Egjipti: Dallime mes rishikimesh
[redaktim i pashqyrtuar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
No edit summary Etiketat: Redaktim nga celulari Redaktim në versionin web nga celulari |
Nixfer (diskuto | kontribute) v stop me vandalizëm |
||
Rreshti 1:
{{coord|26|N|30|E|source:wikidata|display=title}}
{{KUTIAEgjipti}}
'''Egjipti''', '''Egjypti''' ose '''Misiri''' ([[Arabishtja|arabisht]]: مصر ''Miṣr''), zyrtarisht i njohur si '''Republika Arabe e Egjiptit''', është vend kryesisht në [[Afrika veriore|Afrikën e Veriut]], ndërsa Gadishulli i Sinait, si pjesë e tij, gjendet në [[Azia|Azi]]. Në këtë mënyrë, Egjipti është vend transkontinental, dhe konsiderohet të jetë një fuqi e madhe në [[Afrika veriore|Afrikën e Veriut]], rajonin [[Mesdheu|Mesdhetar]], [[Afrika|kontinentit afrikan]], pellgun e [[Lumi Nil|Nilit]], [[Ummeti|botën Islame]] dhe [[Deti i Kuq|Det të Kuq]]. Duke mbuluar një sipërfaqe prej 1.010.407 km<sup>2</sup>, Egjipti kufizohet me [[Deti Mesdhe|Detin Mesdhe]] në veri, Rripin e Gazës dhe [[Izraeli]]n në verilindje, [[Deti i Kuq|Detin e Kuq]] në lindje, [[Sudani|Sudanin]] në jug dhe me [[Libia|Libinë]] në perëndim.
Egjipti është një nga vendet më të populluara në [[Afrikë]] dhe [[Lindja e Mesme|Lindje të Mesme]]. Pjesa më e madhe e popullsisë, e vlerësuar rreth 77.400.000 jetojnë pranë bregut të lumit [[Nil]], në një sipërfaqe rreth 40.000 km<sup>2</sup>, ku gjendet e vetmja tokë e punueshme bujqësore. Fushat e mëdha të shkretëtirës [[Sahara]] janë rrallë banuara. Gati gjysma e banorëve të Egjiptit jeton në zonat urbane, me më të përhapur në të gjithë qendrat e shumë të populluar të [[Kajro]] më të madhe, [[Aleksandri]] dhe qytete të tjerë të mëdhenj në deltën e Nilit.
Line 7 ⟶ 9:
Egjipti ka një nga ekonomitë më të zhvilluara dhe të larmishëm në Lindjen e Mesme, me sektorët, si turizëm, bujqësi, industri dhe shërbim me ritme thuajse të barabartë në prodhimin kombëtar. Si pasojë, ekonomia egjiptian është zhvilluar me shpejtësi, pjesërisht për shkak të legjislacionit që synon joshur investimet, i shoqëruar me dy të brendshme dhe të stabilitetit politik, së bashku me tregtinë e kohëve të fundit dhe liberalizimin e tregut.
Emri i lashtë egjiptian të vendit është ''Kemet'' (km.t) [𓆎 𓅓 𓏏 𓊖], që do të thotë "toka e zezë", duke iu referuar tokë pjellore e zezë e rrafshin e përmbytjes Nil, të dallueshme nga ''deshret'' (dšṛt), ose "tokë e kuqe" e të mërzitshme.
▲# == Etimologji ==
▲Emri i lashtë egjiptian të vendit është Kemet (km.t) [𓆎 𓅓 𓏏 𓊖], që do të thotë "toka e zezë", duke iu referuar tokë pjellore e zezë e rrafshin e përmbytjes Nil, të dallueshme nga deshret (dšṛt), ose "tokë e kuqe" e të mërzitshme. [5] Emri i realizohet si dhe Kimi kīmə në fazën Koptike të gjuhës egjiptian, dhe u shfaq në fillim të grek si Χημία (Khēmía). [6] Një tjetër emër është t3-mry "tokë e në breg të lumit" . Emrat e Epërme dhe të Ulët Egjipt u Ta-Sheme'aw (t3-SM w ˁ) "sedgeland" dhe Ta-Mehew (t3 mḥw) "vend verior", respektivisht.
Miṣr, arabisht dhe emri modern zyrtar i Egjiptit (egjiptian arabisht: Maṣr), është me origjinë
Egjipt anglisht emri i tij ishte huazuar nga Lindja frëngjisht ''Egypte'', nga latinisht ''Aegyptus'', nga ''Aígyptos'' lashtë grek (Αἴγυπτος), nga Linear B më parë një-mia-pi-ti-yo. Mbiemër aigýpti-, aigýptios ishte huazuar në [[Koptike]] si gyptios, kyptios, dhe pastaj në arabisht si qubṭī, prapa formuar në qubṭ, që nga anglisht Copt. Format greke ishin huazuar nga vonë egjiptian (Amarna) ''Hikuptah'' "Memphis", një korrupsion i parë egjiptian-Hwt Ka emrin-Ptah (ḥwt-k3-ptḥ), do të thotë "shtëpia e Ka (shpirtin) e Ptah", emër i një tempull për Ptah zot në Memphis.
== Historia ==
Line 19 ⟶ 20:
=== Egjipti para-historike ===
[[Skeda:All Gizah Pyramids.jpg|
Nuk është dëshmi e carvings shkëmb përgjatë tarraca Nil dhe në shkretëtirë [[Oazi|oases]].
Nga rreth 6000 pes kulturën neolitike rrënjë në Luginën e Nilit. Gjatë kohës së neolitit, kulturat e disa predynastic zhvilluar në mënyrë të pavarur në të Epërme dhe të Ulët Egjipt. Kultura Badarian dhe seri pasardhës Naqada konsiderohen në përgjithësi si të prekursorëve të qytetërimit
=== Egjipti i lashtë ===
Line 32 ⟶ 33:
Periudha e ndërmjetme e parë çuar në një kohë e turbullira politike për rreth 150 vjet. të fortë përmbytjet Nil dhe stabilizimin e qeverisë, prosperitet megjithatë, solli rinovohet përsëri për vendin në Mbretërinë e Mesme c. 2040 pes, duke arritur një kulm gjatë mbretërimit të faraonit Amenemhat III. Një periudhë e dytë e përçarje lajmëruar ardhjen e parë në pushtet të dinastisë të huaja në Egjipt, që i Hyksos semite. Pushtuesit Hyksos mori përsipër shumë e Ulët Egjipt rreth 1650 pes dhe themeloi një kryeqytet të ri në Avaris. Ata u dëbuan nga një forcë e Epërme egjiptiane të udhëhequr nga Ahmose unë, i cili e themeloi dinastia tetëmbëdhjetë dhe u zhvendos në kryeqytetin nga Memphis te Thives.
Mbretëria e re (c. 1550-1070 p.e.s.) filloi me dinastia tetëmbëdhjetë, duke shënuar rritje të Egjiptit, si një pushtet ndërkombëtar që gjatë zgjeruar shtrirjen e saj më të mëdha për një perandori sa në jug të Tombos në Nubia, dhe të përfshira pjesët e Levant në lindje. Kjo periudhë shquhet për disa prej faraonëve më të njohura, duke përfshirë Hatshepsut, Thutmose III, Akhenaten dhe Nefertiti gruan e tij, [[Tutanhamuni|Tutankhamun]] dhe [[Ramsesi II|Ramesses II]]. Shprehja e parë historikisht të vulosur nga monoteizmi erdhi gjatë kësaj periudhe si Atenism. kontakte të shpeshta me vendet e tjera të sjellë ide të reja për Mbretërinë e Re. Vendi ishte pushtuar më vonë dhe pushtuar nga
== Egjipti modern ==
Egjiptin e kane [[Ekspansioni islam|pushtuar]] [[arabët]] në shekullin e VII dhe vendasit prej tyre morën gjuhën, fenë
Në shekullin e XVI Egjiptin e pushtojnë [[Turqit osmanë|turqit]], deri në vitin 1798 kur pushtohet nga ekspedicioni francez.
== Politika ==
{{Kryesor|Sistemi shtetëror në Egjipt}}
Në tetor të vitit 1981 [[Husni Mubarek|Hosni Mubarak]] u bë president dhe mandati i tij zgjati deri me 2011 kur ai jepi dorëheqje pas protestave te dhunshme qe kërkonin largimin. Sot presidenti është [[Abdel Fetah el-Sisi]].
== Njësit administrative ==
Line 47 ⟶ 48:
== Gjeografia ==
Egjipti ndodhet në Afrikën veriore dhe në [[Azi]], në mes të Libisë e Rripit të [[Gaza (qytet)|Gazës]] dhe në mes të detit Mesdhe në veri e detit Kuq në jug. Në Egjipt gjendet edhe gadishulli i Azisë Sinai.
Sipërfaqja e përgjithshme e Egjiptit është 1.001.450 km² (91 herë ma e madhe se [[Kosova]]), nga e cila 6.000 km² janë ujore dhe shtrihet rreth koordinatave gjeografike 27° 00' V, 30° 00' L.
Egjipti ka një bregdet të gjatë 2.450 km dhe vijë kufitare tokësore 2.665 km të gjatë dhe e ndanë atë nga : [[Rripi Gaza]] 11 km, Izraeli 266 km, Libia 1.115 km, Sudani 1.273 km.
Line 55 ⟶ 56:
Klima e Egjiptit është klimë shkretëtire e nxehtë me verë të thatë dhe dimër të butë.
Relievi i Egjiptit përbëhet nga fushat e gjëra shkretinore të cilat priten nga lumi Nili dhe degëzimet e tij. Pika më e ultë e relievit është -133 m në vendin e quajtur lugu Katara (ang. : ''Qattara Depression'') dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2.629 metrave në majën "Katerina" (ang. : ''Mount Catherine''), në lindje, në pjesën aziatike të vendit.
Si pasurit natyrore të
=== Klima ===
Egjipti shtrihet në brezin subtropikal. Klima karakterizohet me vera të nxehta dhe të thata dhe dimra të ngrohtë. Periudha e ngrohtë zgjat nga maji deri në shtator dhe ajo e ftohtë nga nëntori deri në mars.
Kamsa (stuhi e thatë dhe e nxehtë e shkretëtirës) paraqitet në prill dhe maj, dhe arrin shpejtësinë deri në 150 km/h.
Line 66 ⟶ 67:
== Ekonomia ==
{{Kryesor|Ekonomia e Egjiptit}}
== Demografia ==
{{Kryesor|Demografia e Egjiptit}}
Vlerësohet se Egjipti në korrik të viti 2009 ka pasur 83.082.869, i cili radhitet në vendin e 16 për nga numri i popullsisë
Egjipti njihet për civilizimin e tij të lashtë dhe me disa prej monumenteve të famshme në botë. Në afërsi të Kajros janë Sfinnga dhe Piramidat e mëdfha.
Pozita i gjeografike e Egjiptit është jashtëzakonisht e volitshme.
Egjipti është një nga vendet më të populluara në Afrikë dhe Lindjen e Afërme.
Shumica e popullsisë jeton në afërsi të brigjeve të Nilit, sidomos rreth Kajros, Aleksandri dhe në deltën e Nilit si dhe përgjatë kanalit të
Shumica e popullsisë e pwrbwjnw egjiptianët (98 %, pasardhësit e egjiptianët e lashtë të cilët flasin [[Gjuha arabe|gjuhën arabe]]).
Qytetet më të mëdhenj të Egjiptit janë : [[Kairo]] (8 milionë b.), [[Aleksandria]] (4,25 milionë. b), [[Giza]] (3250000), Subra al Kejma (1,05 milionë. b), [[Port Said]] (590 000 b.), Suezi (530 000 b.), [[Luxor]] (470 000 banorë).
Pakicat etnike në Egjipt janë arabët beduin në Gadishullin e Sinait, mandej berberët në oazën Siva dhe [[Nubia]] në pjesën jugore të Egjiptit.
Një numër i vogël i grekët, italianët, [[hebrenjtë]] dhe pakicat e tjera, të cilët janë shkrirë në popullsinë vendase krishtere dhe
Në Egjipt ka 500.000 deri 3.000.000 refugjatët dhe azilkërkuesit.
== Kultura ==
Line 102 ⟶ 103:
{{VendeAfrikane}}
[[Kategoria:Egjipt| ]]
[[Kategoria:Shtete]]
|