Romanishtja ballkanike
Romanishtja ballkanike, ballkaniko romanes, ose ciganishtja ballkanike është një dialekt specifik jovllak i gjuhës rome, i folur nga grupe në Ballkan, që përfshinë vende si Shqipëria, Bosnje-Hercegovina, Bullgaria, Greqia, Kosova, Maqedonia e Veriut, Serbia, Sllovenia, Turqia etj. Gjuha rome ballkanike është zakonisht një gjuhë gojore.
Historia Redakto
Shumica e atyre që e flasin gjuhën rome ballkanike janë vetë romët. Një kuptim tjetër i parashtesës rom është dikush që i përket etnisë rome.[1] Populli rom është përfundimisht me origjinë indiane.[2] Folësit e gjuhës rome ballkanike kanë migruar vazhdimisht gjatë viteve në të gjitha pjesët e Evropës. Meqenëse këta folës kanë emigruar në pjesë të ndryshme të Evropës, janë formuar dialekte të reja. Edhe pse populli rom e ka origjinën në Indi, ndërsa tani janë të shpërndarë në të gjithë Evropën.[3]
Dialektet Redakto
Dialektet ballkanike, të njohura edhe si Ballkani I, fliten në Shqipëri, Kosovë, Bullgari, Greqi, Iran, Maqedoninë e Veriut, Moldavi, Rumani, Serbi, Turqi dhe Ukrainë. Ky grup përfshin ndër të tjera Arli Romani (Greqi, Maqedonia e Veriut), Sepečides Romani (Greqi, Turqi), Ursari Romani (Moldavi, Rumani) dhe Romani të Krimesë (Ukrainë).
Dialektet Zis, të quajtura edhe Ballkani II, janë një nënndarje e veçantë brenda grupit ballkanik. Bugurdži, Drindari dhe Kalajdži Romani fliten në Maqedoninë e Veriut, Kosovë, Serbi dhe në Bullgarinë veriore dhe qendrore.
Elšík përdor këtë klasifikim dhe shembuj dialekti (informacion gjeografik nga Matras):
Shpërndarja gjeografike Redakto
| Nëngrupi | Dialekti | Vendi |
|---|---|---|
| Ballkani jugor | Prizreni | Kosovë |
| Arli | Greqi, Shqipëri, Maqedoni e Veriut, Serbi | |
| Prilep | Maqedoni e Veriutaqja_kryesore | |
| Kyrymitika | Ukrainë[4] | |
| Sofia Erli | Sofie | |
| Zargari | Iran | |
| Sepeçi | Greqi veriore, Traki perëndimore, Traki lindore, Turqi | |
| rumeliane | Pjesa evropiane e Turqisë së sotme, historikisht e quajtur Rumeli [5] | |
| Ballkani Verior | Bugurxhi | Maqedoni e Veriut, Serbi [6] |
| Razgrad Drindari | Bullgari verilindore | |
| Pazardžik Kalajdži | Bullgari dhe emigrantët në Maqedoninë e Veriut dhe Serbi |
Fonologjia Redakto
Inventari tingullor i romanishtes nuk ndryshon dukshëm nga ai i gjuhëve të tjera evropiane, shumica e të cilave i përkasin familjes indo-evropiane.
Sistemi konsonant i romanishtes ballkanike ndryshon në një aspekt domethënës nga ato të gjuhëve të tjera evropiane: ka plozivët e aspiruar (ndalesat e aspiruara) karakteristike të gjuhëve indiane. Në rastin e romishtes, këto janë plozivët e aspiruar pa zë /pʰ, tʰ, kʰ/, të cilët në shumicën e varianteve rome, të paktën në fillim të një fjale, kanë një funksion kuptimor të dallueshëm.
Shembuj Redakto
| Romanisht (Bugurdži, Maqedoni) | Romanisht (Arli, Maqedoni) | Anglisht |
|---|---|---|
| Laçho [të] saba[h]i. | Laçho [o] sabalje. | Mirëmëngjes. |
| Laçho [të] zi[e]s. | Laçho [o] pikiatë. | Ditën e mirë. |
| Laçi [ti] rat. | Laçi [i] rat. | Natën e mirë. |
| Sar isi to anav? | Sar si tiro anav? | Si e ke emrin? |
| Mo anav isi Elvis. | Mo anave si Elvis. | Emri im është Elvis. |
| Isinom lošalo kaj avdom tut! | Šukar te dikhav tut! | I lumtur që u njohëm! |
| Isinan prandime? | Sijan li romnjakoro? | A jeni i martuar? |
| Va, me isinom prandime. | Va, me sijum romnjakoro. | Po, jam i martuar. |
| Na, me isinom biprandime. | Na, me sijum biromnjakoro. | Jo, jam i pamartuar. |
| Me isi njeri raklija. | Me si ma raklija. | Unë kam një të dashur. |
| Numri | rome | Kuptimi Literal |
|---|---|---|
| 1 | jekh | 1 |
| 2 | duj | 2 |
| 3 | trin | 3 |
| 4 | yll | 4 |
| 5 | panc | 5 |
| 6 | šov | 6 |
| 7 | eftá | 7 |
| 8 | oksto | 8 |
| 9 | enjá | 9 |
| 10 | deš | 10 |
| 11 | dešujekh | 10 + 1 |
| 12 | dešuduj | 10 + 2 |
| 13 | dešutrín | 10 + 3 |
| 14 | dešuštár | 10 + 4 |
| 15 | dešupánc | 10 + 5 |
| 16 | dešušóv | 10 + 6 |
| 17 | dešueftá | 10 + 7 |
| 18 | dešuoxtó | 10 + 8 |
| 19 | dešuenjá | 10 + 9 |
| 20 | biš | 20 |
| 21 | biš-te-jekh | 20 + 1 |
| 22 | biš-te-duj | 20 + 2 |
| 23 | biš-te-trin | 20 + 3 |
| 24 | biš-te-štar | 20 + 4 |
| 25 | biš-te-panc | 20 + 5 |
Fjalori dhe leksiku Redakto
Ndikimi leksikor i turqishtes është një pjesë përcaktuese dhe jashtëzakonisht e rëndësishme e të folmes rome në Ballkan. Megjithatë, shumica e fjalëve e kanë origjinën nga origjina persiane. Huazimet nga persishtja, armenishtja dhe greqishtja bizantine përbëjnë leksikun paraevropian. Në fund të fundit, është e vështirë të gjurmosh origjinën e caktuar të të gjitha fjalëve, sepse fjalët e romanishtes ballkanike e kanë origjinën nga shumë burime dhe burimet e atyre gjuhëve krijojnë një enigmë komplekse.[7]
Gramatika Redakto
Gramatika turke luan një rol të madh në gjuhën rome ballkanike. Përdorimi i konjugimeve turke është ngulitur gjerësisht në gjuhën rome ballkanike dhe shpeshherë, është e vështirë të dallosh dallimin midis gramatikës së dy gjuhëve në varësi të gjeografisë. Romanishtja ballkanike ka ndarë gramatikën[8] me origjinë nga paradigmat verbale turke së bashku me disa ndikime greke.[9] Pjesa më e madhe e morfologjisë së gjuhës ka origjinë greke dhe turke, kjo është arsyeja pse gjuha shihet nga shumë profesionistë si një gjuhë "e përzier" dhe kështu është e vështirë të shihet se ku mbaron njëra gjuhë dhe fillon tjetra. Të gjitha dialektet rome përdorin mbaresa nominale me prejardhje nga greqishtja, emra mashkullorë dhe emra të huazuar.[10]
Morfologjia Redakto
Morfologjia e gjuhës rome ballkanike është përsëri e ndikuar shumë nga gjuha turke dhe ajo greke. Shumë njerëz e shohin këtë gjuhë si një lloj tenxhereje sepse ka kaq shumë ndikime të ndryshme në të. Turqishtja dhe greqishtja mund të jenë gjuhët më me ndikim në gjuhën rome ballkanike, por gjuhë të tjera, si armenishtja, kanë ndikuar gjithashtu në të. Një pjesë e substratit të romishtes ballkanike duket se rrjedh nga gjuhët mesjetare indiane veriore.[11]
Shënime Redakto
Referime Redakto
Lidhje të jashtme Redakto
- "Gjuha rome në Maqedoni në mijëvjeçarin e tretë: përparimi dhe problemet" Arkivuar 10 maj 2013 tek Wayback Machine, Victor Friedman .
- “Gjuha rome në Republikën e Maqedonisë: statusi, përdorimi dhe perspektiva sociolinguistike, Victor Friedman.
- E ardhmja e një gjuhe
- Lajm i mirë ROMANI, BALLKAN: Traileri i filmit Ursari People/Gjuhë
- Gjuha rome - Mësimi 1. Biseda bazë (pjesa 1)
- Gjuha rome - Mësimi 1. Biseda bazë (pjesa 2)
- ^ Silverman, Carol (14 shkurt 2012). Romani Routes: Cultural Politics and Balkan Music in Diaspora. Oxford University Press. ISBN 9780199910229. Marrë më 15 dhjetor 2017 – nëpërmjet Google Books.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Brian D. Joseph (2003). "THE BALKAN LANGUAGES" (PDF). Oxford International Encyclopedia of Linguistics. The Ohio State University: Oxford University Press. 1: 153–155.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Matras, Yaron (1 qershor 1995). Romani in Contact: The history, structure and sociology of a language. John Benjamins Publishing. ISBN 9789027276483. Marrë më 15 dhjetor 2017 – nëpërmjet Google Books.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ventcel’, Tat’jana V. & Lev N. Čerenkov. 1976. “Dialekty cyganskogo jazyka”. Jazyki Azii i Afriki I, 283-332. Moskva: Nauka.
- ^ "Rumelia - historical area, Europe". Britannica.com. Marrë më 15 dhjetor 2017.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Romani Dialects" Arkivuar 28 nëntor 2021 tek Wayback Machine. ROMLEX. Karl-Franzens-Universität Graz.Romani.uni-graz.at
- ^ "100 Years of Gypsy Studies" (PDF). Mahimahi.uchicago.edu. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 4 maj 2012. Marrë më 15 dhjetor 2017.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Friedman, Victor A. (6 qershor 2013). "Compartmentalized grammar: The variable (non)-integration of Turkish verbal conjugation in Romani dialects". Romani Studies. 23 (1): 107–120. doi:10.3828/rs.2013.5. Marrë më 15 dhjetor 2017 – nëpërmjet Project MUSE.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "The Banff Papers" (PDF). Mahimahi.uchicago.edu. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 15 mars 2016. Marrë më 15 dhjetor 2017.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Gardani, Francesco; Arkadiev, Peter; Amiridze, Nino (11 dhjetor 2014). Borrowed Morphology. Walter de Gruyter GmbH & Co KG. ISBN 9781614513209. Marrë më 15 dhjetor 2017 – nëpërmjet Google Books.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Matras, Yaron; Bakker, Peter; Ki?u?chukov, Khristo (1 janar 1997). The Typology and Dialectology of Romani. John Benjamins Publishing. ISBN 9027236615. Marrë më 15 dhjetor 2017 – nëpërmjet Google Books.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)