Plisi (lashtësi)

Plisi, i njohur ndryshe edhe si qeleshe, është një kësulë e bardhë prej shajaku, që në dy shekujt e fundit është bërë tradicional te shqiptarët. Deri vonë shqiptarët e veriut, veçanërisht zona e Kosovës, e shoqëronin atë me çallmë ose një shami të lidhur përreth kokës.

Gjatë regjimit komunist, plisi tek të rinjtë u eleminua krejtësisht dhe përdorej vetëm nga mosha e vjetër, përdorej gjithashtu me kostumet kombëtare tradicionale gjatë koncerteve dhe festivaleve folklorike, ashtu sikurse edhe sot. Shqiptarët deri para ardhjes së regjimit komunist e përdornin plisin po aq sa edhe fezin osman. Sipas zonave, janë përdorur disa lloje plisash: i shtypur (si fezi), formë vezake, etj.

Historia

Mendohet se plisi e ka origjinën në Lindjen e Mesme, dhe veçanërisht në Persinë e lashtë (Irani i sotëm) dhe ka ardhur në Shqipëri e Ballkan gjatë periudhës osmane, nëpërmjet turqve. Imazhe antike në piktura dhe bazorelieve me figurën e plisit janë gjetur në territoret që i përkisnin Perandorisë Perse (Akamenide). Piktura të ushtarëve të Darit të Madh (522-486 pr.e.s), tregojnë praninë e plisit në ato zona.^[1] Plisi, si traditë e lashtë persiane gjendet edhe sot te populli modern i zonës së Lorestanit në Iran^[2]

Plisi paraqitet gjithashtu te hebrenjtë në Izrael. Një pikturë e Moisiut e paraqet atë dhe popullin e tij me plis.^[3]

Plisi përdorej gjithashtu edhe te kolonitë greke te Anadollit, që janë ndikuar nga Persia, por edhe në disa zona të tjera helene nga ndikimi i pushtimit persian të Greqisë, në shekullin V pr.e.s^[4]

*Odiseu, i njohur te romakët si Uliksi, i paraqitur me një kësulë në formë plisi.*

Në mitologjinë greke, gjejmë gjithashtu disa figura të paraqitura me plis, por ato janë shumë të pakta: Hefesti, Odiseu, binjakët Dioskuroi (Kastori dhe Poluksi) dhe motra e tyre Helena (e Trojës), megjithëse për këta të fundit thuhet se nuk kanë plis. Sipas mitologjisë, ato mbajnë në kokë lëvozhgën e vezës nga e cila dolën. Nëna e tyre Leda u çiftua me Zeusin, kur ai mori formën e mjellmës, dhe prej kësaj marrëdhënieje ajo lindi dy vezë nga e cila dolën këta personazhe. Dioskuroi ka kuptimin "djemtë e Zeusit".

Gjithashtu edhe kësula e Odiseut (Uliksit) shpesh interpretohet gabimisht si plis, për shkak të formës. Në disa piktura ai duket se ka tjetër përbërje. Gjithsesi, Odiseu me këtë kësulë nuk përfaqëson popullin e tij, por shpesh ky stil veshjeje bëhet për ta dalluar atë nga personazhet e tjera mitologjike. Secili personazh ka diçka specifike që të dallohet nga tjetri. Shpesh herë edhe ushtarët grekë me helmeta bronzi interpretohen sikur kanë plis kur helmetat kanë formë të tillë gjysmë-vezake. Autorët e lashtë grek nuk i japin asnjë simbolikë të veçantë.

lagje turke në Kretë ku banorët shfaqen me plis

Në Romën e lashtë plisi përdorej nga skllevërit kur fitonin lirinë. Madje një monedhë që përkujton vrasjen e Jul Cesarit (në Idet e Marsit), paraqet dy thika me një plis në mes,^[5] që ka kuptimin e çlirimit nga tirania. Plisi paraqitet gjithashtu në një statujë të Ertugrul Ghazit, babait të Osmanit, kur ishte fëmijë, i cili thuhet se ka vdekur në vitin 1280. ^[6]Në Turqinë e sotme përdoret ende, veçanërisht në zonën e Kurdistanit, te një fis që quhet Barak.

Nuk ka të dhëna bindëse nëse plisi përdorej para pushtimit osman në Shqipëri, edhe pse disa disa autor janë përpjekur ta bëjnë element të pranishëm te ilirët. Gjatë sundimit osman ai përdorej më shumë nga shtresat e varfra, pasi ishte edhe më i thjeshtë në përbërje. Kryesisht e përdornin ata që merreshin me blegtori (barinjtë). Të pasurit dhe intelektualët përdornin më shumë fezin turk, i cili në Shqipëri u zhduk nga regjimi komunist. Me sa duket nga pikturat më të hershme të shqiptarëve, as arvanitasit apo arbëreshët nuk e përdornin plisin. Nuk paraqitet as te Skënderbeu, Ali Pasha, Ismail Qemali, etj. Madje edhe figura e Lekë Dukagjinit është pikturë moderne imagjinare. Kjo do të thotë që nuk ka qenë i pranishëm apo i theksuar te shqiptarët para 200 vitesh. Duke qenë se gjatë sundimit osman shqiptarët u varfëruan shumë, e vetmja gjë që mund të prodhonin ishin gjërat e leshta. Elemente të trashëguar nga osmanët, nuk mund të ishte vetëm plisi, por edhe kafja turke, sofra, çiftelia, feja myslimane, bakllavaja, çaji, hallva, etj. Të gjitha këto janë kthyer në traditë sot ndër shqiptarë.

Etimologjia

Nga ana etimologjike fjala plis rrjedh nga italishtja mesjetare 'pelis', peli+s, ku vetë fjala "pelli" ne italisht ka kuptimin qime (lesh). Prej të njëjtës rrënjë rrjedh dhe fjala italiane cappelli (flokë apo lesht e kokës), apo peliçe.^[7] Po ashtu edhe fjalën qeleshe orientalisti Tahir Dizdari na e nxjerr me origjinë turke kelesh, që rrjedh nga rrënja persiane 'kel' , që ka kuptimin 'qeros', dhe vërtetë plisi duket si një kokë pa flokë, tullace.^[8]