bashkëvepruar si një sistem. Këta përbërës biotikë dhe abiotikë lidhen së bashku përmes cikleve ushqyese dhe rrjedhave të energjisë. Energjia hyn në sistem përmes fotosintezës dhe përfshihet në indet bimore. Duke ushqyer bimët dhe njëri-tjetrin, kafshët luajnë një rol të rëndësishëm në lëvizjen e materies dhe energjisë përmes sistemit. Ato gjithashtu ndikojnë në sasinë e biomasës bimore dhe mikrobiale të pranishme. Duke zbërthyer lëndën organike të ngordhur, dekompozuesit lëshojnë karbonin përsëri në atmosferë dhe lehtësojnë ciklin ushqyes duke shndërruar lëndët ushqyese të ruajtura në biomasa të vdekura përsëri në një formë që mund të përdoret lehtësisht nga bimët dhe mikrobet e tjera.

Majtas: Ekosistemet e shkëmbinjve koralorë janë sisteme detare me shumë prodhimtari, Djathtas: Pyje e shiut në Gadishullin Olimpik në shtetin Uashington.

Hyrje

Ekosistemet kontrollohen nga faktorë të jashtëm dhe të brendshëm. Faktorët e jashtëm si klima, materiali mëmë që formon tokën dhe topografinë, kontrollojnë strukturën e përgjithshme të një ekosistemi, por nuk janë vetë të ndikuara dhe as të kontrolluara nga ekosistemi. Për dallim nga faktorët e jashtëm, faktorët e brendshëm mund të kontrollohen, për shembull, dekompozimi, konkurrenca e rrënjëve, mbrojtja nga drita, shqetësimi, rradhësia dhe llojet e specieve të pranishme.

Ekosistemet janë njësi dinamike - ato i nënshtrohen shqetësimeve periodike dhe janë në proces të rikuperimit nga disa shqetësime të së kaluarës. Ekosistemet në ambiente të ngjashme që ndodhen në pjesë të ndryshme të botës mund të përfundojnë duke bërë gjëra shumë ndryshe, thjesht sepse ato kanë pishina të ndryshme të specieve të pranishme. Faktorët e brendshëm jo vetëm që kontrollojnë proceset e ekosistemit, por kontrollohen gjithashtu prej tyre dhe shpesh janë subjekt i reagimit.

Inputet e burimeve kontrollohen në përgjithësi nga proceset e jashtme si klima dhe materiali prindëror. Disponueshmëria e burimeve brenda ekosistemit kontrollohet nga faktorë të brendshëm si dekompozimi, konkurrenca rrënjësore ose mbrojtja nga drita. Megjithëse njerëzit veprojnë brenda ekosistemeve, efektet e tyre kumulative janë mjaft të mëdha për të ndikuar në faktorët e jashtëm si klima.

Biodiversiteti ndikon në funksionimin e ekosistemit, si dhe proceset e çrregullimeve të njëpasnjëshme. Ekosistemet ofrojnë një larmi mallrash dhe shërbimesh nga të cilat varen edhe njerëzit.

Klasifikimi i ekosistemeve

Ekosistemet formohen nga mjedisi i gjalle dhe jo i gjallë. Pra Ekosistemet janë bashkësi te formuara nga biotikët (Qeniet dhe mjedisi i gjallë) dhe abiotikët (bota jo e gjallë) Ose mjedisi abiotik dhe biotik. Ekosistemet ndahen në dy grupe të mëdha: ekosisteme ujore dhe ekosisteme tokësore.

Ekosistemet bujqësore te kultivuara

Gjate një udhëtimi te zakonshëm mund te vesh re se pranë pyllit dhe kullotës gjenden edhe toka te punuara e te mbjella. Këto janë disa ekosisteme te veçante, relativisht te rinj, realizuar nëpërmjet veprimtarisë njerëzore (Shpyllëzimeve, bonifikimeve, tharjes se kënetave etj.). Këto janë quajtur ekosisteme te bujqësisë se kultivuar, duke formuar një peizazh tjetër nga ai natyror.

Në mjedisin bujqësor, çdo fermer punon dhe organizon një ekosistem te tijin, te bujqësisë se kultivuar. Thelbi i tij është ndryshimi i natyrës, duke ndryshuar kohen e vegjetacionit dhe duke orientuar prodhimin sipas interesave. Në gjysmën e dyte te shek. XX në vendin tone, si pasoje e ndryshimeve në mjedis, u prenë pyjet dhe në vend te tyre u mbollën drithëra, drufrutore, perime, ullinj. Bashkë me bimët e kultivuara janë zhvilluar edhe bime te tjera natyrore, pa vlere ekonomike.

Ekosistem bujqësor i kultivuar përgjithësisht ka njëllojshmëri pemësh, drurësh dhe lloje te tjera barishtore. Gjate kohës se lulëzimit te llojeve te dobishme, në bashkësi me to, lindin edhe lloje bimësh e gjallesash për te cilat njeriu nuk ka nevoje. Toka gjallërohet. Bimët dhe kafshët në përgjithësi realizojnë edhe riprodhimin e tyre. Ekosistemi bujqësor i kultivuar ka varësi te dyfishte, si nga natyra dhe elementet e saj, edhe nga njeriu me ndërhyrjet e tij (plehërimi, kullimi, drenazhimi, ujitja, zhdukja e bimëve te panevojshme etj.). Peizazhet e ekosistemeve bujqësore janë te ndryshëm. Kështu peizazhi i mbjelle me grurë ndryshon nga ai i mbjelle me foragjere, perime, ose peme frutore. Në krijimin e ekosistemeve bujqësore e blegtorale rendësi te madhe merr përparimi teknologjik.

Ekosistemet në biologji ndahen në ekosisteme tokësore dhe ujore. Ekosistemet ujore përfshijnë 71,7 %, kurse ekosistemet tokësore përfshijnë 28,3 %.

Në ekosistemet tokësore bëjnë pjesë : e.e pyjeve, e.e livadheve e.e kullotave, e.e tundrave, e.e stepeve, e.e shkretëtirave, e.e antropologjike (nga dora e njeriut).

Ekosistemet ujore ndahen :

• 1. Ekosistemet e ujërave te ëmbla (lumenjtë, liqenet, perrojet, kënetat, moçalet).
• 2. Ekosistemet e ujërave te njelmëta (detet dhe oqeanet)

- Ekosistemet ujore : 71,7 % stepet dhe tundrat : 11,5 % pyjet : 8,5 % shkretëtirat : 6,5 % kulturat : 2,8 %
- Ekosistemet bregdetare ku bëjnë pjesë ligatinat, estature (deltat) Këto janë zona ku behet përzierja e ujit të detit me ujërat e lumenjve si rezultat i baticave dhe zbaticave. Në hidrosferë tërësia e ujërave kontinental zë 2 %.

Akuariumi - Ekosistem ne miniature

Akuariumi eshte nje ekosistem ne miniature qe ngjan ne hurdhe peshqish ose ne liqen . Ai ju ofron shume kenaqesi dhe pa nderprere ju a terheq vemendjen , ndersa ne pergjithesi mbahet lehte , dhe kerkon pak kujdes .Çdo banor i akuariumit luan rol te caktuar . Llojet bimore qe jetojne aty "prodhojne" oksigjen dhe ushqim per shtaze , p.sh. per peshq , gaforre , guaca , kermij etj.Mbeturinat nga bimet dhe shtazet e vdekura paraqesin ushqim per organizmat-zberthyes,p.sh. per disa baktere dhe kerpudha,kurse permes tyre edhe bimet.Akuariumi mund te jete me uje te ftohte ose te nxehte,me uje te embel ose te njelmet,qe do te thote se ekzistojne kater tipe akuariumesh.Tipi me i thjeshte i akuariumit eshte ai me uje te ftohte dhe te njelmet.Akuariumi me uje deti mund te behet lehte per ata qe jetojne jo shume large nga deti,sepse marrin lehte uje te fresket dhe mund ta nderrojne ate me shpesh.Mirepo,edhe ata qe jetojne larg nga deti,mund te ndertojne akuariume duke perdorur kripe detare speciale.Edhe pse dihet se procesi i shnderrimet te ujit te embel ne uje deti edhe i nderlikuar dhe akuariumi i tille kerkon shume me teper perkushtim sesa tipi i ujit te embel.Per kushtet tona akuariumi me i lehte per tu mbajtur eshte ai me uje te ftohte te embel

Dekompozimi

Karboni dhe lëndët ushqyese në lëndën organike të vdekur ndahen nga një grup procesesh të njohur si dekompozimi. Kjo liron ushqyesve që pastaj mund të ri-përdoren për prodhimin e bimëve dhe mikrobeve dhe kthen dioksid karboni në atmosferë (ose ujë) ku mund të përdoret për fotosintezën. Në mungesë të dekompozimit, materia organike e ngordhur do të grumbullohej në një ekosistem, dhe ushqyesit dhe dioksidit të karbonit atmosferik do të varfeshin. Përafërsisht 90% e prodhimit primar neto tokësor shkon drejtpërsëdrejti nga uzina në dekompozues.

Proceset e dekompozimit mund të ndahen në tre kategori: kullimin, fragmentimin dhe ndryshimin kimik të materialit të vdekur. Ndërsa uji kalon përmes materieve të ngurta organike, ajo shpërndan dhe mbart me veti përbërësit e tretshëm në ujë. Këto pastaj merren nga organizmat në tokë, reagojnë me tokën minerale, ose transportohen përtej kufijve të ekosistemit (dhe konsiderohen të humbur). Derdhjet e reja dhe kafshët e sapolindura kanë përqendrime të larta të përbërësve të tretshëm në ujë dhe përfshijnë sheqernat, aminoacidet dhe lëndët ushqyese minerale. Lirimi është më i rëndësishëm në mjedise të lagështa dhe shumë më pak të rëndësishme në ato të thata.

Proceset e copëzimit thyejnë materialin organik në copa të vogla, duke ekspozuar sipërfaqe të reja për kolonizimin nga mikrobet. Derdhja e gjetheve të sapo derdhur mund të jetë e paarritshme për shkak të një shtrese të jashtme të lëkurës së lëkurës ose të lehonisë, dhe përmbajtja e qelizës mbrohet nga një mur qelizor. Kafshët e sapolindura mund të mbulohen nga një ekzoskelë. Proceset e fragmentimit, të cilat thyejnë këto shtresa mbrojtëse, përshpejtojnë shkallën e dekompozimit mikrobial. Kafshët fragmentojnë detritin ndërsa gjuajnë për ushqim, ashtu si kalimi nëpër zorrë. Ciklet e ngrirjes-shkrirjes dhe ciklet e lagështimit dhe tharjes gjithashtu fragmentojnë materialin e vdekur.

Ndryshimi kimik i materies organike të vdekur arrihet kryesisht nëpërmjet veprimeve bakteriale dhe kërpudhave. Hyphae fungale prodhojnë enzime të cilat mund të thyejnë strukturat e vështira të jashtme që rrethojnë materialin bimor të vdekur. Ata gjithashtu prodhojnë enzima që thyejnë ligninën, e cila u lejon atyre të kenë qasje në përmbajtjen e qelizave dhe në azotin në lignin. Fungjet mund të transferojnë karbonin dhe azotin përmes rrjeteve të tyre hyphal dhe kështu, ndryshe nga bakteret, nuk varen vetëm nga burimet në dispozicion në vend.

Normat e dekompozimit ndryshojnë midis ekosistemeve. Shkalla e dekompozimit qeveriset nga tre grupe faktorësh: mjedisi fizik (temperatura, lagështia dhe pronat e tokës), sasia dhe cilësia e materialit të vdekur në dispozicion të dekompozuesve dhe natyra e vetë komunitetit mikrobik. Temperatura kontrollon shkallën e frymëmarrjes mikrobike; Sa më i lartë të jetë temperatura, dekompozimi më i shpejtë mikrobik ndodh. Ajo gjithashtu ndikon në lagështi tokës, e cila ngadalëson rritjen e mikrobeve dhe zvogëlon kullimin. Frekuencat e ngrirjes dhe shkrirjes gjithashtu ndikojnë në dekompozim-temperaturat e ngrirjes së mikroorganizmave të tokës, gjë që lejon që kullimi të luajë një rol më të rëndësishëm në lëvizjen e lëndëve ushqyese. Kjo mund të jetë veçanërisht e rëndësishme pasi toka çan në pranverë, duke krijuar një impuls ushqyesish që bëhen të disponueshëm.

Normat e dekompozimit janë të ulëta në kushte shumë të lagura ose shumë të thata. Normat e dekompozimit janë më të larta në kushte të lagështa, me lagështi me nivele adekuate të oksigjenit. Tokat e lagura kanë tendencë të bëhen të mangëta në oksigjen (kjo është veçanërisht e vërtetë në ligatinat), gjë që ngadalëson rritjen mikrobike. Në tokat e thata, dekompozimi ngadalësohet gjithashtu, por bakteret vazhdojnë të rriten (megjithëse në një shkallë më të ulët) edhe pasi tokat të bëhen shumë të thata për të mbështetur rritjen e bimëve.

Shih edhe

• Jeta
• Natyra
• Biosfera
• Biologjia
• Ekologjia
• Shkenca e tokës
• Ndryshimi i klimës

Literatura

• Chapin, F. Stuart; Pamela A. Matson; Harold A. Mooney (2002). Principles of Terrestrial Ecosystem Ecology (në anglisht). New York: Springer. ISBN 978-0-387-95443-1.
• Chapin, F. Stuart; Pamela A. Matson; Peter M. Vitousek (2011). Principles of Terrestrial Ecosystem Ecology (në anglisht) (bot. Second). New York: Springer. ISBN 978-1-4419-9503-2.
• Gurevitch, Jessica; Samuel M. Scheiner; Gordon A. Fox (2006). The Ecology of Plants (në anglisht) (bot. Second). Sunderland, Massachusetts: Sinauer Associates. ISBN 978-0-87893-294-8.
• Krebs, Charles J. (2009). Ecology: The Experimental Analysis of Distribution and Abundance (në anglisht) (bot. Sixth). San Francisco: Benjamin Cummings. ISBN 978-0-321-50743-3.
• Molles, Manuel C. (1999). Ecology: Concepts and Applications (në anglisht). Boston: WCB/McGraw-HIll. ISBN 978-0-07-042716-7.
• Schulze, Ernst-Detlef; Erwin Beck; Klaus Müller-Hohenstein (2005). Plant Ecology (në anglisht). Berlin: Springer. ISBN 978-3-540-20833-4.
• Smith, Thomas M.; Robert Leo Smith (2012). Elements of Ecology (në anglisht) (bot. Eighth). Boston: Benjamin Cummings. ISBN 978-0-321-73607-9.
• Tansley, AG (1935). "The use and abuse of vegetational terms and concepts". Ecology (në anglisht). 16 (3): 284–307. doi:10.2307/1930070. JSTOR 1930070. PDF.
• Willis, A.J. (1997). "The Ecosystem: An Evolving Concept Viewed Historically". Functional Ecology (në anglisht). 11 (2): 268–271. doi:10.1111/j.1365-2435.1997.00081.x.