Noviçok

Noviçok (Nowitschók) ështënjë grup agjentësh dhe agjentësh nervorë shumë efektivë të gjeneratës së katërt që u zhvilluan në Bashkimin Sovjetik nga vitet 1970 dhe vazhduan të hulumtoheshin në Rusi të paktën deri në vitet 1990. Doza mesatare vdekjeprurëse e Novichok në kontakt me lëkurën është rreth një miligram, duke e bërë atë një nga neurotoksinat më të fuqishme. Ekzistenca e tyre ishte e panjohur për publikun deri në tetor 1991, por që më pas u bënë të njohura nga shkencëtari Wil Mirsajanow . Për një kohë të gjatë kishte pasiguri në lidhje me strukturën kimike në literaturën e botuar, por sot strukturat e propozuara nga Mirsayanov në 2007 janë pranuar kryesisht.

Në një kuptim më të gjerë, shumë variante të tjera shumë toksike, të zhvilluara gjithashtu në Rusi, quhen "Novichok". E përbashkëta e tyre është se ato frenojnë acetilkolinesterazën . Ato janë krijuar gjithashtu për t'iu shmangur procedurave të zbulimit të Konventës së Armëve Kimike (CWC), agjencive të huaja të inteligjencës dhe ekspertëve të mjekësisë ligjore, në mënyrë që prodhimi i tyre të maskohet si komponime organike të fosforit për bujqësi ose qëllime të tjera civile.

Novichok erdhi në fokus më të gjerë publik në mars 2018 për shkak të çështjes Skripal dhe në gusht 2020 për shkak të çështjes Navalny .

Historia

Zhvillimi

Në maj 1971, Këshilli i Ministrave i BRSS dhe Komiteti Qendror i Partisë Komuniste vendosën për një përpjekje të re për të krijuar armë kimike të gjeneratës së katërt. Armët kimike të Luftës së Parë Botërore si fosgjeni i përkasin gjeneratës së parë, seria G i përket gjeneratës së dytë dhe helmet nga seria V përbëjnë gjeneratën e tretë. Qëllimi ishte krijimi i një klase të re agjentësh nervor me toksicitet, stabilitet, qëndrueshmëri dhe prodhim më të lehtë. Këtij programi shumë sekret të kërkimit dhe zhvillimit iu dha emri i koduar "Foliant". Instituti Shtetëror i Kërkimeve për Kiminë Organike dhe Teknologjinë, i cili ishte në varësi të Ministrisë së Industrisë Kimike, u autorizua me këtë detyrë. Instituti i kërkimit kishte selinë e tij në Moskë dhe gjithashtu operonte tre degë rajonale në Shikhany, Volgograd dhe Novocheboksarsk.Objektet e vjetra të prodhimit për agjentët nervorë në Bashkimin Sovjetik ishin të vendosura në Volgograd dhe Novocheboksarsk. Objekti më i vjetër ishte në Volgograd që nga koha pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore.

Novichok u zhvillua në 1973 nga kimisti Pyotr Petrovich Kirpichov, i cili punoi në Institutin Shtetëror të Kërkimeve të Kimisë Organike dhe Teknologjisë në Shikhany, rrethi Volsk-17. Substanca ishte projektuar në mënyrë të tillë që nuk mund të zbulohej duke përdorur metodat e kohës. Disa nga variantet e toksinës vlerësohen të jenë pesë deri në tetë herë më vdekjeprurëse se agjenti nervor VX dhe në përgjithësi janë më të vështirë për t'u zbuluar se agjentët e tjerë nervorë. Duke u mbështetur në idetë e kimistëve të tjerë ushtarakë sovjetikë, Kirpichov sintetizoi një agjent nervor që përmban azot, i quajtur fillimisht K-84 dhe më vonë u riemërua A-230. Përbërja kimike ishte shumë toksike dhe e qëndrueshme, por kishte përdorim të kufizuar ushtarak në temperatura të ulëta. Në atë kohë, laboratori ishte nën drejtimin e lartë të Ivan Martinov dhe nënkryetarit Viktor Petrunin, të cilët e shtynë menjëherë zhvillimin dhe e vendosën atë nën nivelin më të lartë të fshehtësisë. Një tjetër kimist, Vladimir Ivanovich Uglyov, iu bashkua grupit kërkimor të Kirpichov në 1975. Në vitet që pasuan, Kirpichov, Uglyov dhe kolegët e tyre zhvilluan mbi njëqind variante strukturore të A-230 dhe i testuan ato në eksperimente laboratorike dhe në terren te kafshët. Shumica e analogëve ishin aq të paqëndrueshëm sa shpejt humbën efektivitetin, por pesë ishin mjaftueshëm toksikë dhe të qëndrueshëm për të qenë me interes të mundshëm ushtarak. Prandaj, këto komponime iu nënshtruan një studimi intensiv, fillimisht në Shikhany dhe më vonë në një bazë të posaçme provash ushtarake sovjetike pranë Nukus, Uzbekistan, e cila u krijua në 1986 dhe kishte gjithashtu një strukturë të vogël prodhimi. A-232 doli të ishte helmi më premtues.

Nga viti 1983 e tutje, Bashkimi Sovjetik shtyu përpara zhvillimin e agjentëve binare të luftës. Agjentët nervorë formohen nëpërmjet një reaksioni kimik midis dy ose më shumë substancave relativisht të padëmshme. Për shkak se përbërësit e agjentëve binare të luftës ishin më pak toksikë dhe të ngjashëm me kimikatet e zakonshme industriale, ata ishin në gjendje të shmangnin listat e Konventës së Armëve Kimike, e cila po negociohej në fund të viteve 1980. Në Moskë, Igor Vasilyev dhe Andrei Zheleznyakov zhvilluan një version binar të A-232, të cilin e quajtën Novichok-5. Meqenëse Novichok-5, në kontrast me A-232 unitar, sintetizohet vetëm kur përdoret dhe më pas ndahet në dy komponentë, Novichok-5 është më i qëndrueshëm dhe mund të ruhet më gjatë se variantet strukturore unitare.

Në prill 1987, Sekretari i Përgjithshëm Sovjetik Mikhail Gorbachev deklaroi publikisht se Bashkimi Sovjetik do të ndalonte prodhimin e armëve kimike dhe që tani e tutje do t'i kthente objektet e tij ekzistuese ushtarake kimike në përdorim civil. Pavarësisht premtimeve të Gorbaçovit, Bashkimi Sovjetik vazhdoi zhvillimin dhe testimin e fshehtë të armëve binare Novichok. Në 1989 dhe 1990, testet në ajër të hapur me Novichok-5 u zhvilluan në Pllajën Ustyurt. Edhe pasi programi u bë i njohur në fillim të viteve 1990, seria Novichok vazhdoi të zhvillohej. Në vjeshtën e vitit 1993, kimisti Georgi Droscht zbuloi një përbërje të re kimike, të cilën ai e quajti Novichok-7, i cili ishte dhjetë herë më vdekjeprurës se Soman, por kishte paqëndrueshmëri të ngjashme.Disa ton Novichok-7 u prodhuan dhe u testuan në Shikhany dhe afër Nukus.

Zbulimi

Gjatë negociatave dypalëshe për Konventën e Armëve Kimike midis Shteteve të Bashkuara dhe Rusisë, seria Novichok dhe zhvillimi i saj i mëtejshëm në agjentë të luftës binar u mbajtën sekret. Ekzistenca e neurotoksinave të reja u zbulua vetëm në fillim të viteve 1990 nga kimisti rus Wil Mirsajanow. Mirzayanov punoi në selinë e Moskës të Institutit Shtetëror të Kërkimeve të Kimisë Organike dhe Teknologjisë, i cili kishte për detyrë të zbatonte programin "Foliant". Ai ishte një ekspert në kiminë analitike, duke monitoruar emetimet toksike nga laboratori në mjedis, por nuk ishte i përfshirë drejtpërdrejt në zhvillim. Më vonë ai u gradua në krye të departamentit të kundërzbulimit teknik dhe u sigurua që spiunët e huaj të mos zbulonin asnjë gjurmë prodhimi. Në pranverën e vitit 1990, gjatë matjeve të tij jashtë objekteve, ai konstatoi se përqendrimi i substancave vdekjeprurëse ishte 50 deri në 100 herë më i lartë se përqendrimi maksimal i lejuar. Mirsayanov u raportoi disa mbikëqyrësve se kontaminimi rreth objekteve kërkimore përbënte një kërcënim të madh për popullsinë vendase dhe shkencëtarët. Megjithatë, ai u udhëzua që ta linte këtë çështje.

Në 1991 Mirsayanov doli publikisht. Ai ishte i bindur se Bashkimi Sovjetik do të vazhdonte të fshihte ekzistencën e programit të armëve, në mënyrë që të mos duhej të deklaroheshin dhe eliminoheshin sipas Konventës së ardhshme të Armëve Kimike. Në tetor 1991, ai shkroi në një gazetë të Moskës se Bashkimi Sovjetik kishte zhvilluar fshehurazi një klasë të re të agjentëve nervorë jashtëzakonisht toksikë - pavarësisht pretendimit të Gorbaçovit se ai kishte ndaluar prodhimin e armëve kimike në 1987. Mirsayanov më pas u pushua nga puna, dhe artikulli i tij mori pak vëmendje. Më 12 shtator 1992, së bashku me kimistin Lev Fyodorov, ai botoi një artikull të dytë me titull "Një politikë e helmuar" në gazetën Moskovskyye Novosti. Ai dha edhe një intervistë të gjerë për Baltimore Sun. Më 22 tetor 1992, Mirzayanov u arrestua nga shërbimi sekret i brendshëm rus, u burgos në burgun Lefortovo dhe më vonë u vendos në arrest shtëpiak. Ndonëse nuk ka treguar asnjë detaj teknik për programin “Foliant”, ai është akuzuar për zbulim të sekreteve shtetërore. Fjodorov u arrestua gjithashtu, por u lirua. Në atë kohë kishte një presion të konsiderueshëm nga shkencëtarët e huaj dhe situata ishte juridikisht e dyshimtë, pasi ndjekja penale në bazë të listave sekrete nga Bashkimi Sovjetik ishte e ndaluar në atë kohë dhe u zbatua një ligj i miratuar posaçërisht nga kryeministri Chernomyrdin me rastin e çështjes Mirsayanov. në mënyrë retroaktive në kundërshtim me parimet e përgjithshme ligjore (dhe zyrtarisht ai projekt u mohua). Drejtori i GosNIIOKhT Viktor Petrunin dhe gjeneralët Anatoly Demyanovich Kuntsevich dhe Igor Evstavyev (Igor Yevstavyev) morën fshehurazi çmimin Lenin në 1991 për prodhimin e suksesshëm industrial të agjentëve të luftës Novichok.

Vladimir Uglyov (Vladimir Uglev), i cili zhvilloi armën Novichok së bashku me Pyotr Kirpichov, dha një intervistë për revistën Novoye Vremya më 4 shkurt 1993. Në të ai konfirmoi rrëfimet e Mirsayanov dhe zbuloi përfshirjen e tij në programin e armëve kimike. Duke qenë se ai mbante poste politike në atë kohë, ai gëzonte imunitet nga ndjekja penale. Mirzayanov u padit në Moskë më 24 janar 1994, por çështja u pushua më 11 maj 1994 për shkak të mungesës së provave. Në vitin 1995 ai emigroi në Shtetet e Bashkuara dhe u vendos në Princeton. Shërbimet sekrete perëndimore nuk ishin në dijeni të ekzistencës së serisë Novichok përpara zbulimeve të Mirsayanov. Në vitin 2018, Uglyov, në pension në Anapa në Detin e Zi, dha një intervistë në të cilën ai konfirmoi se ai ishte zhvilluesi i dy prej agjentëve të luftës në 1976. Sipas tij, Novichok ishte emri që punonjësit civilë të cilët nuk ishin të përfshirë drejtpërdrejt në zhvillim u dhanë agjentëve të rinj të luftës ushtarake. Uglev shpjegoi më tej se agjentët e luftës ishin në formë të lëngshme, me përjashtim të njërit që mund të vihej në formë pluhuri. Në një rast, një balonë me substanca të rrezikshme shpërtheu në laboratorin e tij dhe ai ishte jashtëzakonisht i frikësuar, gjë që, sipas Uglyov, ishte një nga simptomat e para të helmimit.

Mirzayanov botoi librin e tij në vitin 2009, i cili, përveç njohurive për intrigat dhe nepotizmin në institutin e tij në Moskë dhe ambiciet e gjeneralëve të rangut të lartë të armëve kimike, zbuloi gjithashtu detaje teknike.

Njohuri të hershme të Novichok nga Shërbimi Federal i Inteligjencës Gjermane

Sipas raporteve të mediave nga maji 2018, shërbimi sekret gjerman BND kishte marrë tashmë një mostër të një prej varianteve të Novichok në fillim të viteve 1990 nga një shkencëtar rus për të drejtën e qëndtrimit në Gjermani në këmbim të mostrës. Kancelari Helmut Kohl u informua gjithashtu. Për të shmangur shqetësimet ligjore dhe politike, mostra nuk u mbajt, por u analizua në Suedi në fshehtësi të rreptë dhe më pas u informuan aleatët e saj më të afërt perëndimorë për rezultatet. Gruaja e shkencëtarit rus që spiunoi për BND fshehu një mostër Novichok në një kuti çokollate dhe e solli nga Rusia në Suedi me një avion pasagjerësh. Gruaja kishte të afërm atje, kështu që udhëtimi kaloi pa u vënë re. Dorëzimi u organizua nga policia suedeze e sigurisë, e cila më pas e çoi mostrën me tren rreth një mijë kilometra larg në qendrën e armëve kimike në Suedinë veriore. Ekspertët suedezë të armëve kimike e analizuan armën dhe më vonë e shkatërruan atë. Siç ishte rënë dakord, autoritetet federale gjermane u informuan për rezultatet e analizës. Formula kimike iu dha vendeve perëndimore të NATO-s, të cilët e sintetizuan atë, më pas përdorën sasi të vogla për të testuar pajisjet mbrojtëse, zbulimin e saj dhe antihelmin.

Rastet e njohura të helmimit

Sipas qeverisë federale gjermane, politikani dhe disidenti rus Alexei Navalny u helmua me Novichok. Më 20 gusht 2020, ai hipi në një aeroplan për në Moskë në Tomsk, Siberi, fillimisht u ndje keq dhe më pas ra pa ndjenja, prandaj avioni bëri një ulje emergjente në Omsk. Në spitalin atje ai u trajtua me atropinë për helmim të dyshuar. Navalny, i cili u vendos në një koma artificiale, u dërgua në Berlin më 22 gusht dhe u trajtua atje nga mjekët në Charité. Ata diagnostikuan se Navalny ishte helmuar nga një substancë nga grupi i frenuesve të kolinesterazës. Më 2 shtator, qeveria federale njoftoi se një laborator special i Bundeswehr-i kishte zbuluar një agjent nervor nga grupi Novichok.

Helmi u zbulua në mostrat e gjakut, urinës dhe lëkurës së Navalny-t dhe në një shishe që Navalny mbante me vete gjatë udhëtimit të tij. Sipas deklaratës së Presidentit të Shërbimit Federal të Inteligjencës, Bruno Kahl thuhet se është një zhvillim i mëtejshëm i formave të njohura më parë të Novichok, të cilat janë edhe më “potente” se format e njohura më parë. Sa më komplekse të jetë përbërja, aq më shumë ka të ngjarë që substanca të mund të aksesohet vetëm nëpërmjet aparatit shtetëror rus.