Kanali i Korinthit: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [pending revision] |
Content deleted Content added
Krijuar nga përkthimi i faqes "Corinth Canal" |
Krijuar nga përkthimi i seksionit "History" nga faqja "Corinth Canal" Etiketat: Redaktim nga celulari Redaktim në versionin web nga celulari Përkthimi i Përmbajtjes Përkthimi i seksionit |
||
Rreshti 2:
'''Kanali i Korinthit''' është një [[Kanali|kanal]] artificial në [[Greqia|Greqi]] që lidh [[Gjiri i Korinthit|Gjirin e Korinthit]] në [[Deti Jon|detin Jon]] me Gjirin Saronik në [[Deti Egje|detin Egje]]. Ai përshkon [[Istmusi i Korinthit|istmusin e ngushtë të Korintit]] dhe ndan [[Peloponezi|Peloponezin]] nga kontinenti grek, duke e bërë [[Gadishulli|gadishullin]] një [[Ishulli|ishull]]. Kanali u hap përmes istmusit në [[Niveli i detit|nivelin e detit]] dhe nuk ka [[Transporti lumor me mbyllje|kyçe]]. Është 6.4 km i gjatë dhe vetëm 24.6 m i gjerë në nivelin e detit, duke e bërë atë të pakalueshëm për shumë anije moderne. Aktualisht ka pak rëndësi ekonomike dhe është kryesisht një atraksion turistik.
[[Kategoria:Koordinatat në Wikidata]]
== Historia ==
[[File:Isthmus_of_Corinth.svg|majtas|parapamje|Vendndodhja e Isthmit të Korinthit; kanali modern është paraqitur me blu të hapur.]]
=== Përpjekjet e lashta ===
Disa sundimtarë të antikitetit ëndërruan të gërmonin një prerje nëpër isthmus. I pari që propozoi një ndërmarrje të tillë ishte [[tirani]] Periander në shekullin e VII para Krishtit. Projekti u braktis dhe Periander në vend të kësaj ndërtoi një rrugë portative tokësore më të thjeshtë dhe më pak të kushtueshme, të quajtur ''Diolkos'' ose karrexhata prej guri, përgjatë së cilës anijet mund të tërhiqeshin nga njëra anë e istmit në tjetrën. <ref name="Verdelis, Nikolaos (1957), 526">Verdelis, Nikolaos: "Le diolkos de L'Isthme", ''{{Ill|Bulletin de correspondance hellénique|fr}}'', Vol. </ref> <ref name="Cook, R. M. (1979), 152">Cook, R. M.: "Archaic Greek Trade: Three Conjectures 1. The Diolkos", ''[[Journal of Hellenic Studies]]'', Vol. </ref> <ref name="Drijvers, J.W. (1992), 75">Drijvers, J.W.: "Strabo VIII 2,1 (C335): Porthmeia and the Diolkos", ''[[Mnemosyne (journal)|Mnemosyne]]'', Vol. </ref> <ref name="Raepsaet, G. & Tolley, M. (1993), 256">Raepsaet, G. & Tolley, M.: "Le Diolkos de l’Isthme à Corinthe: son tracé, son fonctionnement", ''Bulletin de Correspondance Hellénique'', Vol. </ref> Ndryshimi i zemrës së Perianderit i atribuohet në mënyra të ndryshme shpenzimeve të mëdha të projektit, mungesës së punës ose frikës se një kanal do t'i kishte grabitur [[Korinti|Korintit]] rolin e tij dominues si një sipërmarrës për mallra. <ref name="Werner, Walter, 1997, 114">Werner, Walter: "The largest ship trackway in ancient times: the Diolkos of the Isthmus of Corinth, Greece, and early attempts to build a canal", ''The International Journal of Nautical Archaeology'', Vol. </ref> Mbetjet e ''Diolkos'' ekzistojnë ende pranë kanalit modern. <ref name="Werner, Walter, 1997, 114" /> <ref>Verdelis, Nikolaos: "Le diolkos de L'Isthme", ''Bulletin de Correspondance Hellénique'' (1957, 1958, 1960, 1961, 1963)</ref> <ref>Raepsaet, G. & Tolley, M.: "Le Diolkos de l’Isthme à Corinthe: son tracé, son fonctionnement", ''Bulletin de Correspondance Hellénique'', Vol. </ref>
[[Diadoket|Diadoku]] Demetrius Poliorcetes (336–283 p.e.s.) planifikoi të ndërtonte një kanal si një mjet për të përmirësuar linjat e tij të komunikimit, por e hoqi planin pasi topografët e tij, duke llogaritur gabimisht nivelet e deteve ngjitur, kishin frikë nga përmbytjet e mëdha. <ref name="Werner, Walter, 1997, 114">Werner, Walter: "The largest ship trackway in ancient times: the Diolkos of the Isthmus of Corinth, Greece, and early attempts to build a canal", ''The International Journal of Nautical Archaeology'', Vol. </ref> <ref name="gerster">Gerster, Béla, "L'Isthme de Corinthe: tentatives de percement dans l'antiquité", ''Bulletin de correspondance hellénique'' (1884), Vol. </ref>
Filozofi Apollonius nga Tyana profetizoi se kushdo që do të propozonte të gërmonte një kanal të Korintit do të përballej me sëmundje. Tre sundimtarë romakë e konsideruan idenë, por të gjithë pësuan vdekje të dhunshme; historianët [[Plutarku]] dhe [[Suetoni|Suetonius]] shkruan se diktatori romak [[Jul Çezari|Julius Cezari]] mendoi të hapte një kanal përmes isthmusit, por u vra para se të fillonte projektin. <ref>{{Cite web |title=Plutarch • Life of Caesar |url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Caesar*.html |access-date=2020-08-03 |website=penelope.uchicago.edu}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Plutarch/Lives/Caesar*.html "Plutarch • Life of Caesar"]. </cite></ref> <ref>[[Suetonius]], "[https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Suet.+Jul.+44 Lives of the Caesars: Julius Caesar]", 44.3</ref> Kaligula, perandori i tretë romak, porositi një studim në vitin 40 AD nga ekspertë egjiptianë të cilët pohuan gabimisht se Gjiri Korintik ishte më i lartë se Gjiri Saronik . Si rezultat, ata arritën në përfundimin, nëse do të hapej një kanal, ishulli i [[Egjina (Ishull)|Aeginës]] do të përmbytet. Interesi i Kaligula për idenë nuk u largua më tej, pasi edhe ai u vra përpara se të bënte ndonjë përparim. <ref>{{Cite book |last=Facaros, Dana |title=Peloponnese & Athens |last2=Theodorou, Linda |publisher=New Holland Publishers |year=2008 |isbn=978-1-86011-396-3 |pages=155–156}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFFacaros,_DanaTheodorou,_Linda2008">Facaros, Dana; Theodorou, Linda (2008). </cite></ref>
[[File:Remains_of_Nero's_Isthmus_Canal_in_1881.jpg|parapamje|Mbetjet e projektit të kanalit të [[Neroni|Neronit]] në 1881]]
Perandori [[Neroni|Neron]] ishte i pari që u përpoq të ndërtonte kanalin, duke thyer personalisht tokën me një kazmë dhe duke hequr ngarkesën e parë të shportës me dhe në vitin 67. AD, <ref name="Nero">{{Cite web |last=Suetonius |author-link=Suetonius |title=C. Suetonius Tranquillus, Nero, chapter 19 |url=https://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?lookup=Suet.+Nero+19 |access-date=25 July 2017 |website=www.Perseus.Tufts.edu}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFSuetonius">[[Suetoni|Suetonius]]. </cite></ref> por projekti u braktis kur ai vdiq pak më vonë. Fuqia punëtore romake, e përbërë nga 6,000 robër lufte judeanë, filloi të gërmonte {{Convert|40|to|50|m|ft|-wide}} llogore nga të dyja anët, ndërsa një grup i tretë në kreshtë shpoi boshte të thella për të vëzhguar cilësinë e shkëmbit (të cilat u ripërdorën në 1881 për të njëjtin qëllim). <ref name="gerster">Gerster, Béla, "L'Isthme de Corinthe: tentatives de percement dans l'antiquité", ''Bulletin de correspondance hellénique'' (1884), Vol. </ref> Sipas Suetonius, kanali ishte gërmuar në një distancë prej katër shkallësh - afërsisht {{Convert|700|m|ft}} - ose rreth një e dhjeta e distancës totale përgjatë istmusit. Një memorial i përpjekjes në formën e një relievi të [[Herkuli|Herkulit]] u la nga punëtorët e Neronit dhe mund të shihet ende sot në prerjen e kanalit. <ref>{{Cite book |last=Arafat |first=K. W. |title=Pausanias' Greece: Ancient Artists and Roman Rulers |publisher=Cambridge University Press |year=2004 |isbn=978-0-521-60418-5 |page=151}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFArafat2004">Arafat, K. W. (2004). </cite></ref> Përveç kësaj, meqë kanali modern ndjek të njëjtin kurs si ai i Neronit, nuk ka mbetur asnjë mbetje. <ref name="Werner, Walter, 1997, 114">Werner, Walter: "The largest ship trackway in ancient times: the Diolkos of the Isthmus of Corinth, Greece, and early attempts to build a canal", ''The International Journal of Nautical Archaeology'', Vol. </ref>
Filozofi grek dhe senatori romak Herodes Atticus dihet se kishte menduar të gërmonte një kanal në shekullin e 2 pas Krishtit, por nuk mori një projekt në zhvillim. <ref name=":1">{{Cite book |last=Wiseman |first=James |title=The land of the ancient Corinthians |publisher=P. Åström |year=1978 |isbn=978-91-85058-78-5 |page=50}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFWiseman1978">Wiseman, James (1978). </cite></ref> [[Republika e Venedikut|Venedikasit]] gjithashtu e konsideruan atë në 1687 pas [[Lufta e Moresë|pushtimit të Peloponezit]], por gjithashtu nuk filluan asnjë punë në terren. <ref name=":2">{{Cite book |last=Setton |first=Kenneth Meyer |url=https://archive.org/details/bub_gb_XN51y209fR8C |title=Venice, Austria, and the Turks in the seventeenth century |publisher=American Philosophical Society |year=1991 |isbn=978-0-87169-192-7 |page=[https://archive.org/details/bub_gb_XN51y209fR8C/page/n352 344]}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFSetton1991">Setton, Kenneth Meyer (1991). </cite></ref>
[[File:Korinthosz_-_panoramio.jpg|parapamje|Monument në Kanalin e Korintit që kujton arkitektët]]
=== Ndërtimi i kanalit modern ===
Ideja e një kanali u ringjall pasi Greqia [[Lufta Greke për Pavarësi|fitoi pavarësinë formale]] nga [[Perandoria Osmane]] në 1830. Burri shteti grek [[Jani Kapodistria|Ioannis Kapodistrias]] i kërkoi një inxhinieri francez të vlerësonte fizibilitetin e projektit, por duhej ta braktiste atë kur kostoja e tij u vlerësua në 40 milion franga ari — shumë e shtrenjtë për vendin e sapopavaruar. Një shtysë e re u dha nga hapja e [[Kanali i Suezit|Kanalit të Suezit]] në vitin 1869 dhe, vitin e ardhshëm, qeveria e kryeministrit Thrasyvoulos Zaimis miratoi një ligj që autorizonte ndërtimin e një kanali të Korintit. Sipërmarrësit francezë u vunë në krye, por, pas falimentimit të kompanisë franceze që kishte tentuar të gërmonte [[Kanali i Panamasë|Kanalin e Panamasë]], bankat franceze refuzuan të jepnin hua dhe kompania falimentoi gjithashtu. Një koncesion i ri iu dha ''Société Internationale du Canal Maritime de Corinthe'' në 1881, e cila u ngarkua për të ndërtuar kanalin dhe për ta operuar atë për 99 vitet e ardhshme. Ndërtimi u përurua zyrtarisht më 23 prill 1882 në prani të mbretit George I të Greqisë . <ref name="Countdown">{{Cite web |title=The Countdown |url=http://www.aedik.gr/frontend/articles.php?cid=44&scid=51 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120328044804/http://www.aedik.gr/frontend/articles.php?cid=44&scid=51 |archive-date=28 March 2012 |access-date=25 July 2011}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20120328044804/http://www.aedik.gr/frontend/articles.php?cid=44&scid=51 "The Countdown"]. </cite></ref>
[[File:Canal_Maritime_de_Corinthe_1882.JPG|majtas|parapamje|Aksioni i kompanisë Canal Maritime de Corinthe, emetuar 1882]]
Kapitali fillestar i kompanisë ishte 30,000,000 franga (6.0 USD). milion në paratë e ditës), por pas tetë vitesh punë, ajo mbeti pa para dhe një ofertë për të emetuar 60,000 obligacione me nga 500 franga secila dështoi kur më pak se gjysma e obligacioneve u shitën. Kreu i kompanisë, István Türr, falimentoi, ashtu si edhe vetë kompania dhe një bankë që kishte rënë dakord të mblidhte fonde shtesë për projektin. <ref name="Johnson">{{Cite book |last=Johnson |first=Emory Richard |url=https://archive.org/details/principlesofocea00johnuoft |title=Principles of Ocean Transportation |publisher=D. Appleton |year=1920 |location=New York |pages=[https://archive.org/details/principlesofocea00johnuoft/page/99 99]–102}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFJohnson1920">Johnson, Emory Richard (1920). </cite></ref> Ndërtimi rifilloi në vitin 1890, kur projekti iu transferua një kompanie greke dhe përfundoi më 25 korrik 1893 pas 11 vitesh punë. <ref name="Countdown">{{Cite web |title=The Countdown |url=http://www.aedik.gr/frontend/articles.php?cid=44&scid=51 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20120328044804/http://www.aedik.gr/frontend/articles.php?cid=44&scid=51 |archive-date=28 March 2012 |access-date=25 July 2011}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20120328044804/http://www.aedik.gr/frontend/articles.php?cid=44&scid=51 "The Countdown"]. </cite></ref>
=== Pas përfundimit ===
Kanali pati vështirësi financiare dhe operative pas përfundimit. Ngushtësia e kanalit e bën të vështirë lundrimin. Muret e tij të larta gypin erës përgjatë gjatësisë së tij dhe kohët e ndryshme të baticave në dy gjire shkaktojnë rryma të forta baticore në kanal. Për këto arsye, shumë operatorë anijesh nuk ishin të gatshëm të përdornin kanalin dhe trafiku ishte shumë më i ulët se parashikimet. Trafiku vjetor prej pak më pak se 4 milion ton neto ishin parashikuar, por deri në vitin 1906 trafiku kishte arritur vetëm gjysmë milioni ton neto në vit. Deri në vitin 1913, totali ishte rritur në 1.5 milion ton neto, por ndërprerja e shkaktuar nga [[Lufta e Parë Botërore]] rezultoi në një rënie të madhe të trafikut. <ref name="Johnson">{{Cite book |last=Johnson |first=Emory Richard |url=https://archive.org/details/principlesofocea00johnuoft |title=Principles of Ocean Transportation |publisher=D. Appleton |year=1920 |location=New York |pages=[https://archive.org/details/principlesofocea00johnuoft/page/99 99]–102}}<cite class="citation book cs1" data-ve-ignore="true" id="CITEREFJohnson1920">Johnson, Emory Richard (1920). </cite></ref>
[[File:Canal_of_korinth_greece.jpg|djathtas|parapamje|Kanali i Korintit i parë nga ajri, duke treguar muret e pjerrëta gëlqerore të cilat rezultuan të prekshme ndaj rrëshqitjeve të dheut]]
| |||