Dialekti i Rekës së Epërme
Dialekti i Rekës së Epërme është anëtar i nëngrupit më të gjerë të dialektit Geg në veri të gjuhës shqipe të folur nga shqiptarët e veriut[1]. Folësit e dialektit janë kryesisht të vendosur brenda territorit të nën-rajonit të Rekës së Epërme në Maqedoninë veri-perëndimore. Për shkak të izolimit gjeografik të rajonit të Rekës së Epërme, dialekti i Rekës së Epërme ka zhvilluar edhe veçori gjuhësore që e dallojnë atë nga varietetet e tjera të shqipes. Brenda dialekteve të Gegëve, dialekti i Reka së Epërme klasifikohet si një dialekt Geg qendror[2], së bashku me dialektet e rajoneve të Krujës, Matit dhe Dibrës.
Karakteristikat gjuhësore Redakto
Fonologjia Redakto
Dialekti i Rekës së Epërme përmban karakteristika fonologjike dhe morfologjike që janë unike të folësve në gjuhën shqipe në pjesën e sipërme të Rekës. Për shembull, letra shqiptare q (në standardin shqiptar, / c /) shpesh shprehet si zë i fortë në disa dialekteve të veriut është artikuluar si një zë i butë [në zërin e Epërme] Ndryshe nga dialektet e Shqipërisë së Veriut, të cilat kryesisht shqiptojnë karakteret shqiptare gj (/ ɟ /) si një tingull i fortë xh (/ d͡ʒ /), në Reklamën e Epërme është herë e dhënë si një tingull i butë gjini (/ ɟ /), Dialekte të shqiptarëve të jugut.[3] Grupi dj (dj djathë) si në djathë (djathë) zëvendësohet gjithashtu për një zë gj (dmth * gjathë) në raste të caktuara.[3] Klonimi i konsonancës si në plak (pleq), pleh (pluhur) dhe plis (pileus) i dialektit të Rekës është zëvendësuar në raste të caktuara me pt që shkaktojnë fjalë si ptak, pteh dhe ptis. Skuadra e shëndoshë e ps-së në brendësi si tepsi (pan / tabaka e madhe e pjekjes) është në dialektin e Epërme të Rekait pjesërisht e ngrirë në mt, duke bërë fjalë të shqiptohen për shembull si temtsi.[3]
Ndryshe nga disa dialekte shqiptare (tipike veriore), ku grupi i zhurmës është kontraktuar në n, në Egjipt, ajo ruhet me fjalë si fshati, nder (nder) dhe vend (vendi). Ashtu si shumica e dialekteve Geg, dialekti i Reka së Epërme ka ruajtur edhe vokalizimin nazal të zanoreve (shpesh një schwa: ë / ə / në shqip standarde) dhe ō, kështu që fjalët si dhëmb, dhëndër dhe këmbë këmbë) janë shqiptuar si dhāmb, dhōndr dhe kōmb.[4] Zëri a (shpesh një schwa: ë në shqip standard) me fjalë si baballak zëvendësohet gjithashtu në kohë për o (dmth. Baballoku) kur në formë të caktuar.[1][4] Grupi i tingujve mj me fjalë si mjekër dhe mjaltë është evoluar në një tingull të Mekës në Reka Epërme, duke shkaktuar artikulime të mnjekrr dhe mnjalt.[4] Gjithashtu zëri h, i cili në shumicën e dialekteve shqiptare shprehet si një fikativ glottal, është realizuar si një gutur [specifikuar] "e vështirë" në Rekak të Epërm.[4]
| Terminologjia | |||
|---|---|---|---|
| Maqedonishtja Standarte | Shqipja standarte | Dialekti i Rekës së Epërme(Doda, 1900s) | Dialekti i Rekës së Epërme(Mirčevska, 2000s) |
| Majka | Nënë | Non (definite: Nona), Uc | Daad |
| Tatko | Babë | Baba | Baab |
| Sestra | Motër | Motr | (referred to by individual’s name) |
| Brat | Vëlla | Vlla | Vlla (usage: O, Vlla) |
| Baba | Gjyshe (also: Nënëgjyshe) | Nana Ptak | None |
| Dedo | Gjysh (also: Babagjysh) | Baba Ptak | Ded |
| Tetka | Teze (also: Teto, Motërmëmë) | Kek | Kek (usage: O, Kek) |
| Tetin | Enishte | / | Tetin (usage: O, Tetin) |
| Čičko | Xhaxha (also: Xha) | Mixh (definite: Mixha) | Miiç (usage: O, mixha Metodi) |
| Strina | Xhaxheshë | Minxhavic | Striin (usage: O, Striin) |
| Vujko | Dajë | Dajxh (definite: Dajxha) | Dajxh (usage: O, Dajxh) |
| Vujna | Dajeshë | Dajxhevic | Dajxhevic (usage: O, Dajxhevic) |
| Zolva | ? | / | Zolva (usage: Zolva jeme) |
| Dever | Kunat | Kunat | Kunati |
| Jatrva | Kunatë | / | Kunata |
| Badžanak | Baxhanak | / | Baxhanak |
| Šura | ? | / | Shuraku |
| Bratučedi | Kushëri | Kusheri (definite: Kusherini) | Kusheriin |
| Dedo | Vjehërri | / | Ded (usage: O, Ded) |
| Kumovi | Kumbarë (also: Nun and Nunëri) | / | Nun |
| Svat | Krushk | Krushk | Krushk |
| Svaća | Krushkë | / | Kruushk |
Morfologjia dhe Sintaksa Redakto
Dialekti i Rekës së Epërme përdor për të krijuar kohën e tij të ardhshme, siç janë dialektet e Toskërishtes, si dhe disa dialekte të tjera të Gegërishtes, përfshirë të gjitha dialektet e Geg-it jugor (dmth. Dialektet e Tiranës dhe Elbasanit), dialektin veri-perëndimor të Shkrelit, dialektet verilindore të rajonet Has dhe Luma, dhe Gegërishtja Veriore të Mirditës.[5]
Edukimi dhe literatura Redakto
Shembulli më i hershëm i njohur i dialektit shqiptar të Rekës së Epërme, i cili punohet me shkrim, është nga një mbishkrim me gurë themeli në varrezat ortodokse të shkruara në shkrimin cirilik në Duf, i cili daton nga 1889.[6] Ndërsa një punë etnografike e Bajazid Elmaz Doda nga Štirovica me titull Albanisches Bauerleben im oberen Rekatal bei Dibra (Shqipëria) në Shqipërinë e Luginës së Re të Epërme pranë Dibrës (Maqedoni) u përfundua në vitin 1914.[7] Ai përmban informata për kulturën, zakonet, gjuhën dhe aspektet e tjera të jetës së Rekes së Epërme gjatë periudhës së vonshme osmane.[7] Gjetur në arkivat austriake në vitin 2007, Robert Elsie vë në dukje se shkrimi origjinal mund të jetë përkthyer në gjermanisht nga shqipja për shkak të sasisë së fjalorit shqiptar të përfshirë në versionin gjerman.[7] Elsie pretendon se puna ishte e para për të përdorur dialektin e Rek5s së Epërme të Albanës në letërsi dhe të kompozuar në një kohë kur ishte prodhuar literaturë e vogël shqiptare. Puna është lavdëruar nga Elsie dhe studiues të tjerë si Andrea Pieroni për informacionin e tij të hollësishëm dhe të rëndësishëm në Rekat e Epërme.[7][8] Shembulli i parë i dëshmuar i letërsisë shqipe që është i pranishëm në Rekën e Epërme është një tekst evangjelik i gjuhës shqipe të shekullit të XIX (Dhiata e Re) e shkruar në alfabetin grek të mbajtur në një kishë në fshatin Duf. Gjatë epokës monarkiste jugosllave, shkollimi u bë në gjuhën serbe dhe asnjë nuk ekzistonte në shqip[9].
Përdorimi i gjuhës Redakto
Duke filluar në vitet 1950, shqiptarët në Rekën e Epërme u detyruan të dërgonin fëmijët e tyre në shkollë në gjuhën maqedonase me qëllim të asimilimit të tyre. Është raportuar se gjatë asaj periudhe, shumë fëmijë shqiptarë bërtitën kur u kthyen në shtëpi nga shkolla dhe u përpoqën të refuzonin të merrnin pjesë, sepse nuk e kuptonin gjuhën.[10]
Shumica e banorëve të Rekës së Epërme nuk kanë komandën e plotë të regjistrave më të lartë të gjuhës shqipe, pasi që niveli më i lartë i gjuhës shqipe mbetet i panjohur për ta. Në vend të kësaj, fjalët maqedonase përdoren, posaçërisht për sendet moderne shtëpiake ose caktimin e koncepteve të caktuara moderne.[11]
Në kohët bashkëkohore ka gra të moshuara të Rekës të Epërme që ende kanë njohuri të gjuhës serbe, megjithëse jo maqedonase.[11] Ndërkohë, shqiptarët myslimanë që banojnë në Rekën e Epërme, janë në shkallë të ndryshme edhe dygjuhësore në gjuhën maqedonase.[12] Nga popullata ortodokse që ende banon në Rekën e Epërme , në kuptim të fjalës së përditshme kryesisht flasin shqip në mesin e tyre dhe madje edhe të rinjtë[13]. Leximi dhe shkrimi në gjuhën maqedonase njihet nga popullata, me të rinjtë që e përdorin atë, ndërsa shkathtësitë e shkrim-leximit në shqip nga të gjitha grupmoshat nuk ekzistojnë.[14] Pjesa më e madhe e popullsisë ortodokse nga Reka e Epërme që jeton jashtë rajonit ka njohuri në gjuhën shqipe si në zonat e ish-Jugosllavisë.[14] Shumë pak prej tyre e zbulojnë këtë informacion, për shkak të perceptimeve negative të gjuhës shqipe brenda shoqërive pritëse ku ata aktualisht banojnë dhe integrimin e tyre në shoqërinë maqedonase përmes ndarjes së një trashëgimie të përbashkët ortodokse. Ndërmjet popullsisë së gjerë maqedonase, ekziston pak ndërgjegjësim për ekzistencën e një popullsie të krishterë ortodokse që përdor gjuhën shqipe si gjuhë të komunikimit të përditshëm.[14] Për shkak të trashëgimisë së emigracionit sezonal për punë, tregti dhe emigrim, njerëzit e Rekkës së Epërme janë bërë shumë gjuhësore me kalimin e kohës në gjuhë të ndryshme, përfshirë turqishten, greqishten, gjuhën serbe, bullgarishten, rumanishten, frëngjishten dhe anglishten.[15][16]
Shiko edhe Redakto
Burimet Redakto
- ^ a b Friedman 2005, p. 35.
- ^ Friedman 2006, p. 209.
- ^ a b c Doda 2007, p. 191.
- ^ a b c d Doda 2007, p. 192.
- ^ Friedman 2006, pp. 209-210.
- ^ Murati 2011, pp. 113–114. "Shqiptarët ortodoksë të Rekës së Epërme e praktikonin gjuhën e tyre amtare shqipe jo vetëm në të folurën e tyre të përditshme, në shërbesat kishtare, por dhe në mbishkrimet mbivarrore. Një mbishkrim varri, i shkruar në gjuhën shqipe me alfabet cirilik nga viti 1889, ka zbuluar historiani M. S. Filipović (1969), për një tregtar kafshësh Andçe, të birin e Dukos nga Dufi, që rroi 75 vjet e vdiq natyrshëm më 1889 në Tetovë dhe u varros aty në varrezat ortodokse. Në mbishkrimin mbivarror janë gdhendur këto fjalë shqipe të shkruara me alfabet cirilik: Kьтy ньн kьт рacь tьфтoфyн, aрmooть eнe kaлбeть tрõпи e /!/; Aндчeecc бири дõkocь џeлeп прeд Дõфить; a и ђõть пoи kьидoнь лeть θoть нилжe /?/ Зoть; poити Џaль: 75: вьь вдич 1889: moi aпpиьл: нь шe`ep Tetoв(Stanišić 1991; Hysa 2009, 122). Këtu është skalitur gjuha vernakulare e Rekës së Epërme: Këtu nënë kët rrasë të ftofun armootë (= është armuar, varrosur) ene kalbetë; Troupe e Andçes biri dokos xhelep prej Dufit; aj çysh po i kidon le të thotë nilzhe /?/ Zot; rojti xhallë: 75 vet, vdiç 1889: moji aprill: në she`er Tetov. Orthodox Albanians of Upper Reka practiced their native Albanian language not only in their everyday speech, church services, but also in gravestone inscriptions. An epitaph, written in the Albanian language in Cyrillic script from 1889, found by historian M. S. Filipović (1969), regarding a stock merchant, Andçe, son of Duko from Duf, who lived until 75 years of age and died of natural causes in 1889 in Tetovo and was buried there in the Orthodox cemetery. In a engraved inscription on the headstone with these words in Albanian written in Cyrillic script: Here beneath this cold slab is interned and decomposing; the body of Andçe, son of Doko, a merchant from Duf; he who rejoices and wants to say it became /?/Lord; lived alive 75 years, died 1889: Month of April: In the city of Tetovo. Here it is engraved in the vernacular language of Upper Reka."
- ^ a b c d "Das in der Österreichischen Nationalbibliothek aufbewahrte Typoskript, Albanisches Bauernleben im Oberen Rekatal, wurde von seinem damals sechsundzwanzigjährigen Verfasser in Wien im April 1914 fertiggestellt aber nie veröffentlicht. Aus dem Vorwort des Verfassers geht hervor, dass der Text von Nopcsa ins Deutsche übersetzt wurde. Da die deutsche Fassung starke Ähnlichkeiten mit anderen ethnographischen Werken Nopcsas aufweist, kann man davon ausgehen, dass dieser bei der Gestaltung des Manuskriptes seinen Einfluss zur Geltung brachte. Dies wird insbesondere in den vielen in Nopcsas Schrift verfassten Ergänzungen und Korrekturen ersichtlich. Wenn es eine albanischsprachige Urfassung des Werkes gab, so muss sie nun als verschollen gelten. Albanisches Bauernleben im Oberen Rekatal wurde zu einer Zeit geschrieben, als es für die albanische Sprache, und um so mehr für die nun ausgestorbene albanische Mundart von Reka, keine allgemein anerkannte Schreibweise gab. Die in dem Text zahlreich vorkommenden albanischen Worte und Ortsbezeichnungen wurden von Doda und Nopcsa daher in deutscher Umschrift angegeben - und zwar nicht immer auf sehr konsequenter Weise -, und werden hier in gedruckter Form nach einigen Anpassungen wie im Original gelassen. Der des Albanischen mächtigen Leser dürfte mit der Umschrift keine allzu große Schwierigkeiten haben. Die vorliegende Studie enthält eine Fülle von Angaben und Informationen aus den verschiedensten Bereichen und wird daher in vielen Fachgebieten Interesse wecken und Verwendung finden. Darüber hinaus dürfte sie die frühste in deutscher Sprache von einem Albaner verfasste Studie zur Ethnographie sein. Allein aus diesem Grund ist es uns eine besondere Freude, das Werk Albanisches Bauernleben im oberen Rekatal nach so vielen Jahren dem Publikum vorstellen zu dürfen. [Preserved in the Austrian National Library the typescript, Albanian peasant life in the Upper Reka, was created by his then twenty-six year old writer in Vienna in April 1914 completed, but never released. From the preface of the author shows that the text of Nopcsa was translated into German. Since the German version has strong similarities with other ethnographic works of Nopcsa, one can assume that this brought his advantageous influence in shaping the manuscript. This is particularly evident in the many font additions and corrections written in by Nopcsa. If there was an Albanian-language original version of the work, it must now be regarded as lost. Albanian peasant life in Upper Reka was written at a time when there was no generally accepted notation for the Albanian language, and more so for the now extinct dialect of Albanian Reka. In the text the numerous occurring Albanian words and place names were therefore given by Doda and Nopcsa in German transliteration - not always in a very consistent manner - calmly, and be here in printed form after some adjustments to the original. The majority of Albanian readers should not have too much difficulty with the inscription. The present study contains a wealth of data and information from different sectors and will therefore arouse interest in many fields and can be used. The present study contains a wealth of data and information from different areas and will therefore arouse interest in many fields and can be used. Moreover, it is likely to be the earliest ethnography in German by an Albanian who wrote the study. For this reason alone it is to be allowed special treatment, the work Albanian peasant life in the upper Reka, after so many years by the audience.]"
- ^ Pieroni 2013, p. 2. "The upper Reka Valley in Western Macedonia represents one of the very few Albanian-speaking areas in South Eastern Europe where a very detailed ethnographic account - including important notes concerning local food and medicinal plant uses - was written in the first decade of the 20th Century. Bajazid Elmaz Doda (approx. 1888 – 1933) was the personal assistant and long-term partner of one of the most famous scholars in the field of Albanian studies: the Hungarian aristocrat and palaeontologist Baron Franz Nopcsa von Felsö-Szilvás (1877 – 1933). Doda finalised a manuscript in 1914, probably written in collaboration with his mentor/partner, which was focused on the daily mountain life of his village, Shtirovica, located in the upper Reka Valley (approx. 1400 m.a.s.l.). This manuscript remained unpublished until the Albanologist Robert Elsie found it in the Austrian National Library and edited it in 2007. Doda apparently wrote this account to challenge the argument of the Serbian-Austrian historian and astronomer Spiridon Gopčević (1855 - 1928), who described the Albanians of the upper Reka Valley as “albanicised Slavs”. Doda’s village of Shtirovica was completely destroyed in 1916 by the Bulgarian army. However, a few surrounding tiny Albanian villages still survive to this day, despite the fact that the local population has been dramatically eroded by recent migration waves, both to the main centres in Macedonia and also abroad. The aim of this study was to record the traditional plant knowledge of the last remaining Albanians living in these villages of the upper Reka Valley and to compare this with the ethnobotanical notes found in Doda’s work in order to better understand trajectories of change in plant uses."
- ^ Mirčevska 2007, p. 136. "Но, во суштина, Горнореканците никогаш не го научиле албанскиот јазик целосно. Имено, Горнореканскиот албански говор содржи многу словенско македонски зборови особено оние кои се однесуваат на секојдневните предмети во домаќинството, или се користат во означување на поими кои почесто се во употреба, но и оние кои имаат македонска синтакса и наставки, непознати во албанскиот литературен јазик... Едните се пеат на недоволно јасен албански јазик, а другите на јасен Македонски. Во целиот етнички предел до пред Втората светска војна работеле училишта само на српски јазик, немало ниту едно на албански. Затоа денеска, помеѓу горнореканските Албанци има стари жени кои се обидуваат да го говорат српскиот јазик што го учеле во училиштето, додека локалниот македонски во текот на годините го заборавиле. [But in fact, Upper Reka people never learned the Albanian language completely. Namely, Upper Reka Albanian speech contains many Slavic Macedonian words especially those pertaining to everyday household items, or used in the designating notions frequently used by those who have Macedonian syntax and extensions, and not known from the Albanian literary language... Throughout the ethnic area until the Second World War, only schools in the Serbian language were functioning, while there were none in Albanian. So today, amongst Upper Reka Albanians, there are old women who try to speak the Serbian language they were taught in school, while the local Macedonian was forgotten over the years.]""[Por në fakt, njerëzit e Rekës së Epërme nuk e kanë mësuar plotësisht gjuhën shqipe. Domethënë, fjalimi i Shqipërisë së Epërme në gjuhën shqipe përmban shumë fjalë sllavo maqedonase sidomos ato që kanë të bëjnë me sendet shtëpiake të përditshme, ose përdoren në nocionet e përcaktimit të përdorura shpesh nga ata që kanë sintaksë dhe zgjerime maqedonase dhe nuk njihen nga gjuha letrare shqipe ... Gjatë gjithë bashkësive etnike deri në Luftën e Dytë Botërore, vetëm shkollat në gjuhën serbe funksiononin, ndërkohë që nuk kishte asnjë në gjuhën shqipe. Pra sot, në mesin e shqiptarëve të Epërme të Re, ka gra të vjetra që përpiqen të flasin gjuhën serbe që u mësuan në shkollë, ndërsa maqedonasit vendas u harruan gjatë viteve.] "
- ^ Murati 2011, pp. 98–99. "Nga vitet 50 të shek. 20 e këndej nxënësit shqiptarë të Rekës së Epërme detyroheshin me masa administrative shtetërore të ndiqnin shkollën në gjuhën maqedonase, që ta asimilonin njëherë e mirë këtë popullsi. “Shpeshherë takonim në autobus burra dhe gra nga të krahinës së Rekës, të cilët na tregonin se fëmijët e tyre refuzonin të shkonin në shkollë në gjuhën maqedonase dhe qanin kur ktheheshin nga shkolla, sepse thoshin që nuk kuptonin asnjë fjalë nga kjo gjuhë” – më rrëfente Prof. Mahmut Hysa nga Dibra, njohës i mirë i rrethanave të tilla të asaj kohe. [From the 1950s of the 20th century onwards, Albanian students of Upper Reka faced administrative measures forced by the state to attend schooling in the Macedonian language, so to assimilate once and for all this population. "Often we met on the bus men and women from the region of Reka, who told us that their children refuse to go to school in Macedonian language and crying when they returned from school, because they said I do not understand a word of this language" - recalls Professor Mahmut Hysa from Debar, someone acquainted with such circumstances at the time.]"
- ^ a b Mirčevska 2007, p. 136. "Но, во суштина, Горнореканците никогаш не го научиле албанскиот јазик целосно. Имено, Горнореканскиот албански говор содржи многу словенско македонски зборови особено оние кои се однесуваат на секојдневните предмети во домаќинството, или се користат во означување на поими кои почесто се во употреба, но и оние кои имаат македонска синтакса и наставки, непознати во албанскиот литературен јазик... Едните се пеат на недоволно јасен албански јазик, а другите на јасен Македонски. Во целиот етнички предел до пред Втората светска војна работеле училишта само на српски јазик, немало ниту едно на албански. Затоа денеска, помеѓу горнореканските Албанци има стари жени кои се обидуваат да го говорат српскиот јазик што го учеле во училиштето, додека локалниот македонски во текот на годините го заборавиле. [But in fact, Upper Reka people never learned the Albanian language completely. Namely, Upper Reka Albanian speech contains many Slavic Macedonian words especially those pertaining to everyday household items, or used in the designating notions frequently used by those who have Macedonian syntax and extensions, and not known from the Albanian literary language... Throughout the ethnic area until the Second World War, only schools in the Serbian language were functioning, while there were none in Albanian. So today, amongst Upper Reka Albanians, there are old women who try to speak the Serbian language they were taught in school, while the local Macedonian was forgotten over the years.]""[[Në fakt, njerëzit e Rekës së Epërme nuk e kanë mësuar plotësisht gjuhën shqipe. Domethënë, fjalimi i Shqipërisë së Epërme në gjuhën shqipe përmban shumë fjalë sllavo maqedonase sidomos ato që kanë të bëjnë me sendet shtëpiake të përditshme, ose përdoren në nocionet e përcaktimit të përdorura shpesh nga ata që kanë sintaksë dhe zgjerime maqedonase dhe nuk njihen nga gjuha letrare shqipe ... Gjatë gjithë bashkësive etnike deri në Luftën e Dytë Botërore, vetëm shkollat në gjuhën serbe funksiononin, ndërkohë që nuk kishte asnjë në gjuhën shqipe. Pra sot, në mesin e shqiptarëve të Epërme të Re, ka gra të vjetra që përpiqen të flasin gjuhën serbe që u mësuan në shkollë, ndërsa maqedonasit vendas u harruan gjatë viteve.]] "
- ^ Pieroni 2013, pp. 2–3."Locals are now exclusively Muslims, but Albanians of Christian Orthodox faith also lived in the villages until a few decades ago. For example, in Nistrovë, one side of the village (with a mosque) is inhabited by Muslims, while the other side was inhabited by Orthodox believers. The entire population of Orthodox Christians migrated to towns a few decades ago, but they return to their village homes sometimes during the summer. Most of the houses in this part of the village are however abandoned even though the Church has been recently restored. According to our (Albanian Muslim) informants, these migrated Orthodox Christian Albanians assimilated within the Macedonian culture and now prefer to be labelled as "Macedonians", even if they are still able to fluently speak Albanian. Contact between these two subsets of the village communities, which were very intense and continuous in the past, no longer exists today. All Albanian inhabitants of the upper Reka are – to different degrees depending on the age – bilingual in Macedonian.""Vendorët tani janë vetëm myslimanë, por shqiptarët e besimit ortodoks të krishterë kanë jetuar edhe në fshatra deri disa dekada më parë. Për shembull, në Nistrovë, njëra anë e fshatit (me xhami) është e banuar nga muslimanët, të gjithë banorët e të krishterëve ortodoksë migruan në qytete disa dekada më parë, por ata kthehen në shtëpitë e tyre të fshatit nganjëherë gjatë verës. Shumica e shtëpive në këtë pjesë të fshatit megjithatë braktisen edhe pse Kisha ka qenë të cilët migruan shqiptarët e krishterë ortodoksë asimiluan brenda kulturës maqedonase dhe tani preferojnë të etiketohen si "maqedonas", edhe nëse janë ende në gjendje të flasin rrjedhshëm gjuhën shqipe. komunitetet e fshatrave, të cilat ishin shumë intensive dhe të vazhdueshme në të kaluarën, nuk ekzistojnë sot. Të gjithë banorët shqiptarë të Rekës së sipërme janë - në shkallë të ndryshme de në pritje të moshës - dygjuhësh në gjuhën maqedonase. "
- ^ Mirčevska 2007, p. 137. "Денешната состојба со Македонското Горнореканско население во однос на употребата на албанскиот говор во секојдневната меѓусебна вербална комуникација е непроменета. Сите кои живеат во пределот, дури и малите деца, го користат албанскиот говор, иако го знаат и македонскиот. Кога јас работев во овој предел, со мене се разбира комуницираа на македонски, но во меѓусебниот разговор повторно се служеа со албанскиот. Ваквата состојба недвојбено ни укажува на тоа дека и во минатото Македонскиот јазик се користел во меѓусебната комуникација на Горнореканците, бидејќи само со континуирано користење на еден јазик тој може да се зачува, во спротивно би се изгубил, што во Горна Река не се случај. Во горнореканските села, македонско население го знае само говорниот албански, но не знае да чита и пишува на албански. Спротивно пак, чита и пишува на македонски иако ретко го користи во секојдневието и тоа само помладата популација. Горнореканците кои живеат во Скопје, или во други градови во Македонија или надвор од неа, во поранешните југословенски простори, иако најголемиот дел од нив го знаат албанскиот горнорекански говор, сепак многу ретко го откриваат тоа. Бидејќи имаат македонско христијански имиња и презимиња тоа не им претставува тешкотија, но од друга страна зборува за личниот, помалку или повеќе, негативен став кон албанскиот јазик, кој особено е присутен последниве години. Дури останатото македонско население од државава воопшто не знае за постоењето на дел од македонската нација која го користи албанскиот говор секојдневно, и сознанието за постоењето на оваа појава им изгледа неверојатно. Оваа појава не е карактеристична само за Горна Река, туку и за Скопски Дервен, Дебарско, Голо Брдо ити. [The current situation of the Macedonian Upper Reka population regarding the use of Albanian speech in everyday mutual verbal communication is unchanged. All who live in the area, even small children, use the Albanian language, although they know Macedonian too. When I worked in this area, with me of course Macedonian was communicated, but in mutual conversations again was done in Albanian. This situation unequivocally tells us that in the past the Macedonian language was used in mutual communication in Gorna Reka, because only with continued use of a language that can it be preserved, otherwise it would be lost, as in Upper River it was not the case. In Upper Reka villages, the Macedonian population knows only spoken Albanian, but cannot read and write in Albanian. In contrast, they can read and write in Macedonian, although rarely used in everyday life and it is just young who do. Upper Reka people living in Skopje or in other cities in Macedonia or abroad, in the former Yugoslavia, although most of them know Upper Reka Albanian speech, however they rarely reveal it. It is because they have Macedonian Christian names and surnames that do not cause difficulties, though from the other side when discussing personal matters, there is a little or widespread negative attitude towards the Albanian language, which is particularly acute in recent years. Even the rest of the Macedonian population in the country is not aware about the existence of a part of the Macedonian nation who use Albanian speech daily, and knowledge of the existence of this occurrence seem unlikely. This occurrence is not unique to Upper Reka, but the Skopski Derven, Debar, Golo Brdo etc.]""[Situata e tanishme e popullsisë maqedonase të Rekës së Epërme në lidhje me përdorimin e fjalës shqiptare në komunikimin e përbashkët verbal të përditshëm është i pandryshuar. Të gjithë ata që jetojnë në zonë, madje edhe fëmijë të vegjël, përdorin gjuhën shqipe, edhe pse e njohin edhe Maqedoninë. Kur kam punuar në këtë zonë, me natyrisht komunikimi maqedonas, por në biseda të ndërsjella përsëri është bërë në gjuhën shqipe. Kjo situatë na tregon qartë se në të kaluarën gjuha maqedonase është përdorur në komunikim të ndërsjellë në Gorna Reka, sepse vetëm me përdorimin e vazhdueshëm të një gjuhe që mund të ruhet, përndryshe do të humbiste, si në lumin e Epërme nuk ishte rasti . Në fshatrat e Epërme të Rekës, popullata maqedonase di vetëm shqipfolës, por nuk mund të lexojë dhe të shkruajë në gjuhën shqipe. Përkundrazi, ata mund të lexojnë dhe të shkruajnë në gjuhën maqedonase, ndonëse përdoren rrallë në jetën e përditshme dhe janë vetëm të rinj që bëjnë. Pjesëtarët e Rekës së Epërme që jetojnë në Shkup ose në qytete të tjera në Maqedoni ose jashtë vendit, në ish-Jugosllavi, megjithëse shumica e tyre e njohin fjalimin e Shpërndarjes së Epërme të Shqipërisë, por rrallëherë e zbulojnë atë. Kjo sepse ata kanë emra dhe mbiemra të krishterë maqedonas që nuk shkaktojnë vështirësi, edhe pse nga ana tjetër kur diskutojnë çështje personale, ka një qëndrim negativ pak ose shumë të përhapur ndaj gjuhës shqipe, e cila është veçanërisht akute në vitet e fundit. Edhe pjesa tjetër e popullsisë maqedonase në vend nuk është e vetëdijshme për ekzistencën e një pjese të kombit maqedonas që përdorin çdo ditë fjalimin shqip dhe dija e ekzistencës së kësaj dukurie duket e pamundur. Kjo dukuri nuk është unike në Reka e Epërme, por Derveni i Skopskit, Dibër, Golo Brdo etj.] "
- ^ a b c Mirčevska 2007, p. 137. "Денешната состојба со Македонското Горнореканско население во однос на употребата на албанскиот говор во секојдневната меѓусебна вербална комуникација е непроменета. Сите кои живеат во пределот, дури и малите деца, го користат албанскиот говор, иако го знаат и македонскиот. Кога јас работев во овој предел, со мене се разбира комуницираа на македонски, но во меѓусебниот разговор повторно се служеа со албанскиот. Ваквата состојба недвојбено ни укажува на тоа дека и во минатото Македонскиот јазик се користел во меѓусебната комуникација на Горнореканците, бидејќи само со континуирано користење на еден јазик тој може да се зачува, во спротивно би се изгубил, што во Горна Река не се случај. Во горнореканските села, македонско население го знае само говорниот албански, но не знае да чита и пишува на албански. Спротивно пак, чита и пишува на македонски иако ретко го користи во секојдневието и тоа само помладата популација. Горнореканците кои живеат во Скопје, или во други градови во Македонија или надвор од неа, во поранешните југословенски простори, иако најголемиот дел од нив го знаат албанскиот горнорекански говор, сепак многу ретко го откриваат тоа. Бидејќи имаат македонско христијански имиња и презимиња тоа не им претставува тешкотија, но од друга страна зборува за личниот, помалку или повеќе, негативен став кон албанскиот јазик, кој особено е присутен последниве години. Дури останатото македонско население од државава воопшто не знае за постоењето на дел од македонската нација која го користи албанскиот говор секојдневно, и сознанието за постоењето на оваа појава им изгледа неверојатно. Оваа појава не е карактеристична само за Горна Река, туку и за Скопски Дервен, Дебарско, Голо Брдо ити. [The current situation of the Macedonian Upper Reka population regarding the use of Albanian speech in everyday mutual verbal communication is unchanged. All who live in the area, even small children, use the Albanian language, although they know Macedonian too. When I worked in this area, with me of course Macedonian was communicated, but in mutual conversations again was done in Albanian. This situation unequivocally tells us that in the past the Macedonian language was used in mutual communication in Gorna Reka, because only with continued use of a language that can it be preserved, otherwise it would be lost, as in Upper River it was not the case. In Upper Reka villages, the Macedonian population knows only spoken Albanian, but cannot read and write in Albanian. In contrast, they can read and write in Macedonian, although rarely used in everyday life and it is just young who do. Upper Reka people living in Skopje or in other cities in Macedonia or abroad, in the former Yugoslavia, although most of them know Upper Reka Albanian speech, however they rarely reveal it. It is because they have Macedonian Christian names and surnames that do not cause difficulties, though from the other side when discussing personal matters, there is a little or widespread negative attitude towards the Albanian language, which is particularly acute in recent years. Even the rest of the Macedonian population in the country is not aware about the existence of a part of the Macedonian nation who use Albanian speech daily, and knowledge of the existence of this occurrence seem unlikely. This occurrence is not unique to Upper Reka, but the Skopski Derven, Debar, Golo Brdo etc.]""[ Nuk ka karakteristika që mund të përdoren për familjet e tyre, për ata që jetojnë në Skoci, Dëshmorët e Kombit, Familjet e Bardhë. [Situata e tanishme e popullsisë maqedonase të Rekës së Epërme në lidhje me përdorimin e fjalës shqiptare në komunikimin e përbashkët verbal të përditshëm është i pandryshuar. Të gjithë ata që jetojnë në zonë, madje edhe fëmijë të vegjël, përdorin gjuhën shqipe, edhe pse e njohin edhe Maqedonishten. Kur kam punuar në këtë zonë, me natyrisht komunikimi maqedonas, por në biseda të ndërsjella përsëri është bërë në gjuhën shqipe. Kjo situatë na tregon qartë se në të kaluarën gjuha maqedonase është përdorur në komunikim të ndërsjellë në Gorna Reka, sepse vetëm me përdorimin e vazhdueshëm të një gjuhe që mund të ruhet, përndryshe do të humbiste, si në lumin e Epërme nuk ishte rasti . Në fshatrat e Epërme të Rekës, popullata maqedonase di vetëm shqipfolës, por nuk mund të lexojë dhe të shkruajë në gjuhën shqipe. Përkundrazi, ata mund të lexojnë dhe të shkruajnë në gjuhën maqedonase, ndonëse përdoren rrallë në jetën e përditshme dhe janë vetëm të rinj që bëjnë. Pjesëtarët e Rekës së Epërme që jetojnë në Shkup ose në qytete të tjera në Maqedoni ose jashtë vendit, në ish-Jugosllavi, megjithëse shumica e tyre e njohin fjalimin e Shpërndarjes së Epërme të Shqipërisë, por rrallëherë e zbulojnë atë. Kjo sepse ata kanë emra dhe mbiemra të krishterë maqedonas që nuk shkaktojnë vështirësi, edhe pse nga ana tjetër kur diskutojnë çështje personale, ka një qëndrim negativ pak ose shumë të përhapur ndaj gjuhës shqipe, e cila është veçanërisht akute në vitet e fundit. Edhe pjesa tjetër e popullsisë maqedonase në vend nuk është e vetëdijshme për ekzistencën e një pjese të kombit maqedonas që përdorin çdo ditë fjalimin shqip dhe dija e ekzistencës së kësaj dukurie duket e pamundur. Kjo dukuri nuk është unike në Reka e Epërme, por Derveni i Skopskit, Dibër, Golo Brdo etj.] "
- ^ Doda 2007, faqe. 88–92.
- ^ Mirčevska 2007, p. 136. "Како последица од печалбарскиот тип на стопанисување, речиси сите воѕрасни Горнореканци знаеле најмалку три јазици. Некои знаеле од пет до седум јазика, покрај македонски и албански, уште говореле и грчки, романски, француски и англиски (со американски изговор). [Consequently the economic migrant type from a rural economy, almost all Upper Reka adults know at least three languages. Some knew five to seven languages, in addition to Macedonian and Albanian, still speak Greek, Romanian, French and English (with American pronunciation)].""[Si rrjedhojë, emigrantët ekonomikë nga një ekonomi rurale, pothuajse të gjithë të rriturit e Reksës së Epërme i njohin të paktën tre gjuhë. Disa njihnin pesë deri në shtatë gjuhë, përveç maqedonisht dhe shqip, ende flasin greqisht, rumunisht, frëngjisht dhe anglisht (me shqiptimin amerikan)]. "