Kristo Luarasi: Dallime mes rishikimesh

Në vitin 1922 Kristoja u transferua familjarisht dhe me te gjithë shtypshkronjenshtypshkronjën në Tirane ku vazhdoi punën e tij te mëparshme. Ai vdiq me 7 korrik 1934 në Tirane. Në vitin 1937 Theodhori që administronte shtypshkronjenshtypshkronjën i ndërroi emrin asaj duke ia kthyer në shtëpia botuese “Kristo Luarasi”. Kështu ajo vazhdoi deri në vitin 1947 kur u shtetezua pa asnjë shpërblim nga qeveria komuniste e asaj kohe.

Detyrat epokale, që iu shtruan rilindjes kombëtare për ti zgjidhur e obliguan moralisht, shpirterisht dhe materialish Kristo Luarasin me shokët e tij te luftonin gjithë jetën në mërgim dhe në atdhe për ti realizuar ato angazhime atdhetare. Kristo Luarasi ishte një personalitet poliedrik kombëtar, illuminist, që shkruajti, botoi dhe përhapi me guxim mençuri dhe kurajo idetë me përparimtare te asaj kohe në te cilën ai jetoi. Jo vetëm kaq, por ai ishte edhe realizuesi praktik, luftëtar i zbatimit te atyre ideve edhe në atdheun e tij te zaptuar dhe shume te rrezikuar në fillimet e shekullit te XX. Jeta dhe vepra e Kristo Luarasit është bere njësh me historinë e shtypit shqiptar te rilindjes kombëtare në përgjithësi dhe në Bullgari në veçanti, duke filluar që nga viti 1897. Kontributi i tij në gazetarine shqiptare dhe sidomos te asaj, në kolonitekolonitë shqiptare në Bullgari, ka qene me gjere se ajo e gazetave dhe revistave që ai drejtoi dhe botoi. Për te mos e zgjatur shume mund te themi se Kristo P. Luarasi është një nga figurat kryesore te lëvizjes kombëtare, është një nga 28 atdhetaret me te shquar te rilindjes kombëtare, siç ka theksuar Fan S. Noli, duke u rradhitur kështu se bashku me Naum Veqilharxhin, Vaso Pashen, Hoxhe Tahsinin, Konstandin Kristoforidhin, vëllezërit Frasheri, Faik Konicen, Jani Vreton, Jani Vruhon etj.

Nxenesit, shume prej te cilëve edhe moshatar me te, u ndanë me lot në sy me mësuesin e tyre dhe u kthyen neper shtëpi me trasten kraheqafe, ku ruanin si sytë e ballit ato libra te para shkollore te shtypyra me 1000 mundime në shtypshkronjenshtypshkronjën e kolonise shqiptare te Bukureshtit.

Me rekomandimin e patriotit dhe mësuesit te palodhur te shqipes, Petro Nini Luarasit, i cili do te kujdesej deri në fund për te ardhmen e mësuesve te përgatitur prej tij dhe me këshillimin e patrioteve V. Kosturi O. Pojani e Th. Marko anëtare te shoqërisë kombëtare në Korçë. Kristo P. Luarasi u nis për në Rumani, pranë Nikolla Nacos, kryetari shoqërisë “Drita” në Bukuresht, i cili botone në atë kohe edhe gazetengazetën “Shqiptari”.

Në ketë kohe, në vitin 1896, Kristo P. Luarasi u njoh me rrethet shqiptare te Bukureshtit me njërin nga përfaqësuesit te shoqërisë “Deshira”“Dëshira” te Sofjes, patriotin Koste Jani Tebicken, kjo njohje shënoi gjithashtu një kthese vendimtare në jetën e tij me fillimin e një punë te çmuar e te nderuar për botimet tona te ardhshme.

Aty, me ndërhyrjen e kryetarit te shoqërisë dëshira, Dhimiter Moles filloi përkohesisht punën pranë shtypshkronjes se shtetit. Një vit me vone me ndihmën e shoqërisë “Deshira”“Dëshira” dhe te patrioteve te tjerë Kosta J. Trebicka dhe Kristo P. Luarasi hapen shtypshkronjenshtypshkronjën e pare shqipe në koloninë shqiptare te Sofjes në rrugën “Vitosha”, se cilës i vunë emrin “Mbrothesia”“Mbrothësia”.

Puna e pare që u krye në ketë shtypshkronje që “Diterrëfenjesi (kalendari shqip) për motin 1897”, lënda e te cilit u përgatit në kujdesin e Kosta J. Trebickes nga shoqëria “Deshira”“Dëshira” dhe u rradhit nga K. P Luarasi.

Por shtypshronja e re kishte nevoje për lende shqiptare. Qëllimi shoqërisë “Deshira”“Dëshira”, - megjithëse shtypshkornja nuk varej drejtperdrejt prej saj, - ishte që ta shndërronte ketë në një vater te përhapjes dhe te shpërndarjes se librit shqip në atdhe dhe jashtë tij, në kolonitekolonitë e largëta. Shtypshkronja “Mbrothesia”“Mbrothësia” do te kthehej kështu në shtëpinë e pare botuese shqiptare.

Në vitin 1899 Kristo P. Luarasi, sipas porosise që kishte marre edhe nga kryesia e shoqërisë “Deshira”“Dëshira” u nis për në Stamboll, për tu takuar me vëllezërit Frasheri. Qëllimi i këtij udhëtimi ishte që duke u vene në kontakt me rilindasit me te shquar te kohës te hartonin një program te përbashkët për botimin e librave te tyre në shtypshkronjenshtypshkronjën “Mbrothesia”“Mbrothësia” me alfabetin e Stambollit.

Në bisedat që pati me Naimin, në te cilat mori pjesë edhe Shahin Kolonja, një ndër figurat me te shquara te publicistikes shqiptare te kohës, u arrit në përfundimin se libri shqip, për t’u shërbyer masave te gjera duhej te lexohej prej tyre. Dy ishin përfitimet : se pari, botimi në seri i librave te letërsisë se re shqiptare dhe se dyti, përhapja dhe propagandimi i alfabetit te Stambollit, që ishte përqafuar në atë kohe nga pjesa me e madhe e shqiptareve dhe që përdorej edhe në botimet e shoqërisë “Deshira”“Dëshira” te Bukureshtit.

Ky takim zhvillohej pothuaj kur në Bruksel po në vitin 1899, Faik Konica me pseudonimin Trank Spirobeg, botone gazetengazetën shqipe “Albania e vogël” me një alfabet krejt te ndryshëm nga ai i Stambollit dhe që sillte përçarje në drejtim te shkrimit te gjuhës shqipe.

Gjate rrugës se kthimit Kristo P. Luarasi, në te mire te botimeve shqipe, shkoi në Korçë, ku u takua me anëtaret e Komitetit te Fshehte ; në Itali’ ku ra në kontakt me shkrimtare patriote arbëreshe dhe se fundmi, në Shkodër, me dashamires te botimeve shqipe te cilët i vuri në dijeni mbi aktivitetin që do te kryente shypshkronja “Mbrothesia”“Mbrothësia”, si edhe për botimin e afërt te gazetës “Drita” nen drejtimin e Shahin Kolonjës.

Pasi u kthye në Sofje, me 23 shtator 1900, ai i dërgoi një letër përkrahësit dhe mësuesit te tij në Bukuresht, Nikolla Nacos, ku, si përshkruan përipecite e udhëtimit gjate te cilit ai ishte i pajisur me tri pasaporta te rreme për tu shpëtuar ndjekjeve që autoritetet turke u bënin te gjithë atyre që lëviznin me botime shqipe në duar, ndër te tjera, nenvizon se për mbarevajtjenmbarëvajtjen e përhapjes e kulturës dhe te librit shqip shihet i nevojshëm krijimi sa me pare i një “shoqërie për shkollat dhe i një shoqërie për te shtypur librat”, ndërkohe Shahin Kolonja ndodhet në Sofje, dhe, pas punës përgatitore për grumbullimin e lendes, me [[1 nëntor]] [[1901]], në shtypshkronjenshtypshkronjën “Mbrothesia”“Mbrothësia” u shtyp numri i pare i gazetës “Drita” me kater faqe, në gjuhen shqipe, me alfabetin e Stambollit. Në te njëjtën kohe, përveç kalendarit që ishte vendosur te shtypej vit për vit me plotësimin dhe me makineri te tjera te nevojshme, nisen te botohen po me ketë alfabet edhe vepra te tjera, si “Shqipëria ç’është, ç’ka qene dhe ç’do te behet” (në gjuhen shqipe, turqishte e greqishte), drama “Besa”, “Beje te mirën e hidhe në det”, “Prishja e hormoves”,përkthimi në shqip i “Vilhelm Telit”etj, duke e çuar kështu në 25 numrin e veprave te botuara me alfabetin e Stambollit deri në mbledhjen e kongresit te Manastirit.

Me botimet e saj, me lidhjen që arriti te krijoje në Shqipëri e jashtë në kolonitekolonitë, “Mbrothesia”“Mbrothësia” nuk mbeti vetëm një qendër e thjeshte punë dhe shtëpie botuese e librit shqip letrar e shkollor, por u be edhe një vater e veprimtarisë patriotike e shqiptareve te merguarmërguar. Në kthinat e saj te vogla mblidhesin shpesh koke me koke edhe patriotet, luftëtaret e shquar te lirisë, si Cerciz Topulli, Mihal Gramenoja, Dhimiter Moleja, Bajo Topulli, Shahin Kolonja etj, se bashku me Kristo P. Luarasi, i cili, me largimin nga shtypshkronja te K. J Trebickes kishte mbetur mbareshtruesi dhe drejtuesi i saj kryesor.

Qëllimi ynë është tani që te vete në Selanik, sebashku me shtypshkronjenshtypshkronjën.”….

Synimi kryesise se shoqërisë “Deshira”“Dëshira” si edhe i botuesit e drejtuesit te “Mbrothesise” Kristo P. Luarasi ishte që arma e fuqishme e botimeve në gjuhen shqipe te ndikonte në mënyre sa me te forte në lartësimin e ndjenjes kombëtare. Për ketë arsye u vendos transferimi i shtypshkronjes nga Sofja në qytetin e Selanikut, i cili ishte në atë kohe jo vetëm një qendër e rëndësishme e perandorisë turke po edhe një qendër e madhe e grumbullit te shqiptareve kalimtare, nëpunës e ushtrues mjeshtërish te ndryshme.

Vendosja e “Mbrothesise” në Selanik dhe fillimi i botimeve në gjuhen shqipe atje kishin edhe përfitime te tjera. Duke qene me afër Shqipërisë botimet e saj mund te depërtonin me lehte dhe me shpejt në atdhe dhe, në mënyre te posaçme, tekstet shkollore për te cilat ndihej nevoje e madhe. Në prag te largimit te “Mbrothesise” nga Sofja, duke iu përgjigjur thirrjes për ti shërbyer çështjes se idese se çlirimit kombëtar në kolonitekolonitë e tjera, Shahin Kolonja e la drejtimin e gazetës “Drita” e cila u mbyll. Vendin e saj e zuri gazeta “Liria”, numrat e pare te se cilës dolen në Sofje dhe me vone në Selanik.

Fill pas Kongresit te Manastirit, në rrugën “Carshi bashi Myshir sokak” te Selanikut “Mbrothesia”“Mbrothësia” nisi përsëri veprimtarinë e saj, duke shtypyr e botuar libra, gazeta, revista, tekste shkollore etj si : “Bageti e Bujqesi”, “Memedheu”, “Dashuria e memedheut”, “Erveheja”, “Abetare toskerisht”, “Abetare gegerisht” etj, te cilat në mënyrat nga me te ndryshmet u shpërndane në atdhe dhe në kolonitekolonitë shqiptare.

Në vitin 1910, për tu ardhur në ndihme shkollave shqipe që po hapeshin në krahinen e Kosovës, “Mbrothesia”“Mbrothësia” shtypi dhe dërgoi, pa pagese, dhjetemije abetare. Në ketë periudhe librat nuk shiteshin. Ato i shpërndaheshin falas popullsisë, si mjet propagandues për gjuhen e çlirimin kombëtar, ndërsa për mbajtjen e shtypshkronjes përdorëshin ndihmat e qarqeve te ndryshme patriotike.

Kesaj dhune e këtij persekutimi te vazhdueshëm nuk do ti shmangej as shtypshkronja “Mbrothesia”“Mbrothësia” e cila në saj te ndihmes se dhëne nga një shqiptar që punonte si roje në konsullaten franceze te Selanikut i shpetoi bastisjes nga agjentet e policisë duke mundur te largoje nga shtypshkronja librat dhe korrespedencen me patriotet shqiptare. Megjithatë në vitin 1911 Kristo P. Luarasi u detyrua te largohet nga Selaniku bashkë me familjen dhe me shtypshkronjenshtypshkronjën e te kthehet serish në Sofje ku aktiviteti i saj nisi normalisht. Me miratimin e shoqërisë “Deshira”“Dëshira” në vitin 1911 nisi te botohej gazeta “Liria e Shqipërisë”, drejtor e botues i se cilës që Kristo P. Luarasi. Në kryeartikullin e pare te kësaj gazete lexojmë këto radhe :

Do te veprojmë me mish e me shpirt duke përhapur diturinediturinë e ndjenjat kombëtare mbi kombin tone te dashur, që te shpetojeshpëtoje nga padija e erresiraerrësira.

Gjate aktivitetit te saj jashtë atdheut përreth 23 vjet shtypshkronja “Mbrothesia”“Mbrothësia” botoi rreth 150 tituj librash shkollore, te letërsisë artistike etj, në fillim me alfabetin e Stambollit dhe, pas vitit 1908, me atë te Kongresit te Manastirit, duke i bere kështu një shërbim te madh çështjes se përhapjes te arsimit, te kulturës dhe te ideve te çlirimit kombëtar.

Në vitin 1921 Kristo P. Luarasi u kthye në atdhe sebashku me shtypshkronjenshtypshkronjën dhe familjen e tij dhe u vendos në Tirane.

Pas vdekjes se tij administrimin e shtypshkronje e vazhdoi i biri, Theodhori i cili e fuqizoi me shume shtypshkronjenshtypshkronjën me pajisje e makineri te kohës duke rritur numrin e librave te botuar, me libra shkollore, artistiko-letrare te autoreve shqiptare e te huaj. Pas kësaj shtypshkronja “Mbrothesia”“Mbrothësia” ndërroi emër duke u bere ”Shtepia botuese Kristo Luarasi” dhe e tille vazhdoi deri në shtetezimin e saj në vitin 1947 nga qeveria komuniste e asaj kohe. Shtepia në te cilën ishte vendosur kjo shtypshkronje, ndodhet sot në rrugën e “Kavajes” ngjitur me kishën katolike, por fatkeqësisht pa asnjë pllake përkujtimore për qenien dhe veprimtarinë e saj.