Gjuha shqipe

Gjuha shqipe (ose thjesht shqipja, historikisht gjuha arbëreshe, arbërishtja ose gjuha arbërore) është gjuhë dhe degë e veçantë e familjes indo-evropiane që flitet nga rreth 15-25 milionë njerëz në botë,

Shqipja Gjuha Shqipe
Emri tjetër	Shqip
Shqiptimi	/ʃcip/
Flitet në	Shqipëri Kosovë Maqedoni të Veriut Mal të Zi Serbi Greqi Itali Turqia Bullgaria Kroaci
Rajoni	Ballkan, Evropë
Koha	4000 paK - sot
Folësit
Përgjithshëm	15+ milionë
Rënditja
Taksonomia
Familja gjuhësore	Indo-evropiane  •  Paleo-ballkanike
Dialektet	• Gegërishtja  • Toskërishtja  • Arbërishtja (Itali)  • Arbërishtja (Greqi)  • Labërishtja  • Çamërishtja
Shkrimi	Shkrimi latin (alfabeti shqip)
Statusi zyrtar
Zyrtare në	Shqipëri Kosovë Maqedoni të Veriut Mal të Zi
Minoritare në	Itali Kroaci Rumani Serbi
Rregullohet nga	Akademia e Shkencave e Shqipërisë • Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës
Kodet e klasifikimit
ISO 639-1	sq
ISO 639-2	alb (B) sqi (T)
ISO 639-3	sqi – kodi gjithpërfshirës Kodet individuale: aae – Arbërishtja (Itali) aat – Arbërishtja (Greqi) aln – Gegërisht als – Toskërisht
Glottolog	alba1267
Linguasphere	55-AAA-aaa — 55-AAA-ahe (25 shumëllojshmëri)
Dialektet e gjuhës shqipe. Harta nuk tregon se ku gjuha është shumicë ose pakicë.

Keto gjuhe kryesisht perdoret në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut, por edhe në zona të tjera të Evropës Juglindore ku ka një popullsi shqiptare, duke përfshirë Malin e Zi dhe Luginën e Preshevës. Shqipja është gjuha zyrtare e Shqipërisë dhe Kosovës, gjuhë bashkë-zyrtare e Maqedonisë së Veriut si dhe një nga gjuhët zyrtare e Malit të Zi.

Komunitetet shekullore që flasin dialektet shqiptare mund të gjenden të shpërndara në Kroaci (Arbëreshët në Zarë), Greqi (Arbëreshët në Greqi, Çamëri dhe disa komunitete në rajonet e Maqedonisë Perëndimore dhe Trakës Perëndimore), Itali (Arbëreshët në Italinë Jugore, Sicili dhe Kalabri) si dhe në Rumani dhe Ukrainë. Ekziston poashtu edhe një diasporë e madhe shqiptare.

Shpërndarja e gjuhës shqipe

Shqipja, si gjuhë moderne, përfaqëson një degë më vete në familjen e gjuhëve indo-evropiane. Shkruhet me shkronja latine. Gjuha shqipe përfshin gjuhën standarde ose gjuhën e njësuar letrare shqipe, e cila u miratua në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes në vitin 1972 në Tiranë, dhe të gjitha dialektet, nëndialektet e të folurat që fliten nga shqiptarët. Gjuha shqipe ka dy dialekte kryesore: gegërishten, toskërishten, dhe një kronolekt: arbërishten. Fjalori i shqipes ka huazime nga greqishtja e lashtë, si dhe një numër shumë të lartë nga latinishtja; huazimet pastaj vazhdojnë nga gjuhët sllavo-jugore, greqishtja dhe osmanishtja, si dhe nga italishtja e frëngjishtja dhe gjuhët tjera.

Aktualisht gjithnjë vijnë duke u shtuar huazimet nga anglishtja.

Shpërndarja gjeografike

Artikuj kryesore: Shqiptarët

Është gjuha amtare e 2,765,610 njerëzve në Shqipëri (v. 2011), 1,644,865 në Kosovë (v. 2011), 507,989 në Maqedoninë e Veriut (v. 2002), 176,293 në Zvicër (v. 2013), rreth 66,000 në Turqi (v. 2014), 63,835 në Serbi (v. 2002), 32,671 në Mal të Zi (v. 2011), 23,820 në Kanada (v. 2011) 17,069 në Kroaci (v. 2011), rreth 10,000 në Rumani (v. 2009), 7,177 në Slloveni (v. 2002), 4,925 në Bosnjë dhe Hercegovinë (v. 1991), 1,740 në Ukrainë (v. 2001) e në vende të tjera si dhe ka rreth 100,000 folës të arbërishtes në Itali dhe rreth 50,000 folës të arbërishtes në Greqi (v. 2007).

Ballkan

Shqipja është gjuha zyrtare e Shqipërisë, dhe e Kosovës. Në Maqedoninë e Veriut shqipja është gjuhë zyrtare në komunat ku shqiptarët përbëjnë më shumë se 20% të popullsisë. Shqipja është gjuha e dytë më e folur në Greqi (Arbërishtja dhe Çamërishtja). Gjuha shqipe është në përdorim zyrtar në katër komuna në Mal të Zi (Ulqin, Tuz, Guci e Plavë), dhe tre në Serbi (Preshevë, Bujanoc dhe Medvegjë). Kartës Europiane mbi gjuhët rajonale ose minoritare, gjuha shqipe është e mbrojtur në Serbi (2006), Mal të Zi (2006), Rumani (2007), Bosnjë dhe Hercegovinë (2010).

Evropë

Gjuha arbërishte është gjuha e shqiptarëve në Itali, është e mbrojtur me ligj. Poashtu përafërsisht 1 milion shqiptarë nga Kosova janë shpërndarë në të gjithë Gjermaninë, Zvicrën dhe Austrinë. Këto janë kryesisht refugjatë nga Kosova që kanë emigruar gjatë Luftës së Kosovës. Në Zvicër, gjuha shqipe është gjuha e shtatë më e folur me 176.293 folës amë.

Amerikë

Ka një numër të madh folësish shqiptarë në Shtetet e Bashkuara, Argjentinë, Kili, Uruguaj dhe Kanada. Disa nga shqiptarët e parë etnikë që mbërritën në Shtetet e Bashkuara ishin Arbëreshët. Arbëreshët kanë një ndjenjë të fortë identiteti, dhe janë unike në atë që flasin një dialekti Tosk arkaik të shqipes së quajtur Arbëreshë.

Në Amerikën e Veriut (Shtetet e Bashkuara dhe Kanada) ka rreth 250,000 folës shqiptarë. Shqipja flitet në zonën lindore të Shteteve të Bashkuara në qytete si New York City, New Jersey, Boston, Filadelfia, Ohio dhe Detroit. Greater New Orleans ka një komunitet të madh Arbëresh.Kudo që janë italianët, ka disa Arbëreshe të përzier me ta. Arbëreshët amerikanë,shpesh janë të padallueshëm nga amerikanët italianë për shkak të asimilimit në bashkësinë italiane amerikane.

Në Argjentinë janë pothuajse 40,000 folës shqiptarë kryesisht në Buenos Aires.

Azi dhe Oqeania

Përafërsisht 5-7 milionë njerëz me prejardhje shqiptare jetojnë në Turqi dhe më shumë se 500.000 njohin prejardhjen, gjuhën dhe kulturën e tyre. Ka megjithatë vlerësime të tjera që vendosin numrin e njerëzve në Turqi me prejardhje shqiptare dhe ose sfondin lart në 10-12 milionë. Megjithatë, shumica dërrmuese e kësaj popullate është e asimiluar dhe nuk ka më rrjedhshmëri me gjuhën, megjithëse një komunitet i gjallë shqiptar mban identitetin e saj të veçantë në Stamboll deri më sot.

Në Egjipt ekzistojnë rreth 18,000 shqiptarë, kryesisht toskërisht folës. Shumë prej tyre janë pasardhës të Janezarit të Muhammed Ali Pashës, një shqiptar që u bë Valiu dhe vetëdeklaruar Khedive i Egjiptit dhe Sudanit. Përveç dinastisë që ai krijoi, një pjesë e madhe e ish aristokracisë egjiptiane dhe sudaneze ishte me origjinë shqiptare. Përveç emigrantëve të fundit, ka edhe komunitete më të vjetra diasporike në të gjithë botën.

Shqipja flitet edhe nga komunitetet e diasporës shqiptare që banojnë në Australi dhe Zelandë të Re.

Dialektet

Artikuj kryesore: Gegë

Dy dialektet kryesore të gjuhës shqipe janë Gegë në veri dhe Toskë në jug, të ndara afërsisht nga Lumi Shkumbin. Gegërishtja dhe Toskërishtja janë degëzuar për së paku një mijëvjeçar, dhe format e tyre më pak ekstreme janë ndërsjellash të kuptueshme. Gegërishtja ka nën-variantet më të dallueshme, prerjet të cilat janë lloje më veriore dhe lindore, që përfshinë ato të qyteteve të Shkodrës, rajonin e Maqedonisë së Veriut verilindore, Kosovën, Malin e Zi, Serbinë, dhe fshatin e izoluar Arbanasi (jashtë Zarës) të bregut të Kroacisë, Dalmacisë. “Arbanasi” i themeluar në fillimin e shekullin XVIII nga refugjatët nga rajoni rreth qytetit bregdetar të Malit të Zi, Tivarit, ka rreth 17.000 folës të gjuhës shqipe.

Toskërishtja dhe Gegërishtja kanë dallime fonetike, morfologjike apo dallime në fjalor. Dallimet fonetike janë të pakta dhe disa nga to janë: â hundore e gegërishtes me ë-në e Toskërishtes (nâna — nëna; bâni — bëri) n-ja e Gegërishtes me r-në e Toskërishtes (syni — syri) etj. Ato morfologjike Tosk - Gegë: të punoj — me punue etj. Disa nga dallimet në fjalor Toskërisht- Gegërisht janë: dhelpër — skile, gjalpë — tlyn, fshat — katund etj.

Të gjitha dialektet e folura shqipe në enklavat italiane dhe greke janë variantet e toskërishtes dhe duket se janë të lidhura më së afërmi me dialektin e Çamërisë dhe te Bregdetit në jugun e Shqipërisë. Enklavat Italiane — rreth 50 fshatra të shpërndarë — me siguri janë gjetur nga emigrantët nga sundimi i Turqisë në Greqi. Disa dialekte të largëta dhe të izoluara të origjinës jugore të Toskërishtes fliten në Bulgari dhe Trakinë Turke por nuk ka te dhëna të sakta. Gjuha ende përdoret në Madritsa, Bulgari, në kufirin afër Edirnesë, dhe në përfundim të këtij fshati që po mbijeton në Mandres, afër Kilkis në Greqi, që daton nga Lufta Ballkanike. Një enklavë Toskërisht afër Melitopolit në Ukrainë shfaqet vendosja e fundme nga Bullgaria. Dialektet Shqiptare nga Istria, për të cilin ekziston një tekst, dhe nga Sreim, për të cilin nuk ekziston asnjë tekst janë zhdukur.

Drejtshkrimi

Artikuj kryesore: Alfabeti shqip

Tastiera në gjuhën shqipe

Gjuha shqipe është shkruar duke përdorur shumë alfabete të ndryshme që nga regjistrimet më të hershme të shekullit të 14-të. Historia e ortografisë së gjuhës shqipe është e lidhur ngushtë me orientimin kulturor dhe njohuritë e disa gjuhëve të huaja midis shkrimtarëve shqiptarë. Të dhënat më të hershme të shkruara shqipe vijnë nga gegërishtja në alfafabete të improvizuara bazuar në karaktere italiane ose greke dhe nganjëherë në arabisht. Fillimisht, dialekti Tosk ishte shkruar në alfabetin grek dhe dialekti Geg u shkrua në sciptn latin. Të dy dialektet ishin shkruar edhe në versionin turk të shkrimit arab, cirilik dhe disa alfabete lokale (Elbasan, Vithkuqi, Todhri, Veso Bej, Jan Vellara dhe të tjerë, shih alfabetin origjinal shqip). Më konkretisht, shkrimtarët nga Shqipëria e Veriut dhe nën ndikimin e Kishës Katolike përdorën letra latine, ata në Shqipërinë e Jugut dhe nën ndikimin e kishës ortodokse greke përdorën letra greke, ndërsa të tjerët në të gjithë Shqipërinë dhe nën ndikimin e Islamit përdorën shkronja arabe . Kishte përpjekje fillestare për të krijuar një alfabet origjinal shqiptar gjatë periudhës 1750-1850. Këto përpjekje u intensifikuan pas Lidhjes së Prizrenit dhe kulmuan me Kongresin e Manastirit të mbajtur nga intelektualët shqiptarë nga 14 deri më 22 nëntor 1908, në Manastir , i cili vendosi se cili alfabet do të përdorte dhe çfarë do të ishte drejtshkrimi standard shqiptar. Kështu mbetet gjuha letrare. Alfabeti është alfabeti latin me shtimin e shkronjave <ë>, <ç> dhe dhjetë digraphs: dh, th, xh, gj, nj, ng, ll, rr, zh dhe sh.

Tradita shkrimore

Artikulli kryesor: Kongresi i Manastirit

Faqe nga Meshari. Libri i parë shqip 1555

Gjuha zyrtare, e shkruar me germa latine dhe që u përvetësua në vitin 1909, ishte e bazuar në dialektin e Gegërishtes Jugore të qytetit të Elbasanit nga fillimi i shtetit të Shqipërisë deri në Luftën e dytë botërore. Deri në vitin 1968 shqiptarët e Kosovës, Maqedonisë së Veriut dhe Malit të Zi përdorën gegërishten letrare si gjuhë zyrtare. Në Shqipëri pas Luftës së Dytë Botërore gegërishtja letrare u mënjanua prej vitit 1945, me vendim më 1952 nga tekstet 1967 dhe de-fakto prej vitit 1972 deri sot. Gjuha e sotme zyrtare shqipe jo vetëm që bazohet në toskërisht letrare, por edhe fjalët e shprehjet qe huazohen prej gegërishtes trupëzohen në morfologjinë, fonologjinë dhe sintaksën e variantit letrar. Më 1968 një konferencë studiuesish kosovarë, të mbledhur në Prishtinë, vendosën të të përqafonin gjuhën zyrtare shqipe. Këtë kosovarët e bënë për të theksuar kombësinë e tyre shqiptare në formë proteste kundër refuzimit të Federatës Jugosllave për t'i dhënë Kosovës statusin e Republikës. Ky vendim politik i marrë në Prishtinë në vitin 1968 sot po sfidohet nga shkrimtarë, gazetarë dhe sidomos rinia që shkruan në internet si jo frutdhënës dhe diskriminues ndaj folësve të dialektit gegë, në veçanti ndaj kosovarëve të cilët tingëllojnë si emigrantë kur flasin gjuhën standarde shqipe.

Libri i parë në gjuhën shqipe i gjetur deri më sot është Meshari i Gjon Buzukut i shkruar nga data 20 mars 1554 deri më 5 janar 1555.

Vetëm disa të dhëna të shkruara shkurt janë ruajtur nga shekulli i 15-të. E para ishte një formulë pagëzimi e vitit 1462. Shpërndarja e librave të prodhuar nga shekujt 16 dhe 17 kanë buruar shumë në zonën e gegërishtes (shpesh në gegërishten Shkodrane veriore) dhe pasqyruan veprimtaritë misionare të Katolicizmit Romak. Një rrymë shumë më e vogël e literaturës në shekullin e 19-të ishte prodhuar nga mërgimtarët. Ndoshta punimet e letërsisë më të hershme dhe të pastër të çfarëdo niveli është poezia e shekullit të 18-të të Jul Varibobës, të enklavave në S. Giorgio në Kalabri. Disa prodhime letrare vazhduan në shekullin e 19-të në enklavat italiane, por asnjë veprimtari e ngjashme nuk është ruajtur në zonat e Greqisë. Të gjitha këto dokumente të hershme historike tregojnë për një gjuhë e cila dallon pak nga gjuha e tanishme, sepse këto dokumente nga krahina dhe kohë të ndryshme paraqesin karakteristikat e shënuara të dialektit. Sidoqoftë, ato shpesh kanë një vlerë për studimet e gjuhësisë dhe janë shumë më të rëndësishme për vlerën e tyre letrare.

Klasifikimi

Pema e gjuhëve indo-evropiane.

Që shqipja është qartë me prejardhje indo-evropiane ishte e njohur nga filologu gjerman Franz Bopp në 1854; hollësitë e ngjashmërive kryesore të shqipes me gjuhët indo-evropiane ishin përpunuar nga një filolog tjetër gjerman, Gustav Meyer, në vitet e 1880-1890. Përmirësimet e mëtejme gjuhësore ishin paraqitur nga gjuhëtari danez Holger Pedersen dhe Norbert Jokl nga Austria. Gjuha shqipe zë një degë të pavarur të pemës gjuhësore Indo-Europiane. Shqipja u krahasua më parë nga disa linguistë indo-evropianë me gjuhët gjermanike dhe gjuhët balto-sllave, të cilët ndajnë të gjitha anët me isogloss shqiptarë. Përndryshe gjuhëtarët e lidhën gjuhën shqipe me latinishten, greqishten dhe armenishten, ndërkohë që vendosnin gjuhët gjermanike dhe gjuhët balto-sllave në një degë tjetër indo-evropiane.

Etimologjitë në vazhdim e ilustrojnë lidhjen e shqipes me gjuhët indo-evropiane (një yll që i paraprin fjalës tregon të pavërtetuarat, fjala burimore indo-evropiane hipotetike):

• pesë (nga Geg. i lashtë pansë nga *pénkʷe);
• zjarr, zjarme (nga *xherma nga *gʷʰermós);
• natë (nga *nóktis);
• dhëndër (nga *xandor nga *ǵomh₃-ter-);
• gjarpër (nga *sérpeno);
• bjer (nga *bʰere);
• djeg (nga *dʰégʷʰo);
• kam (nga *kagmi);
• pata (nga *pót-);
• pjek (nga *pékʷo);
• thom, thotë (nga *cāmi, *cāte nga *ḱéh₁mi, *ḱéh₁te).

Sistemi i foljes përfshin shumë tipare arkaike, si ruajtja e aktive e dallueshme dhe përfundimet mesatare personale (si në greqisht) dhe ndryshimi i zanores rrënjë "e" në të tanishmen në "o" në kohën e shkuar, një tipar i ndarë me gjuhët baltike. Për shembull, ekziston mbledh (kalimtare) dhe po ashtu mblidhet (jokalimtare), në kohën e shkuar, dhe mblodha me një "o" në të shkuarën. Për shkak të ndryshimeve sipërfaqësore në formën fonetike të gjuhës gjatë 2.000 vjetëve dhe për shkak të huazimit të fjalëve nga vendet fqinjë, vazhdimësia e trashëgimisë së indoevropianishtes në shqip ka qenë e nënvlerësuar.

Shqipja e vjetër

Sipas hipotezës qendrore të një projekti të ndërmarrë nga Fondi Austriak i Shkencës, shqiptari i vjetër kishte një ndikim të rëndësishëm në zhvillimin e shumë gjuhëve në Ballkan. Hulumtimi intensiv tani synon të konfirmojë këtë teori. Gjuha shqipe po hulumtohet duke përdorur të gjitha tekstet në dispozicion përpara se të kryhet një krahasim me gjuhët e tjera të Ballkanit. Rezultati i kësaj vepre do të përfshijë përpilimin e një leksikoni duke ofruar një pasqyrë të të gjitha foljeve të vjetra shqipe.

Si udhëheqës i projektit Dr. Schumacher shpjegon, hulumtimi tashmë po jep fryt: "Deri më tani, puna jonë ka treguar se Shqipëria e Vjetër përmbante nivele të shumta modale që lejonin folësin të shprehte një qëndrim të veçantë për atë që u tha.Në krahasim me njohuritë ekzistuese Ne kemi zbuluar gjithashtu një numër të madh të formave verbale që tani janë të vjetruara ose janë humbur përmes ristrukturimit - deri më tani, këto forma mezi janë njohur ose, në të njëjtën kohë, më të mirë, janë klasifikuar gabimisht. " Këto forma verbale janë vendimtare për të shpjeguar historinë gjuhësore të shqiptarëve dhe përdorimin e saj të brendshëm. Megjithatë, ata gjithashtu mund të hedhin dritë mbi marrëdhëniet reciproke midis gjuhës shqipe dhe gjuhëve fqinje. Hulumtuesit po ndjekin drejtime të ndryshme që sugjerojnë se Shqipëria luajti një rol kyç në Sprachbundin e Ballkanit. Për shembull, ka të ngjarë që gjuha shqipe është burimi i artikullit të caktuar të caktuar në gjuhën rumune, bullgare dhe maqedonase, pasi kjo ka qenë një tipar i shqiptarëve që nga kohërat e lashta.

Historia

Mendohet se përmendja e parë me shkrim në shqip ishte më 14 korrik 1284 në Ragusa ose Raguza (Dubrovniku i sotshëm) në Kroacinë moderne kur në hetimet për një vjedhje në shtëpinë e Petro de Volcio nga Belena, një farë Matheus, biri i Markut prej Mençe, i cili ishte, siç duket, një dëshmitar i krimit, raportoi kështu: Dëgjova një zë duke thirrur në mal në gjuhën shqipe (Latinisht: “Audivi unam vocem clamantem in monte in lingua albanesca”).

Rastin e dytë, njëzet e tre vjet më vonë, e gjejmë në një përshkim të Shqipërisë në një vepër anonime të quajtur Anonymi Descripto Europea Orientalis . Kjo vepër mesjetare latine e vitit 1308 trajton vendet dhe viset e Europës Lindore, veçanërisht vendet e Gadishullit Ballkanik. Mendohet se autori ishte një prift frëng i urdhrit dominikan, i cili u dërgua nga kisha në Serbi. Përshkrimi Anonim ka kapituj mbi viset e ndryshme të Greqisë bizantine, mbi Rashën, Bullgarinë, Ruteninë, Hungarinë, Poloninë, Boheminë si dhe një kapitull mbi Shqipërinë, një përshkrim të rrallë të këtij vendi dhe të këtij populli në shekullin e katërmbëdhjetë.

Rasti i tretë, ku gjuha shqipe përmendet gjendet në një vepër të shkruar nga një shtegtar i krishterë në udhëtimin për në Tokën e Shenjtë në vitin 1322. Shkrimet e shtegtarëve në rrugën për Tokën e Shenjtë përbëjnë një burim kryesor informacioni mbi vendet e Mesdheut Lindor në gjysmën e parë të mijëvjeçarit të dytë. Në këtë rast, dy shtegtarë angloirlandezë me emrat Symeon Semeonis dhe Hugo Iluminator, që mund t’i quajmë shqip Simon Simoni dhe Hugo Iluminatori, kaluan në Shqipëri në vitin 1322 dhe Simoni shkroi përshtypjet e tij në një lloj udhëpërshkrimi.

Rastin e katërt ku përmendet ekzistenca e gjuhës shqipe e kemi në vitin 1332 në veprën e një murgu frëng të urdhrit dominikan me emrin Brokard (Lat. Brocardus monacus). Në traktatin e tij latin të quajtur Directorium ad passagiumfaciendum (Udhëzime për kapërcimin e detit), Brokardi shënon fjalinë tashmë të njohur në letërsinë shqipe: “Licet Albaneses aliam omnio linguam a latina habeant et diversam, tamen litteram latinam habent in uso et in omnibus suis libris” (Shqiptarët kanë një gjuhë tjetër krejt të ndryshme nga latinishtja, megjithatë, përdorin shkronja latine në të gjithë librat e tyre). 

Regjistrimi i parë audio i shqipes u bë nga Norbert Jokl më 4 prill 1914 në Vienë. Gjatë periudhës pesë shekullore të sundimit osman në Shqipëri, qeveria osmane ndaloi që më 1881 e deri më 1908 shkrimin dhe këndimin nëpër shkolla. Ky urdhër nuk ndaloi natyrisht ata që merreshin me letërsinë shqiptare të vazhdonin në punën e tyre, por pengoi arsimimin kombëtar për gati 30 vjet.

Afinitetet gjuhësore

Artikuj kryesore: Gjuha ilire

Shqipja konsiderohet një gjuhë e izoluar brenda familjes indo-evropiane; asnjë gjuhë tjetër nuk është e lidhur drejtpërdrejt me degën e saj. Të vetmet gjuhë të tjera që janë anëtare të vetme mbijetuese të një dege të gjuhëve indo-evropiane janë armenishtja dhe greqishtja.

Gjuha shqipe është pjesë e grupit gjuhësor indo-evropian dhe konsiderohet të ketë evoluar nga një prej gjuhëve paleo-ballkanike të antikitetit, megjithëse ende është e paqartë se cila gjuhë e veçantë paleo-ballkanike përfaqëson paraardhësin e gjuhës shqipe ose ku në Evropën Jugore jetonte popullata. Në përgjithësi nuk ka dëshmi të mjaftueshme për ta lidhur shqipen me një prej këtyre gjuhëve, qoftë një nga gjuhët ilire (nga të cilat historianët më së shumti e konfirmojnë), ose trake dhe dake. Midis këtyre mundësive, ilirishtja zakonisht konsiderohet të jetë prova më e mundshme.

Edhe pse shqiptarët ndajnë isogloss leksik me greqishten, gjuhët gjermanike, dhe në një masë më të vogël me balto-sllave, fjalori i shqipes është mjaft i dallueshëm. Në vitin 1995, Taylor, Ringe dhe Warnow, duke përdorur teknika sasiore gjuhësore, gjetën se shqipja duket që përbën një "nëngrup me gjuhët gjermanike". Megjithatë, ata argumentuan se ky fakt nuk është i rëndësishëm, pasi shqipja ka humbur shumë nga fjalori dhe morfologjia e saj origjinale, dhe kështu kjo "lidhje që duket e ngushtë me gjuhët gjermanike mbështetet vetëm në disa ngjashmëri leksikore - pothuajse asnjë dëshmi fare"

Ndikimet e hershme gjuhësore

Huazimet më të hershme të certifikuara në gjuhën shqipe vijnë nga Dorishtja, ndërsa ndikimi më i fortë erdhi nga latinishtja. Sipas Mateu C. Curtis, huazimet nuk tregojnë domosdoshmërisht vendndodhjen gjeografike të paraardhësit të gjuhës shqipe. Megjithatë, sipas gjuhëtarëve të tjerë, fjalët e huazuara mund të ndihmojnë për të marrë një ide rreth vendit të origjinës dhe evoluimit të gjuhës shqipe. Sipas një grupi tjetër të gjuhëtarëve, Shqipja vjen nga një zonë e vendosur në lindje të përhapjes së saj të tanishme gjeografike për shkak të disa artikujve të zakonshëm leksikor që gjenden midis gjuhës shqipe dhe asaj rumune.

Periudha gjatë së cilës ndërveprou proto-shqipja dhe latinishtja ishte e zgjatur dhe e tërhequr afërsisht nga shekulli i II para Krishtit deri në shekullin e 5-të. Kjo mbështetet në afërsisht tre shtresa huamarrjesh, numri më i madh që i përket shtresës së dytë. E para, me huazimet më pak, ishte një kohë e ndërveprimit më pak të rëndësishëm. Periudha përfundimtare, ndoshta duke paraprirë pushtimeve sllave apo gjermane, gjithashtu ka një numër shumë më të vogël huamarrjesh. Çdo shtresë karakterizohet nga një trajtim i ndryshëm i shumicës së zanoreve, shtresa e parë që ka disa që ndjekin evolucionin e hershëm proto-shqip në gjuhën shqipe; shtresat e mëvonshme pasqyrojnë ndryshimet e zanoreve endemike në fund Latine dhe me sa duket Proto-Romance. Ndryshime të tjera formuese përfshijnë sinkretizmin e disa përfundimeve të lëndëve të emrave, veçanërisht në shumës, si dhe një palatalizim në shkallë të gjerë.

Një periudhë e shkurtër pas shekujve 7 dhe 9, e cila u karakterizua nga huazime të rënda nga sllavët jugorë, disa prej të cilave paraprijnë ndryshimin "o-a" të përbashkët në format moderne të këtij grupi gjuhësor. Duke filluar në shekullin e 9-të, ka pasur një periudhë të karakterizuar nga kontakti i zgjatur me pro-rumunët ose vllehët, edhe pse huamarrja leksikore duket të ketë qenë kryesisht e njëanshëme - nga shqipja në rumanisht. Huamarrja e tillë tregon se rumunët migruan nga një zonë ku shumica ishte sllave (dmth. Bullgaria e Mesme) në një zonë me shumicën e folësve shqiptarë (Dardania, ku vllehët regjistrohen në shekullin e 10-të). ndoshta lidhur me zgjerimin e Perandorisë Bullgare në Shqipëri rreth asaj kohe.

Influenca latine

Jernej Kopitar (1780-1844) ishte i pari që vuri në dukje ndikimin e latinishtes në gjuhën shqipe dhe pretendonte se "fjalë latine në gjuhën shqipe kishin shqiptimin e kohës së perandorit August". Kopitar dha shembuj të tillë si qiqer shqip nga latinisht cicer (që do të thotë bizele), qytet nga civitas, peshk nga piscis dhe shigjetë nga sagitta . Shprehjet e ashpra të latinishtes ⟨c⟩ dhe ⟨g⟩ mbahen si ndalesa palatare dhe velare në huazimet e gjuhës shqipe. Gustav Meyer (1888) dhe Wilhelm Meyer-Lübke (1914) më vonë e vërtetuan këtë. Meyer vuri në dukje ngjashmërinë midis foljeve në gjuhën shqipe: shqipoj dhe shqiptoj dhe fjala latine excipio (që do të thotë të mirëevini). Prandaj, ai besonte se fjala shqiptar rrjedh nga shqipoj, e cila nga ana e saj rrjedh nga fjala latine excipio. Johann Georg von Hahn, një gjuhëtar austriak, kishte propozuar të njëjtën teori në 1854.

Eqrem Çabej gjithashtu vuri re, ndër të tjera, elementet arkaike latine në shqip:

1. Latinisht / au / bëhet në gjuhën shqipe /a/ në huazimet më të hershme: aurum → ar; gaudium → gaz; lauri → lar. Latinisht / au / është ruajtur në huazimet e mëvonshme, por ndryshohet në një mënyrë të ngjashme me greqishten: causa → kafshë;laud → lavd.
2. Latinisht / ō / bëhet në gjuhën shqipe /e/ në huazimet më të vjetra latine: pōmum → pemë; hōra → herë. Një mutacion analog i ndodhur nga proto-indo-evropiane në shqip; PIE * nōs u bë shqipe, PIE * oḱtō + suffix -ti- u bë tetë shqipe etj.
3. Shprehjet e brendshme dhe fillestare të pazgjidhura latine humbasin në shqip: cubitus → kub; medicus → mjek; paludem> V. latine padule → pyll. Një mutacion analoge ka ndodhur nga proto-indo-evropiane në shqip. Në të kundërt, në huazimet e mëvonshme latine, ruhet rrokje e brendshme: paganus → pagan; plaga → plagë etj.
4. Latine / tj /, / dj /, / kj / palatalized për shqip / s /, / z /, / c /: vitius → ves;ratio → arsye ; radius → rreze ; facies → faqe ;socius → shoq etj. Nga ana tjetër, latinisht  /s/ u ndryshua në / ʃ / në shqip.

Haralambie Mihăescu demonstoi se:

• Rreth 85 fjalë latine kanë mbijetuar në gjuhën shqipe, por jo (si të trashëguara) në asnjë gjuhë romance. Disa shembuj janë:bubulcus → bujk, hibernalia → mërrajë, sarcinarius → shelqëror,
•  trifurcus → tërfurk, accipiter → skifter, chersydrus →kuçedër, spleneticum → shpretkë, solanum → shullë
• 151 fjalë shqipe me origjinë latine nuk ishin trashëguar në gjuhën rumune. Disa shembuj përfshijnë mik në shqip nga latinisht amicus, ose armik nga inimicus, arsye nga rationem, bekoj nga benedicere, qelq nga calix (calicis), kështjellë nga castellum, cent nga centum, gjel nga gallus, gjymtyrë nga iunctura, mjek nga medicus, rrjetë nga rete, shpresë nga sperare, vullnet nga voluntas (voluntatis)
• Disa terminologji të kishës shqiptare kanë tipare fonetike që tregojnë huamarrjen e tyre të hershme nga latinishtja. Disa shembuj përfshijnë altarin shqiptar nga altari latin, engjëll nga angelus, bekoj nga benedicere, i krishterë nga christianus, kryq nga crux (crucis), kishë nga ecclesia, ipeshkv nga episcopus, ungjill nga evangelium,  mallkoj nga maledicere, meshë nga missa, murg nga monacus, pagan nga paganus

Autorët e tjerë kanë zbuluar huazimet latine në gjuhën shqipe me një model të lashtë të shëndoshë që nga shekulli i 1 para Krishtit, për shembull, qingëlë shqip nga cingula latine dhe shqipj e vjetër nga latine vetus / veteris. Gjuhët Romance trashëguan këto fjalë nga Latinishtja Vullgare: Vulgar Latinisht * cingla u bë N. Chinga rumune, që do të thotë "barku i barkut, qafa e shtratit", dhe Vulgar Latinisht vetrānus> vatrānus u bë N. Romanisht bătrân, që do të thotë "i vjetër".

Shqip, Baske dhe gjuhët mbijetuese keltike si Breton dhe Uellsisht, janë gjuhët jo-Romance që sot kanë këtë lloj gjërësish të gjerë latine që datojnë nga kohët e lashta romake, të cilat kanë pësuar ndryshime të shëndosha të lidhura me gjuhët. Gjuhë të tjera në ose pranë zonës së dikurshme romake ose erdhën në vendin e ngjarjes më vonë (turqisht, gjuhët sllave, arabisht) ose hidheshin pak nga latinishtja pavarësisht bashkëjetesës me të (greke, gjermane), edhe pse gjermanishtja ka disa huazime latine të lashta (Fenster, Käse, Köln).

Studiuesit rumunë, të tillë si Vatasheku dhe Mihaesku, duke përdorur analizat leksikore të gjuhës shqipe, kanë arritur në përfundimin se shqipja u ndikua shumë nga një gjuhë romance e zhdukur, e cila ishte e dallueshme nga rumanishtja dhe gjuha dalmate. Për shkak se fjalët latine të përbashkëta vetëm me gjuhën rumune dhe shqipe janë dukshëm më të vogla se ato që janë të përbashkëta vetëm me romancën shqipe dhe perëndimore, Mihaesku argumenton se gjuha shqipe ka evoluar në një rajon me kontakt shumë më të madh me rajonet e romances perëndimore sesa me rajonet rumune, dhe e vendosi këtë rajon në Shqipërinë e tanishme, Kosovë dhe Maqedoninë Perëndimore, që përfshin në lindje deri në Manastir dhe Prishtinë.

Prania dhe vendndodhja historike

Vendi dhe koha kur u formua gjuha shqipe është e pasigurtë. Gjuhëtari amerikan Eric Hamp deklaroi se gjatë një periudhe kronologjike të panjohur një popullsi para-shqiptare (e quajtur "Albanoid" nga Hamp) zona të banuara që shtrihen nga Polonia në Ballkanin Jugperëndimor. Analiza të mëtejshme kanë sugjeruar se ajo ishte në një rajon malor dhe jo në një kodër ose bregdet: ndërkohë që fjalët për bimët dhe kafshët karakteristike të rajoneve malore janë tërësisht origjinale, emrat për peshk dhe për aktivitetet bujqësore (si lërim) janë marrë hua nga gjuhë të tjera.

Një analizë më e thellë e fjalorit, megjithatë, tregon se kjo mund të jetë pasojë e një dominimi të tejzgjatur të latinishtes të zonave bregdetare dhe të thjeshtë të vendit, dhe jo dëshmi e mjedisit origjinal ku u formua gjuha shqipe. Për shembull, fjala për 'peshk' është huazuar nga latinishtja, por jo fjala për "gushat", e cila është vendase. Indigjenët janë gjithashtu fjalët për "anije", "trap", "lundrim", "raft detar" dhe disa emra të llojeve të peshkut, por jo fjalët për "vela", "radhë" dhe "port" objekte që kanë të bëjnë me vetë navigacion dhe një pjesë të madhe të faunës së detit. Kjo më tepër tregon se proto-shqiptarët u larguan nga zonat bregdetare në kohë të hershme (ndoshta pas pushtimit latin të rajonit) duke humbur kështu pjesë të mëdha (ose shumica) të leksikut të mjedisit detar. Një fenomen i ngjashëm mund të vërehet me terma bujqësorë. Ndërsa fjalët për "tokën e punueshme", "misri", "gruri", "drithërat", "vreshtin", "zgjedha", "korrja", "mbarështimi i gjedhëve" etj janë lindje, fjalët për "lërim" 'fermë' dhe 'fermeri', praktikat bujqësore dhe disa mjete të korrjes janë të huaja. Kjo, përsëri, tregon për kontakt të ngushtë me gjuhët dhe njerëzit e tjerë, në vend që të sigurojë dëshmi për një Urheimat të mundshëm.

Qendra e vendbanimit shqiptar mbeti lumi Mat. Në vitin 1079, ata u regjistruan më larg në jug në luginën e lumit Shkumbin. Shkumbin, një lumë sezonal që shtrihet pranë rrugës së vjetër Egnatia, është përafërsisht kufiri i divizionit dialektik parësor për gjuhën shqipe, Toskërishtes dhe Gegërishtes. Karakteristikat e Toskërishtes dhe Gegërishtes në trajtimin e gjuhës amtare dhe fjalëve të huaja nga gjuhë të tjera janë dëshmi se ndarja dialektale parapriu migrimin sllav në Ballkan, që do të thotë se në atë periudhë (nga Shek. 5 deri në Shekulli i 6-të pas Krishtit), shqiptarët po pushtonin pothuajse të njëjtën zonë rreth lumit Shkumbin, i cili shtrihej në linjën e Jireçekut.

Referimet për ekzistencën e gjuhës shqipe si gjuhë të dallueshme mbijetojnë nga shekulli i 14-të, por nuk është cituar ndonjëgjë specifike. Dokumentet më të vjetra të mbijetuara të shkruara në shqip janë "Formula e pagëzimit", Un'te paghesont 'pr'emenit t'Atit e t'Birit e t'Spertit Senit. ("Unë të pagëzoj në emër të Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë") të regjistruara nga Pal Engjelli, Peshkopi i Durrësit në vitin 1462 në dialektin gegë dhe disa vargje të Dhiatës së Re nga ajo periudhë.

Libri më i vjetër i njohur shqiptar i shtypur, Meshari, u shkrua në vitin 1555 nga Gjon Buzuku, një klerik katolik. Në 1635, Frang Bardhi shkroi fjalorin e parë latinisht-shqip. Besohet se shkolla e parë shqipe është hapur nga françeskanët në vitin 1638 në Pllanë.

Një nga fjalorët më të hershëm të gjuhës shqipe u shkrua në vitin 1693, i cili ishte një dorëshkrim i gjuhës italiane i shkruar nga kapiten i detit malazez Julije Balović Pratichae Schrivaneschae dhe përmban një fjalor shumëgjuhësh me qindra fjalë të përdorura më shpesh në jetën e përditshme në italisht, Slavo-Illiririsht , Greqisht, shqipe dhe turke.

Karakteristikat Proto-IE

Edhe pse shqipja është përmendur si "motra e çuditshme" për disa fjalë që nuk korrespondojnë me të afërmit e IE, ajo ka ruajtur shumë karakteristika proto-IE: për shembull, përemri demonstrative **ḱo- është stërgjyshor shqiptar ky/kjo dhe Anglisht he, por jo në anglisht this apo rusisht etot.

Shqipja krahasohet me gjuhët e tjera indo-evropiane më poshtë, por thekson se shqipja ka shfaqur disa raste të dukshme të domethënies semantike (si motër në vend të "nënës" ose kreditë latine, gjelbër dhe verdhë që janë kthyer në kuptim).

Krahasimi me gjuhët tjera indo-evropiane

Shqip	muaj	i ri / e re	nënë	motër	natë	hundë	tre	i zi /e zezë	i kuq / e kuqe	i/e gjelbër/blertë	i/e verdhë	ujk
Tjera Gjuhë indo-evropiane
Sanskrit	māsa	nava	mātṛ	svasṛ	nakti	nasa	tri	kāla	rudhira	hari	pīta	vṛka
Persisht	māh	nou	mādar	xāhar	shab	damāg	se	siāh	sorkh	sabz	zard	gorg
Anglisht	month	new	mother	sister	night	nose	three	black	red	green	yellow	wolf
Frëngjisht	mois	nouveau	mère	sœur	nuit	nez	trois	noir	rouge	vert	jaune	loup
Latinisht	mēnsis	novus	māter	soror	nox	nasus	trēs	āter, niger	ruber	viridis	flāvus, gilvus	lupus
Rumanisht	luna	nou/noi	mamă	soră	noapte	nas	trei	negru	roşu	verde	galben	lup
Italisht	mese	nuovo	madre/mamma	sorella	notte	naso	tre	nero	rosso	verde	giallo	lupo
Irlandisht	mí	nua	máthair	deirfiúr	oiche	srón	trí	dubh	dearg	glas, uaine	buí	mac tíre, faolchú
Uellsisht	mis	newydd	mam	chwaer	nos	trwyn	tri	du (/di/)	coch, rhudd	gwyrdd, glas	melyn	blaidd
Letonisht	mēnesis	jauns	māte	māsa	nakts	deguns	trīs	melns	sarkans	zaļš	dzeltens	vilks
Greqishtja antike	μήν mēn	νέος néos	μήτηρ mētēr	αδελφή adelphē	νύξ núx	ῥίς rhís	τρεῖς treĩs	μέλας mélas	ἐρυθρός eruthrós	χλωρός khlōrós	ξανθός xanthós	λύκος lúkos
Bullgarisht	месец mesec	нов nov	майка majka	сестра sestra	нощ nošt	нос nos	три tri	черен čeren	червен červen	зелен zelen	жълт žălt	вълк vălk
Serbisht	месец mesec	нов nov	мајка majka	сестра sestra	ноћ noć	нос nos	три tri	црн crn	црвен crven	зелен zelen	жут žut	вук vuk
Kroatisht	mjesec	nov	majka	sestra	noć	nos	tri	crn	crven	zelen	žut	vuk
Lituanisht	mėnesis/mėnuo	naujas	mama	sesuo/sesė	naktis	nosis	trys	juoda	raudona	žalia	geltona	vilkas

Korrespondencat fonologjike shqiptare-PIE

Fonologjikisht, shqipja nuk është aq konservatore. Ashtu si shumë aksione të IE, ajo ka shkrirë dy seri të ndalimeve të shprehura (p.sh., të dyja * d dhe * dʰ u bënë d). Përveç kësaj, ndalesa zanore tentojnë të zhduken midis zanoreve. Ekziston humbja pothuajse e plotë e rrokjeve përfundimtare dhe humbja shumë e gjerë e rrokjeve të tjera të padëshiruara (p.sh mik, "mik" nga Lat. Amicus). PIE * o shfaqet si (gjithashtu si e nëse një zanore e përparme e lartë vijon), ndërsa * ē dhe * ā bëhen o, dhe PIE * ō shfaqet si e. Të palatet, velaret dhe labiovelarët të gjitha mbeten të dallueshme përpara zanoreve të para, një ruajtje e gjetur ndryshe në gjuhët Luvian dhe në lidhje me Anatolinë. Kështu PIE, * k, dhe * kʷ bëhen th, q dhe s, përkatësisht (para mbrapa zanoreve * ќ bëhet th, ndërsa * k dhe * kʷ shkrihen si k) Një tjetër ruajtje e shquar është ruajtja e fillimit * h4 si Alb. h (të gjitha laringjet e tjera zhduken krejtësisht).

Korrespondencat e plosives bilabial Proto-Indo-Europiane në shqip

PIE	Shqip	PIE	Shqip
*p	p	*pékʷo	pjek
*b	b	*sorbéi̯e/o"	gjerb
*bʰ	b	*bʰaḱeh₂	bathë

Korrespondencat e pllakave koronale Proto-Indo-Europiane në shqip

PIE	Shqip	PIE	Albanian
*t	t	*túh₂	ti
*d	d	*diHtis	ditë
	dh	*pérde/o	pjerdh
	g	*dl̥h₁gʰós	gjatë (Tosk. dial. glatë)
*dʰ	d	*dʰégʷʰe/o	djeg
	dh	*gʰórdʰos	gardh

Korrespondencat e plosives palatare Proto-Indo-Europiane në shqip

PIE	Shqip	PIE	Albanian
*ḱ	th	*ḱéh₁mi	them
	s	*ḱuk	sutë
	k	*ḱreh₂u	krah
	ç/c	*ḱentro	çandër
*ǵ	dh	*ǵómbʰos	dhëmb
	d	*ǵēusnō	dua
*ǵʰ	dh	*ǵʰedi̯e/o	dhjes
	d	*ǵʰr̥sdʰi	drithë

Korrespondenca e plosive velare proto-indo-evropiane në shqip

PIE	Shqip	PIE	Shqip
*k	k	*kágʰmi	kam
	q	*klau-ei̯e/o	qaj (Geg qanj, Salamis kla)
*g	g	*h₃lígos	ligë
	gj	*h₁reuge	regj
*gʰ	g	*gʰórdʰos	gardh
	gj	*gʰédni̯e/o	gjej  (Geg gjêj)

Korrespondencat e plosive velar labializuar Proto-Indo-Europiane në shqip

PIE	Shqip	PIE	Shqip
*kʷ	k	*kʷeh₂sleh₂	kollë
	s	*kʷéle/o	sjell
	q	*kʷṓd	që
*gʷ	g	*gʷr̥	gur
	z	*gʷērHu	zor
*gʷʰ	g	*dʰégʷʰe/o	djeg
	z	*h1en-dʰogʷʰéi̯e/o	ndez

Korrespondenca e proto-indo-evropiane * në shqip

PIE	Shqip	PIE	Shqip
*s	gj	*séḱstis	gjashtë
	h	*nosōm	nahe
	sh	*bʰreusinos	breshër
	th	*gʷésdos	gjeth
	h	*sḱi-eh₂	hije
	f	*spélnom	fjalë
	sht	*h₂osti	asht
	th	*suh₁s	thi
	∅	h₁ésmi	jam

Korrespondencat e sonorantëve proto-indo-evropiane në shqip

PIE	Shqip	PIE	Shqip
*i̯	gj	*i̯ése/o	gjesh
	j	*i̯uHs	ju
	∅	*bʰéri̯ō	bie(r)
	h	*streh₂i̯eh₂	strohë
*u̯	v	*u̯oséi̯e/o	vesh
*m	m	*meh₂tr-eh₂	motër
*n	n	*nōs	ne
	nj	*eni-h₁ói-no	një
	∅/^	*pénkʷe	pesë, Geg. pês
	r	*ǵʰeimen	dimër (Geg. dimën)
*l	l	*h₃lígos	ligë
	ll	*kʷéle/o	sjell
*r	r	*repe/o	rjep
	rr	*u̯rh₁ḗn	rrunjë
*n̥	e	*h₁n̥men	emër
*m̥	e	*u̯iḱm̥ti	(një)zet
*l̥	uj	*u̯ĺ̥kʷos	ujk
*r̥	ri, ir	*ǵʰr̥sdom	drithë

Korrespondencat e laryngeals proto-indo-evropiane në shqip

PIE	Shqip	PIE	Shqip
*h1	∅	*h₁ésmi	jam
*h2	∅	*h₂r̥tḱos	ari
*h3	∅	*h₃ónr̥	ëndërr
*h4	h	*h4órǵʰii̯eh₂	herdhe

Korrespondencat e zanoreve Proto-Indo-Europiane në shqip

PIE	Shqip	PIE	Shqip
*i	i	*sínos	gji
	e	*du̯igʰeh₂	degë
*ī	i	*dīHtis	ditë
*e	e	*pénkʷe	pesë (Gheg pês)
	je	*u̯étos	vjet
*ē	o	*ǵʰēsreh₂	dorë
*a	a	*bʰaḱeh₂-	bathë
	e	*h₂élbʰit	elb
*o	a	*gʰórdʰos	gardh
*ō	e	*h₂oḱtōtis	tetë
*u	u	*supnos	gjumë
*ū	y	*suHsos	gjysh "
	i	*mūs	mi

Shqipja standarde

Gazeta Albania, botim i tetor 1899

Formimi i gjuhës letrare kombëtare të njësuar (gjuha standarde), si varianti më i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar, ka qenë një proces i gjatë, që ka filluar që në shekujt XVI-XVIII, por përpunimi i saj hyri në një periudhë të re, në shekullin XIX, gjatë Rilindjes Kombëtare.

Në vitin 1824 Naum Veqilharxhi filloi punën për të krijuar alfabetin shqip dhe në vitin 1844 dhe 1845 u botua “Evetar”-i. Vaqilharxhi ishte i pari që shprehu qëllimet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare nëpërmjet traktatit të tij, parathënies së “Evetar”-it të parë dhe shumë shkrimeve të tjera.

Në programin e Rilindjes, mësimi dhe lëvrimi i gjuhës amtare, përpjekjet për pasurimin e saj dhe pastrimin nga fjalët e huaja dhe të panevojshme, zinin një vend qendror. Gjatë kësaj periudhe, u zhvillua një veprimtari e gjerë letrare, kulturore dhe gjuhësore.

Në vitin 1879, u krijua “Shoqata e të shtypurit shkronja shqip”, që i dha një shtysë të re kësaj veprimtarie. U hartuan gramatikat e para me synime normative dhe u bë hapi i parë për hartimin e një fjalori kombëtar i gjuhës shqipe, që është “Fjalori i Gjuhës Shqipe” i Kostandin Kristoforidhit, i botuar pas vdekjes së autorit, më 1904.

Gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare, u përvijuan dy variante letrare të kombit shqiptar, varianti letrar jugor dhe varianti letrar verior. U bënë gjithashtu, përpjekje për afrimin e këtyre varianteve dhe për njësimin e gjuhës letrare. Detyra e parë që duhej zgjidhur, ishte njësimi i alfabetit. Deri atëherë, shqipja ishte shkruar në disa alfabete: alfabeti latin, alfabeti grek, alfabeti turko-arab dhe alfabete të veçanta. Këtë detyrë e zgjidhi Kongresi i Manastirit, i mbledhur më 14 deri më 22 nëntor të vitit 1908, në qytetin e Manastirit, që sot ndodhet në Maqedoninë e Veriut. Ne këtë Kongres, pas shumë diskutimesh, u vendos që të përdorej një alfabet i ri, i mbështetur tërësisht në alfabetin latin, i plotësuar me nëntë digrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh), dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç, ë), është alfabeti që ka edhe sot në përdorim gjuha shqipe. Kongresi e la të lire edhe përdorimin e alfabetit të Stambollit, që kishte mjaft përhapje, por koha ja lëshoi vendin alfabetit të ri, që u paraqit në Kongres, pra alfabetit të sotëm.

Një hap tjetër për njehsimin e gjuhës letrare shqipe, bëri Komisia Letrare Shqipe, që u mblodh në Shkodër në vitin 1916. Komisioni nënvizoi si detyrë themelore lëvrimin e gjuhës letrare shqipe dhe zhvillimin e letërsisë shqiptare. Ky komision gjuhëtarësh e shkrimtarësh, krijuar nën pushtim-administrimin austro-hungarez, për të ndihmuar në formimin e një gjuhe letrare të përbashkët përmes afrimit të dy varianteve letrare në përdorim, vlerësoi të adaptojë idiomën gego-jugore të Elbasanit, si një urë në mes toskërishtes dhe gegërishtes dhe përcaktoi disa rregulla për drejtshkrimin e tij, të cilat ndikuan në njësimin e shqipes së shkruar.

Vendimet e Komisionit letrar shqip për gjuhën letrare e për drejtshkrimin e saj, u miratuan më vonë edhe nga Kongresi Arsimor i Lushnjës më 1920 dhe vijuan te zbatoheshin duke fituar terren në zyrat e shtetit dhe në shkolla (sidomos shkollat fillore - Xhuvani për një kohë të gjatë ishte sekretar i përgjithshëm i Ministrisë së Arsimit) deri në Luftën e Dytë Botërore.

Pas Luftës së Dytë Botërore, puna për njësimin e gjuhës letrare kombëtare (gjuhës standarde) dhe të drejtshkrimit të saj, nisi të organizohet nga Instituti i Shkencave. U krijuan komisione të posaçme për hartimin e projekteve të drejtshkrimit. Kështu, u hartuan disa projekte në vitet 1948, 1951, 1953 e 1956. U organizuan gjithashtu, dy konferenca shkencore në vitin 1952, për të diskutuar për problemin e gjuhës letrare. Më 1952, Lidhja e Shkrimtarëve e vendosi që botimet të dilnin vetëm toskërisht, duke ngushtuar qerthullin e gegërishtes letrare vetëm tek letërsia artistike.

Më 1967, u botua nga Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, projekti i ri “Rregullat e drejtshkrimit të shqipes”. Ky projekt filloi të zbatohet në të gjithë hapësirën shqiptare, në Republikën e Shqipërisë, në Kosovë dhe në Mal të Zi. Ndërkohë, përpjekje për njehsimin e gjuhës letrare dhe për drejtshkrimn e saj bëheshin edhe në Kosovë.

Në vitin 1968, u mblodh Konsulta Gjuhësore e Prishtinës, e cila, e udhëhequr nga parimi “një komb-një gjuhë letrare”, vendosi që projekti i ortografisë i vitit 1968, posa të miratohej e të merrte formën zyrtare në Republikën e Shqipërisë, do të zbatohej edhe në Kosovë. Vendimet e kësaj Konsulte kanë qenë me rëndësi të jashtëzakonshme për njësimin e gjuhës letrare kombëtare shqipe.

Projekti "Rregullat e drejtshkrimit të shqipes" i vitit 1967, pas një diskutimi publik, ai u paraqit për diskutim në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes, që u mblodh në Tiranë, në vitin 1972, i cili ka hyrë në historinë e gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, si Kongresi i njësimit të gjuhës letrare kombëtare.

Kongresi i Drejtshkrimit të Shqipes, në të cilin morën pjesë delegatë nga të gjitha rrethet e Shqipërisë, nga Kosova, nga Maqedonia e Veriut dhe nga Mali i Zi dhe nga arbëreshët e Italisë, pasi analizoi të gjithë punën e bërë deri atëherë për njësimin e gjuhës letrare, miratoi një rezolutë, në të cilën përveç të tjerash, pohohet se “populli shqiptar ka tashmë një gjuhë letrare të njësuar”.

Gjuha letrare kombëtare e njësuar (gjuha standarde), mbështetej kryesisht në variantin letrar të jugut, sidomos në sistemin fonetik por në të janë integruar edhe elemente të variantit letrar të veriut.

Pas Kongresit të Drejtshkrimit, janë botuar një varg vepra të rëndësishme, që përcaktojnë normat e gjuhës standarde, siç janë "Drejtshkrimi i gjuhës shqipe" (1973), “Fjalori i gjuhës së sotme letrare" (1980), "Fjalori i shqipes së sotme" (1984), "Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe" (1976), "Gramatika e gjuhës së sotme shqipe, I Morfologjia" (1995), "Gramatika e gjuhës së sotme shqipe, II Sintaksa" (1997).

Fonologjia

Standardi shqiptar ka 7 zanore dhe 29 bashkëtingëllore. Ashtu si gjuha angleze, shqipja ka frikative dhëmbore / θ ð /, të cilat janë të rralla ndër-gjuhësore. Ato janë shkruar si th dhe dh, dhe të ngjashme me bashkëtingëlloret në fillim të anglishtes të hollë dhe kjo.

Gegërishtja përdor zanoret e gjata dhe hundore, të cilat mungojnë në Toskërisht dhe zanorja e mesit qendrore është e humbur në fund të fjalës. Theksi është i ngulitur kryesisht në rrokjen e fundit.

Gramatika

Kategoritë e gramatikës së shqipes janë shumë të afërme me gjuhët e tjera evropiane. Emrat tregojnë dukshëm gjininë, numrin, dhe pesë rasa. Një tipar i pazakonshëm është që emrat ndryshohen më tutje me prapashtesa për të treguar domethënien e caktuar apo pacaktuar: bukë, buka. Mbiemrat-përveç numëror dhe disa shprehje të caktuara sasie-dhe emrat e varur përcjellin emrin të cilin e modifikojnë; dhe ata janë të shquar në kërkimin e pjesëzës që i përcjell ata që pajtohen me emrin. Andaj, në “një burrë i madh, modifikohet nga i madh, i cili paraprihet nga i, i cili pajtohet me termin për “njeri”; gjithashtu në “dy burra të mëdhenj”, mëdhenj, forma mashkullore e shumësit nga i madh, përcjellë emrin burra dhe paraprihet nga një pjesëz që pajtohet me emrin.

Foljet kanë numrin dhe një llojllojshmëri të formave të gjetura në Frëngjisht apo Italisht dhe janë mjaft të parregullta në formimin e rrënjëve të tyre. Shumësat e emrit po ashtu janë të dukshëm për parregullsitë në një numër të madh të tyre. Kur të përcaktohet një emër apo një i marrur si i njohur është kundrinori i drejtë, një përemër në rastin e vërtetë që përsëritë këtë informacion po ashtu duhet të futet në shprehjen e foljes; p.sh. I-a dhashë librin atij drejtpërdrejtë është “him-it I-gave the-book to-him, e cila në anglishten standarde do të ishte “I gave the book to him.”Në përgjithësi, gramatika dhe dallimet formale të shqipes na kujtojnë greqishten moderne dhe gjuhët romane, veçanërisht atë rumune. Tingujt sugjerojnë hungarishten apo greqishten, por gegërishtja me zanoret e saj hundore tingëllon më karakteristike.

Gramatika e gjuhës shqipe është mjaft e komplikuar në krahasim me gjuhët e tjera indoevropiane. Gjuha shqipe ka 6 ose 5 rasa, emërore, gjinore, dhanore, kallëzore, rrjedhore dhe thirrore, e cila është hequr. Foljet janë mjaft të parregullta. Disa folje si "jap" e "ha", në kohën e shkuar dhe në pjesore ndryshojnë plotësisht në "dhënë" dhe "ngrënë". Foljet të cilat mbarojnë me "t" në vetën e tretë njejës, të kohës së kryer të thjeshtë, marrin dy "tt" p.sh ai "hesht" bëhet "ai heshtte", që shpesh gabimisht shkruhet "heshte".

Fjalët në gjuhën shqipe ndiqen nga nyje të shumta, gjë që e bën të komplikuar edhe për folësit e gjuhës shqipe. Ka 27 forma të shumësit. Shumësi i emrave ndiqet nga prapashtesat por, edhe nga ndryshie brenda emrit, p.sh dash-desh, kal-kuaj,djalë-djemë etj. Disa emra asnjëjës nuk ndryshojnë fare, si p.sh nxënës-nxënës, fëmijë-fëmijë etj.

Fonetika

Artikulli kryesor: pronunciation

Transkriptimin në pasoj të përdorimit e Alfabetit Fonetik Ndërkombëtar.

Alfabeti

A

B

C

Ç

D

DH

E

Ë

F

G

Gj

H

I

J

K

L

Ll

M

N

Nj

O

P

Q

R

Rr

S

Sh

T

Th

U

V

X

Xh

Y

Z

Zh

a

b

c

ç

d

dh

e

ë

f

g

gj

h

i

j

k

l

ll

m

n

nj

o

p

q

r

rr

s

sh

t

th

u

v

x

xh

y

z

zh

a

b

ʦ

ʧ

d

ð

ɛ

ə

f

g

ɟ

h

i

j

k

l

ɫ

m

n

ɲ

ɔ

p

c

ɾ

r

s

ʃ

t

θ

u

v

ʣ

ʤ

y

z

ʒ

Fjalori dhe kontaktet me gjuhët e tjera

Edhe pse shqipja ka pranuar huazime nga fqinjët, po ashtu tregon jashtëzakonisht disa dëshmi të kontaktit me Greqishten e lashtë; Si e tillë është Gegërisht mokën (Toskërisht mokër), nga Greqishtja mekhane’. Kontaktet e afërta me Romakët japin shumë huazime latine — mik nga Latinishtja amicus, këndoj nga cantare. Përveç kësaj, huazimet e tilla të fjalëve në Shqip vërtetohen nga ngjashmëritë në zhvillimin e Latinishtes së folur në Ballkan dhe Rumani, një gjuhë e Romantizmit Ballkanik. Për shembull, Latinisht paludem u kthye në padulem dhe pastaj padure në Rumani dhe pastaj pyll në Shqip, të dyja me kuptim të modifikuar.

Anasjelltas, rumanishtja po ashtu i ndan disa terma vendorë jo-latinishte me Shqipen — p.sh. Rumanisht brad, Shqip bredh. Andaj këto dy gjuhë reflektojnë kontakte të veçanta historike të kohëve të hershme. Komunikimet e hershme me barbarët me sa duket kontribuuan fjalën "tirq" (nga bashkimi i vjetër “thigh-breech), përderisa huazimet me kontaktet e hershme Sllave mund të atribuojnë në kontaktet kulturore gjatë 500 viteve të kaluara me Venedikasit, Osmanët, Grekët (deri në jug), dhe Sllavët (deri në lindje).

Një numër i favorshëm i tipareve — p.sh. formimi i kohës së ardhshme dhe shprehjes së emrit – janë të ndara nga gjuhët tjera të Ballkanit por kanë një origjinë dhe zhvillim të pakuptueshëm, ku ndoshta ne te ardhmen mund të nxirët sekreti kodik i ndërtimit të tyre; Shqipja apo forma e sajë e hershme, shumë lehtë mund të jetë burimi për të zbërthyer mënyrën e ndërtimit te gjuhës se pare universale para çarjeve të mëdha dialektore dhe me vone shendrimit te tyre ne gjuhe te veçanta. Studimi i tipareve të tilla regjionale në Ballkan është bërë një rast klasik për hulumtimi mbi fenomenin e përhapjes së gjuhës.

Alfabeti

Alfabeti shqip ka tridhjetë e gjashtë shkronja dhe nga to shtatë zanore: A, E, Ë, I, O, U, Y, dhe 29 bashkëtingëllore: B, C, Ç, D, Dh, F, G, Gj, H, J, K, L, Ll, M, N, Nj, P, Q, R, Rr, S, Sh, T, Th, V, X, Xh, Z, Zh.

Rreshtat e mësiperme i përkasin versionit zyrtar të përkufizimit të Alfabetit Shqip. Versioni i saktë është dhe duhet të jetë ky: Alfabeti shqip ka 27 shkronja dhe 9 grupshkronja (digrafi) bashkëtingëlluese që së bashku përbëjnë 36 tingujt e Gjuhës Shqipe të folur. Ndahen në: shtatë zanore: A, E, Ë, I, O, U, Y, në 20 bashkëtingëllore: B, C, Ç, D, F, G, H, J, K, L, M, N, P, Q, R, S, T, V, X, Z, dhe në 9 tinguj: Dh, Gj, Ll, Nj, Rr, Sh, Th, Xh, Zh. Këta 36 tinguj studiohen së bashku në Shkollën Fillore dhe njihen gjithshmërisht që aty e tutje si Alfabeti shqip.

Alfabeti modern, i vendosur në Kongresin e Manastirit në vitin 1908, është i bazuar në atë Latin.

Dëgjoni shqiptimin e alfabetit (Skedar ne formatin Ogg Vorbis, madhësia 146KB).

Veçori tipologjike të shqipes së sotme standarde

Nga ana strukturore, paraqitet sot si një gjuhë sintetiko-analitike, me një mbizotërim të tipareve sintetike dhe me një prirje drejt analitizmit. Një pjesë e mirë e tipareve të saj fonetike dhe gramatikore, janë të trashëguara nga një periudhë e lashtë indoevropiane, një pjesë tjetër janë zhvillime te mëvonshme.

Shqipja ka sot një sistem fonologjik të vetin, që përbëhet nga shtatë fonema zanore dhe 29 fonema bashkëtingëllore. Shkruhet me alfabet latin të caktuar në vitin 1908 në Kongresin e Manastirit.

Alfabeti i shqipes ka 36 shkronja, nga të cilat 25 janë të thjeshta (a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, 9 janë bigrame (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh)) dhe 2 me shkronja diakritike (ë, ç).

Shqipja ka theks intensiteti dhe përgjithësisht të palëvizshëm gjate fleksionit. Në shumicën e rasteve, sidomos në sistemin emëror, theksi bie në rrokjen e parafundit.

Shqipja ka një sistem të zhvilluar (të pasur) formash gramatikore, ka një sistem lakimi binar: lakimin e shquar dhe të pashquar, ruan ende mirë format rasore (ka pesë rasa), sistemin prej tri gjinish (mashkullore, femërore dhe asnjanëse), kjo e fundit po shkon drejt zhdukjes, mbahet vetëm në një kategori të veçantë emrash foljorë, të tipit: të shkruarit, të menduarit, etj.

Sistemi emëror ka trajtë të shquar dhe të pashquar dhe për pasojë, edhe lakim të shquar e të pashquar; nyja shquese është e prapavendosur si në rumanisht dhe në bullgarisht; ka nyje të përparme te emrat në rasën gjinore (i, e malit) dhe te mbiemrat e nyjshëm (i mirë, i vogël, etj)., te emrat asnjanës të tipit të folurit, etj. Përvec fleksionit me mbaresa të veçanta, shqipja njeh edhe fleksionin e brendshëm (dash ~ desh, marr ~ merr); ka dy tipe strukturorë mbiemrash të ngjashëm (i madh, i ndershëm) dhe të panyjshëm (trim, besnik). Te numërorët përdor kryesisht sistemin decimal (dhjetë, tridhjetë, pesëdhjetë), por ruan edhe sistemin vigezimal (njëzet, dyzet); numërorët e përberë nga 11-19, formohen duke vënë numrin e njësheve përpara, parafjalën mbë dhe pastaj dhjetëshet (njëmbëdhjetë, dymbëdhjetë, etj) si në rumanisht dhe në gjuhët sllave.

Sistemi foljor paraqitet mjaft i larmishëm. Shqipja ka një sistem të pasur formash mënyrore dhe kohore, një pjesë të e cilave janë të trashëguara nga një periudhë e hershme, një pjesë janë kryer gjatë evolucionit të saj historik. Folja ka gjashtë mënyra; (dëftore, lidhore, kushtore, habitore, dëshirore, urdhërore) dhe tri forma të pashtjelluara (pjesore, paskajore dhe përcjellore). Koha e ardhshme ndërtohet në mënyre analitike, me dy forma: me do (forma e foljes dua) + lidhore (do të punoj) dhe me foljen ndihmëse kam + paskajore (kam për të punuar).

Rendi i fjalëve në fjali është përgjithësisht i lirë, por më i zakonshmi është rendi: kryefjalë + folje + objekt.

Leksiku përbëhet nga fjalë me preardhje vendase e nga fjalë të huazuara. Fjalët me burim vendas trashëgohen nga periudha e lashtë indoevropiane (ditë, natë, dimër, motër, jani, etj.), ose janë formuara më vonë, me mjete të shqipes (ditor, dimëror, i përnatshëm).

Për fjalët e huazuara qe disa mendojnë vijnë nga gjuhët e popujve me të cilët shqiptarët kanë pasur marrëdhënie gjatë shekujve, greqishtja e vjetër dhe e re, latinishtja e gjuhët romane, gjuhët sllave, turqishtja, frëngjishtja, është një proces i gjate ne diskutim dhe analizim. Kjo për arsyen e thjeshte sepse burimi i pare i tyre dyshohet se është përsëri gjuha shqipe e folur. Metodat e krahasimit ne shkencën e Entomologjisë nuk janë akoma ne nivelin e saktësisë se duhur përderisa nuk arrihet te zbërthehet ne njësinë minimale kuptimi logjik i simbolo-shkronjave te alfabetit grek dhe atij latin.

Përhapja e gjuhës shqipe

Shqipja flitet sot nga më se gjashtë milionë vetë në Republikën e Shqipërisë, në Kosovë, në viset shqiptare të Maqedonisë së Veriut, të Malit të Zi, të Serbisë jugore, si dhe në viset e Çamërisë në Greqi. Shqipja flitet gjithashtu, në ngulimet shqiptare në Itali, në Greqi, në Bullgari, në Ukrainë, si dhe në shqiptarë të mërguar në viset e ndryshme të botës para Luftës se Dytë Botërore dhe në këtë dhjetëvjeçarin e fundit.

Gjuha shqipe mësohet dhe studiohet në disa universitete dhe qendra albanologjike në bote, si në Paris, Romë, Napoli, Kozencë, Palermo, Shën Pjetërburg (Leningrad), Pekin, München, Bukuresht, Selanik, Sofie, etj.

Studimet për gjuhën shqipe

Gjuha dhe kultura e shqiptarëve, lashtësia dhe karakteri origjinal i tyre, kanë tërhequr prej kohësh vëmendjen e studiuesve të huaj dhe shqiptarë që në shekullin XVIII dhe më parë. Në mënyrë të veçantë, gjuha, historia dhe kultura e shqiptarëve, tërhoqi vëmendjen e botës gjermane. Me të u mor edhe një filozof i madh, siç ishte Gotfried Leibniz, që punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasimtare. Ai mendonte, se studimi krahasues i gjuhëve ishte themelor për të ndërtuar një histori universale të botës, për ta kuptuar dhe për ta shpjeguar atë. Në disa letra, qe ai i shkruante një bibliotekari të Bibliotekës Mbretërore të Berlinit, në fillim të shekullit XVIII, shprehet edhe për natyrën dhe prejardhjen e gjuhës shqipe dhe pas disa luhatjeve, arriti në përfundimin, se shqipja është gjuha e ilirëve të lashtë.

Megjithatë, studimet shkencore për gjuhën shqipe, si dhe për shumë gjuhë të tjera, nisën pas lindjes së gjuhësisë historike-krahasuese nga mesi i shekullit XIX. Një nga themeluesit e kësaj gjuhësie, dijetari gjerman Franz Bopp, arriti të provonte që në vitin 1854, se shqipja bënte pjesë në familjen e gjuhëve indoevropiane dhe se zinte një vend të veçantë në këtë familje gjuhësore. Pas tij, studiues të tjerë, si G. Meyer, H. Pedersen, N. Jokli, studiuan aspekte të ndryshme të leksikut dhe të strukturës gramatikore të gjuhës shqipe. G. Meyer do të hartonte që në vitin 1891 një Fjalor etimologjik të Gjuhës shqipe (Etymologisches Wörterbuch der albanesischen Sprache, Strasburg 1891), i pari fjalor i këtij lloji për shqipen. Përveç këtyre, një varg i madh gjuhëtarësh të huaj, si F. Miclosich, G. Weigand, C. Tagliavini, St. Man, E. Hamp, A. Desnickaja, H. Ölberg, H. Mihaescu, W. Fredler, O. Bucholtz, M. Huld, G. B. Pellegrini, etj. kanë dhënë kontribute të shënuara për studimin e historisë së gjuhës shqipe, të problemeve që lidhen me prejardhjen e saj, me etimologjinë, fonetikën dhe gramatikën historike, si edhe në studimin e gjendjes së sotme të shqipes.

Ndërkohë, krahas studimeve për gjuhën shqipe të albanologëve të huaj, lindi dhe u zhvillua edhe gjuhësia shqiptare. Ajo i ka fillimet e saj që në shekullin XVII, kur Frang Bardhi botoi të parin fjalor të gjuhës shqipe “Dictionarium Latino-Epiroticum” (1635). Gjatë Rilindjes Kombëtare u botuan disa gramatika të gjuhës shqipe. Kështu, në vitin 1864, Dhimitër Kamarda, nga arbëreshët e Italisë, botoi veprën “Laggio della grammatica comparata sulla lingua albanese”, Livorno 1864, vëll.II “L’Apendice al saggio dalla gramatica comparata sulla lingua albanese”, Prato 1866. Më 1882, Kostandin Kristoforidhi botoi “Gramatikën e gjuhës shqipe” dhe më 1806, Sami Frashëri botoi “Shkronjëtoren e gjuhës shqipe”, dy vepra gjuhësore të rëndësishme të shekullit XIX për gramatologjinë e gjuhës shqipe. Nga fundi i shekullit XIX, Kostandin Kristoforidhi përgatiti edhe një “Fjalor të gjuhës shqipe”, i cili u botua në vitin 1904 dhe përbën veprën më të rëndësishme të leksikografisë shqiptare, që u botua para Luftës se Dytë Botërore. Në vitin 1909, botohet Fjalori i shoqërisë “Bashkimi”.

Pas shpalljes së Pavarësisë, u botuan një varg gramatikash dhe fjalorë dygjuhësh, për të plotësuar nevojat e shkollës dhe të kulturës kombëtare. Në fushën e gramatikës u shqua sidomos Prof. Dr. Aleksandër Xhuvani. Aleksandër Xhuvani (1880-1961) kreu studimet e larta në Universitetin e Athinës. Veprimtaria e tij për studimin e gjuhës shqipe dhe arsimin kombëtar, e nisi që gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare. Bëri një punë të madhe për pajisjen e shkollës sonë me tekste të gjuhës shqipe, të letërsisë, të pedagogjisë dhe të psikologjisë. Drejtoi e punoi për hartimin e udhëzuesve drejtshkrimorë në vitet 1949, 1951, 1954, 1956. Pati një veprimtari të gjerë në fushën e pastërtisë së gjuhës shqipe e të pasurimit të saj dhe botoi veprën “Për pastërtinë e gjuhës shqipe” (1956). Bashkëpunoi me profesorin Eqrem Çabej, për hartimin e veprave “Parashtesat” (1956) dhe “Prapashtesat e gjuhës shqipe” (1962), trajtesa themelore në fushën e fjalëformimit të gjuhës shqipe. Ai botoi gjithashtu edhe një varg punimesh monografike për pjesoren, paskajoren dhe parafjalët e gjuhës shqipe.

Ai ishte njohës i mirë dhe mbledhës i pasionuar i visarit leksikor të gjuhës së popullit. Fjalët dhe shprehjet e mbledhura, u botuan pjesërisht pas vdekjes, në formën e një fjalori. Përgatiti një botim të dytë të “Fjalorit të gjuhës shqipe” të Kristoforidhit (1961). Vepra e plotë e tij, e projektuar në disa vëllime, ende nuk është botuar. Në vitin 1980 është botuar vëllimi i parë.

Një zhvillim më të madh njohu gjuhësia shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit XX, kur u krijuan edhe institucione shkencore të specializuara, si Universiteti i Tiranës, Universiteti i Prishtinës dhe Akademia e Shkencave, Universiteti i Shkodrës, më vonë, Universiteti i Elbasanit, Universiteti i Gjirokastrës, Universiteti i Vlorës, Universiteti i Tetovës, etj. Gjatë kësaj periudhe, u hartuan një varg veprash përgjithësuese nga fusha të ndryshme të gjuhësisë. Në fushën e leksikologjisë dhe të leksikografisë, përveç studime leksikologjike, u hartuan edhe një varg fjalorësh të gjuhës shqipe dhe fjalori dygjuhësh, nga të cilët, më kryesorët janë: “Fjalori i gjuhës shqipe” (1954), “Fjalori i gjuhës së sotme shqipe” (1980), “Fjalori i shqipes së sotme” (1984), “Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe” (1976), “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” (1973), etj. Kohët e fundit kanë dalë edhe “Fjalor frazeologjik i gjuhës shqipe” (2000) dhe “Fjalor frazeologjik ballkanik” (1999).

Në fushën e dialektologjisë është bërë përshkrimi e studimi i të gjithë të folurave të shqipes dhe është hartuar “Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe”, një vepër madhore që pritet të dalë së shpejti nga shtypi. Është bërë gjithashtu, studimi i fonetikës dhe i strukturave gramatikore të gjuhës shqipe përmes studimeve të veçanta dhe përmes gramatikave të ndryshme, niveleve të ndryshme, nga të cilat, më e plota është “Gramatika e gjuhës shqipe” I Morfologjia (1995), II Sintaksa (1997), hartuar nga Akademia e Shkencave, në bashkëpunim me Universitetin e Tiranës, me kryeredaktor Mahir Domin.

Një vend të gjerë në studimet gjuhësore të këtij gjysmëshekulli, kanë zënë problemet e historisë së gjuhës shqipe, problemet e etnogjenezës së popullit shqiptar e të gjuhës shqipe, të etimologjisë, të fonetikës dhe të gramatikës historike, etj. Disa nga veprat themelore në këto fusha janë: "Studime etimologjike në fushë të shqipes” në 7 vëllime, nga E.Çabej; “Meshari” i Gjon Buzukut (E.Çabej); “Gramatika historike e gjuhës shqipe” (Sh. Demiraj); “Fonologjia historike e gjuhës shqipe” (Sh. Demiraj); “Gjuhësia ballkanike” (Sh. Demiraj), etj.

Eqrem Çabej (1908-1980). Studiuesi më i shquar i historisë së gjuhës shqipe dhe një nga personalitetet më në zë të kulturës shqiptare.

Pasi bëri studimet e para në vendlindje (Gjirokastër), studimet e larta i kreu në Austri, në fushën e gjuhësisë së krahasuar indoevropiane. Pas mbarimit të studimeve, kthehet në atdhe dhe fillon veprimtarinë shkencore e arsimore në vitet ’30 të këtij shekulli dhe punoi në këto fusha për një gjysëm shekulli, duke lënë një trashëgimi të pasur shkencore.

Eqerem Çabej solli dhe zbatoi në gjuhësinë shqiptare metodat dhe arritjet shkencore të gjuhësisë evropiane, duke kontribuar shumë në ngritjen e nivelit shkencor të studimeve gjuhësore shqiptare. Eqerem Cabej punoi shumë në disa fusha të dijes, por u shqua sidomos në fushën e historisë së gjuhës, në trajtimin e problemeve të origjinës së gjuhës shqipe, të autoktonisë së shqiptarëve e të etimologjisë dhe të filologjisë së teksteve të vjetra.

Veprat themelore të tij janë: “Studime etimologjike në fushë të shqipes”, në shtatë vëllime, I “Hyrje në historinë e gjuhës shqipe”, II “Fonetikë historike” (1958), “Meshari i Gjon Buzukut” (1968), “Shqiptarët midis perëndimit dhe lindjes” (1944).

Ai është bashkautor edhe në një varg veprash në fushën e gjuhës së sotme, siç janë: “Fjalor i gjuhës shqipe” (1954), “Rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe” (1972), “Fjalori drejtshkrimor”.

Përveç veprave, ai ka botuar një varg studimesh në revista shkencore brenda e jashtë vendit dhe ka mbajtur dhjetëra referate e kumtesa në kongrese e konferenca kombëtare e ndërkombëtare, të cilat kanë bërë të njohura arritjet e gjuhësisë shqiptare në botë, duke rritur kështu prestigjin e saj.

Veprat e Prof. Eqrem Çabej janë botuar në tetë vëllime, në Prishtinë, me titullin “Studime gjuhësore”. Me veprimtarinë e shumanshme shkencore e me nivel të lartë, Eqrem Çabej ndriçoi shumë probleme të gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare, duke argumentuar lashtësinë dhe origjinën ilire të saj, vitalitetin e saj ndër shekuj dhe marrëdhëniet me gjuhët dhe kulturat e popujve të tjerë.

Gjatë kësaj periudhe, gjuhësia shqiptare zgjidhi edhe problemin e gjuhës shqipe letrare kombëtare, të njësuar me çështjet teorike të së cilës është marrë veçanërisht prof. Androkli Kostallari. Në kuadrin e punës që është bërë në fushën e gjuhësisë normative dhe të kulturës së gjuhës, janë hartuar dhe një numër i madh fjalorësh terminologjikë për degë të ndryshme të shkencës e të teknikës.

Përveç veprave të shumta që janë botuar në fushën e gjuhësisë, veprimtaria e gjuhësisë studimore e studiuesve shqiptarë pasqyrohet në botimin e disa revistave shkencore, nga të cilat më kryesoret sot, janë: “Studime filologjike” (Tiranë); “Gjuha shqipe” (Prishtinë); “Studia albanica” (Tiranë); “Jehona” (Shkup); etj.

Studime te rëndësishme mbi gjuhën shqipe janë bërë nga gjuhëtarë në Kosovë, Maqedoninë e Veriut, Mal i Zi, ku janë botuar një numër i konsiderueshëm veprash mbi historinë e gjuhës shqipe, fonetikën, gramatikën, leksikun etj. Prof. Idriz Ajeti shquhet për kontributin e veçantë që ka dhënë në këtë fushë.

Kontribut të veçantë për gjuhen shqipe kanë dhenë edhe shqiptaret e vendosur në Itali, të njohur si “Arbëresh”. Disa nga figurat më të shquara të gjuhësisë shqiptare të këtyre dy shekujve të fundit, janë: Dhimitër Kamarda (arbëresh i Italisë), Kostandin Kristoforidhi, Sami Frashëri, Aleksandër Xhuvani, Eqerem Çabej, Selman Riza, Kostaq Cipo, Mahir Domi, Shaban Demiraj, Androkli Kostallari, Idriz Ajeti, Gjovalin Shkurtaj etj.

Ekziston një qasje e re studimore që tregon origjinën e lashtë te gjuhes duke përdorur së bashku logjikën, filozofinë dhe etimologjinë. Pionieri në këtë qasje të re është Petro Zheji i cili përfundoi punën e tij unike me librin e tij të fundit "Roli mesianik i shqipes" botuar në vitin 2015. Ai prezanton një mënyrë të re të klasifikimit të gjuhëve, në semantike dhe simbolike. Ai mendon se gjuha e vetme simbolike e mbijetuar është gjuha shqipe, me ane te simboleve te gjuhes shqipe ne mund të copëtojmë secilen fjale te cdo gjuhe dhe të gjejmë kuptimin e saj motivues në të. Për të demonstruar teorinë e tij ai merr 863 shembuj në shumë gjuhë: Kineze, Sanskritishte, Anglishte, Rusishte, Hindishte, Turqishte, Greqishte, Latinishte, Hebraishte, Gjermanishte, proto-gjermanishte, italishte, japoneze, indonezishte dhe persishte. Rrënjët primordiale të gjuhës shqipe u mbuluan edhe në librin e tij "Libri i aforizmave" i botuar në vitin 2012.

Bibliografia

• Ajeti, Idriz. “La présence de l’albanais dans les parlers des populations slaves de la Péninsule balkanique à la lumière de la langue et de la toponymie”, Studia Albanica 2 (1968): 131–6.
• Ajeti, Idriz. “Për historinë e marrëdhënieve të hershme gjuhësore shqiptare-sllave”, Studime Filologjike 4 (1972): 83–94 (reprint in Gjurmime albanologjike – Seria e shkencave filologjike II – 1972. Pristina: 1974, pp. 33–44).
• Arapi, Inna. Der Gebrauch von Infinitiv und Konjunktiv im Altalbanischen mit Ausblick auf das Rumänische. Hamburg: Kovač, 2010.
• Banfi, Emanuele. Linguistica balcanica. Bologna: Zanichelli, 1985.
• Banfi, Emanuele. Storia linguistica del sud-est europeo: Crisi della Romània balcanica tra alto e basso medioevo. Milan: Franco Angeli, 1991.
• Bonnet, Guillaume. Les mots latins de l’albanais. Paris–Montréal: L'Harmattan, 1998.
• Bopp, Franz. “Über das Albanesische in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen”, in Königliche Preußische Akademie der Wissenschaften. Abhandlungen der philosophisch-historischen Klasse. Berlin: J. Stargardt, 1855, pp. 459–549.
• Boretzky, Norbert. Der türkische Einfluss auf das Albanische. 2 vols. vol. 1: Phonologie und Morphologie der albanischen Turzismen; vol. 2: Wörterbuch der albanischen Turzismen. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1975.
• Buchholz, Oda & Wilfried Fiedler. Albanische Grammatik. Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie, 1987.
• Çabej, Eqrem. “Disa probleme themelore të historisë së vjetër të gjuhës shqipe”, Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës. Seria e Shkencave Shoqërore 4 (1962): 117-148 (In GermanStudia Albanica 1 (1964))
• Çabej, Eqrem. “Zur Charakteristik der lateinischen Lehnwörter im Albanischen”, Revue roumaine de linguistique 7, vol. 1 (1962): 161–99 (In Albanian “Karakteristikat e huazimeve latine të gjuhës shqipe”, Studime Filologjike 2 (1974): 14-51)
• Çabej, Eqrem. “Rreth disa çështjeve të historisë së gjuhës shqipe”, Buletin i Universitetit Shtetëror të Tiranës. Seria e Shkencave Shoqërore 3 (1963): 69-101. (In Romanian Studii și cercetări lingvistiche 4 (1954))
• Çabej, Eqrem. “Mbi disa rregulla të fonetikës historike të shqipes”, Studime Filologjike 2 (1970): 77-95 (In German “Über einige Lautregeln des Albanischen”, Die Sprache 18 (1972): 132–54)
• Çabej, Eqrem. “L'ancien nom national des albanais”, Studia Albanica 1 (1972): 1-40.
• Çabej, Eqrem. “Problemi i vendit të formimit të gjuhës shqipe”,Studime Filologjike 4 (1972): 3-27.
• Çabej, Eqrem. Studime etimologjike në fushë të shqipes. 7 vols. Tirana: Akademia et Shkencave e Republikës Popullore të Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, 1976–2014.
• Camaj, Martin. Albanische Wortbildung. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1966.
• Camaj, Martin. Albanian Grammar. Trans. Leonard Fox. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1984.
• Camarda, Demetrio. Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese. Livorno: Successore di Egisto Vignozzi, 1864.
• Camarda, Demetrio. Appendice al saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese. Prato, 1866.
• Campbell, George L., ed. Compendium of the World's Languages, 2nd edn. Vol. 1: Abaza to Kurdish, s.v. “Albanian”. London–NY: Routledge, 2000, pp. 50–7.
• Cimochowski, Wacław. “Recherches sur l'histoire du sandhi dans la langue albanaise”, Lingua Posnaniensis 2 (1950): 220–55.
• Cimochowski, Wacław. “Des recherches sur la toponomastique de l'Albanie”, Lingua Posnaniensis 8 (1960): 133–45.
• Cimochowski, Wacław. “Pozicioni gjuhësor i ilirishtes ballkanike në rrethin e gjuhëve indoevropiane”, Studime Filologjike 2 (1973).
• Demiraj, Bardhyl. Albanische Etymologien: Untersuchungen zum albanischen Erbwortschatz. Amsterdam–Atlanta: Rodopi, 1997.
• Demiraj, Shaban. “Albanian”, in The Indo-European Languages. Edited by Anna Giacalone Ramat & Paolo Ramat. London-NY: Routledge, 1998, pp. 480–501.
• Demiraj, Shaban. Gramatikë historike e gjuhës shqipe. Tirana: 8 Nëntori, 1986.
• Demiraj, Shaban. Gjuha shqipe dhe historia e saj. Tirana: Shtëpia botuese e librit universitar, 1988.
• Demiraj, Shaban. Fonologjia historike e gjuhës shqipe. (Akademia e Shkencave e Shqiperise. Instituti i Gjuhesise dhe i Letersise). Tirana: TOENA, 1996.
• Demiraj, Shaban. Prejardhja e shqiptarëve në dritën e dëshmive të gjuhës shqipe. Tirana: Shkenca, 1999.
• De Simone, Carlo. “Gli illiri del Sud. Tentativo di una definizione”, Iliria 1 (1986).
• Desnickaja, Agnija. Albanskij jazyk i ego dialekty. Leningrad: Nauka, 1968.
• Desnickaja, Agnija. “Language Interferences and Historical Dialectology”, Linguistics 113 (1973): 41–57.
• Desnickaja, Agnija. Osnovy balkanskogo jazykoznanija. Leningrad: Nauka, 1990.
• Domi, Mahir. “Prapashtesa ilire dhe shqipe, përkime dhe paralelizma”, Studime Filologjike 4 (1974).
• Domi, Mahir. “Considérations sur les traits communs ou parallèles de l'albanais avec les autres langues balkaniques et sur leur étude”, Studia Albanica 1 (1975).
• Fortson IV, Benjamin W. “Albanian”, in Indo-European Language and Culture: An Introduction, 2nd edn. Malden: Wiley-Blackwell, 2010, pp. 446–58 (1st edn. 2004, pp. 390–9).
• Gjinari, Jorgji. “Për historinë e dialekteve të gjuhës shqipe”,Studime Filologjike 4 (1968).
• Gjinari, Jorgji. “Mbi vazhdimësinë e ilirishtes në gjuhën shqipe”,Studime Filologjike 3 (1969).
• Gjinari, Jorgji. “Struktura dialektore e shqipes e parë në lidhje me historinë e popullit”, Studime Filologjike 3 (1976).
• Gjinari, Jorgji. “Dëshmi të historisë së gjuhës shqipe për kohën dhe vendin e formimit të popullit shqiptar”, Studime Filologjike3 (1982).
• Gjinari, Jorgji. Dialektologjia shqiptare. Pristina: Universiteti, 1970.
• Gjinari, Jorgji, Bahri Beci, Gjovalin Shkurtaj, & Xheladin Gosturani. Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe, vol. 1. Naples: Università degli Studi di Napoli L’Orientali, 2007.
• Hamp, Eric P. “Albanian”, in Encyclopedia of Language and Linguistics. 2 vols. Edited by R. E. Asher. Oxford: Pergamon, 1994, pp. 1:65–7.
• Huld, Martin E. Basic Albanian Etymologies. Columbus, OH: Slavica Publishers, 1984.
• Katičić, Radoslav. Ancient Languages of the Balkans. 2 vols. The Hague–Paris: Mouton, 1976.
• Kopitar, Jernej K. “Albanische, walachische und bulgarische Sprache”, Jahrbücher der Literatur (Wien) 46 (1829): 59–106.
• Kretschmer, Paul. Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache. Göttingen, 1896.
• Kretschmer, Paul. “Sprachliche Vorgeschichte des Balkans”,Revue internationale des études balkaniques 2, no. 1 (1935): 41–8.
• Lloshi, Xhevat. “Substandard Albanian and Its Relation to Standard Albanian”, in Sprachlicher Standard und Substandard in Südosteuropa und Osteuropa: Beiträge zum Symposium vom 12.-16. Oktober 1992 in Berlin. Edited by Norbert Reiter, Uwe Hinrichs & Jirina van Leeuwen-Turnovcova. Berlin: Otto Harrassowitz, 1994, pp. 184–94.
• Lloshi, Xhevat. “Albanian”, in Handbuch der Südosteuropa-Linguistik. Edited by Uwe Hinrichs. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1999, pp. 277–99.
• Lloshi, Xhevat. Rreth alfabetit të shqipes: me rastin e 100-vjetorit të Kongresit të Manastirit. Skopje–Pristina–Tirana: Logos-A, 2008.
• Lambertz, Maximilian. Lehrgang des Albanischen. 3 vols., vol. 1: Albanisch-deutsches Wörterbuch; vol. 2: Albanische Chrestomathie; vol. 3: Grammatik der albanischen Sprache. Berlin: Deutscher Verlag der Wissenschaften 1954; Berlin 1955; Halle an der Saale 1959.
• Mallory, J.P. & D. Q. Adams. “Albanian language”, inEncyclopedia of Indo-European Culture. London: Fitzroy Dearborn, 1997, pp. 8–11.
• Matzinger, Joachim. “Die Albaner als Nachkommen der Illyrier aus der Sicht der historischen Sprachwissenschaft”, inAlbanische Geschichte: Stand und Perspektiven der Forschung. Edited by Oliver Jens Schmitt & Eva Frantz. Munich: R. Oldenburg Verlag, 2009, pp. 13–35.
• Matzinger, Joachim. “Der lateinisch-albanische Sprachkontakt und seine Implikationen für Vorgeschichte des Albanischen und der Albaner”, in Südosteuropäische Romania: Siedlungs-/Migrationsgeschichte und Sprachtypologie. Edited by Wolfgang Dahmen et al. Tübingen: Narr Verlag, 2012, pp. 75–103.
• Mayer, Anton. Die Sprache der alten Illyrier. 2 vols. Vienna: Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1957/1959.
• Mann, Stuart E. An Albanian Historical Grammar. Hamburg: Helmut Buske, 1977.
• Meyer, Gustav. “Albanesische Studien I. Die Pluralbildungen der albanesischen Nomina”, in Sitzungsberichte der philosophisch-historischen Classe der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften 104 (1883): 257–362.
• Miklošič, Franz. Albanische Forschungen. 2 vols., vol. 1: Die slavischen Elemente im Albanischen; vol. 2: Die romanischen Elemente im Albanischen. Vienna: Karl Gerold's Sohn, 1870.
• Mihăescu, Haralambie. “Les éléments latins de la langue albanaise”, Révue des études sud-est européennes 4 (1966): 5–33, 323–53.
• Mihăescu, Haralambie. La langue latine dans le sud-est de l’Europe. Bucharest: Editura Academiei; Paris: Les Belles Lettres, 1978.
• Newmark, Leonard, Philip Hubbard, & Peter Prifti. Standard Albanian: A Reference Grammar for Students. Stanford: Stanford University Press, 1982.
• Ölberg, Hermann. “Einige Uberlegungen zur Autochtonie der Albaner auf der Balkanhalbinsel”, in Akten der internationalen albanologischen Kolloquiums, Innsbruck, 1972, zum Gedächtnis an Norbert Jokl. Edited by Hermann M. Ölberg. Innsbruck: Institut für Sprachwissenschaft der Universität Innsbruck, 1977.
• Ölberg, Hermann. “Kontributi i gjuhësisë për çështjen e atdheut ballkanik të shqiptarëve”, Studime Filologjike 3 (1982).
• Pedersen, Holger. “Bidrag til den albanesiske Sproghistorie”, inFestskrift til Vilhelm Tomsen. Kopenhagen: Gyldendal, 1894, pp. 246–57.
• Pedersen, Holger. “Albanesisch”, Kritischer Jahrbericht 9, vol. 1 (1905): 206–17. Erlangen (1909).
• Pellegrini, Giovan Battista. “I rapporti linguistici interadriatici e l’elemento latino dell’albanese”, Abruzzo 19 (1980): 31-71.
• Pellegrini, Giovan Battista. “Disa vëzhgime mbi elementin Latin të shqipes” [Some observations on the Latin element of the Albanian language], Studime Filologjike 3 (1982); (in Italian) “Alcune osservazioni sull’elemento latino dell’albanese”, Studia Albanica 1983: 63–83.
• Pellegrini, Giovan Battista. Avviamento alla linguistica albanese. Edizione rinnovata. Rende: Università degli studi della Calabria, Centro editoriale e librario, 1997.
• Pisani, Vittore. “L’albanais et les autres langues indo-européennes”, in Mélanges Henri Grégoire II. Brussels, 1950, pp. 519–38; reprint in Saggi di linguistica storica: Scritti scelti. Torino: Rosenberg & Sellier, 1959, pp. 96–114.
• Pisani, Vittore. “Les origines de la langue albanaise, questions de principe et de méthode”, Studia Albanica 1 (1964): 61–8.
• Pisani, Vittore. “Sulla genesi dell'albanese”, in Akten der internationalen albanologischen Kolloquiums, Innsbruck, 1972, zum Gedächtnis an Norbert Jokl. Edited by Hermann M. Ölberg. Innsbruck: Institut für Sprachwissenschaft der Universität Innsbruck, 1977, pp. 345–66.
• Orel, Vladimir. Albanian Etymological Dictionary. Leiden: Brill, 1998.
• Orel, Vladimir. A Concise Historical Grammar of the Albanian Language: Reconstruction of Proto-Albanian. Leiden: Brill, 2000.
• Price, Glanville, ed. Encyclopedia of the Languages of Europe, s.v. “Albanian”. Oxford: Blackwell, 1998, pp. 4–8.
• Riza, Selman. Studime albanistike. Pristina 1979.
• Rusakov, Alexander. “Albanian”, in The Indo-European Languages, 2nd edn. Edited by Mate Kopović. London–NY: Routledge, 2014, pp. 552–608.
• Schumacher, Stefan & Joachim Matzinger. Die Verben des Altalbanischen: Belegwörterbuch, Vorgeschichte und Etymologie. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 2013.
• Svane, Gunnar. Slavische Lehnwörter im Albanischen. Århus: Aarhus University Press, 1992.
• Tagliavini, Carlo. La stratificazione del lessico albanese: Elementi indoeuropei. Bologna: Casa editrice Prof. Riccardo Pàtron, 1965.
• Thumb, Albert. “Altgriechische Elemente des Albanesischen”,Indogermanische Forschungen 26 (1909): 1–20.
• von Hahn, Johann Georg. Albanesische Studien. 3 vols. Jena: F. Mauko, 1854.
• Watkins, Calvert. “Proto-Indo-European: Comparison and Reconstruction”, in The Indo-European Languages. Edited by Anna Giacalone Ramat & Paolo Ramat. London-NY: Routledge, 1998, pp. 25–73.
• Ylli, Xhelal. Das slawische Lehngut im Albanischen. 2 vols., vol. 1: Lehnwörter; vol. 2: Ortsnamen. Munich: Verlag Otto Sagner, 1997/2000.
• Ylli, Xhelal & Andrej N. Sobolev. Albanskii gegskii govor sela Muhurr. Munich: Biblion Verlag, 2003. ISBN 3-932331-36-2
• Zheji, Petro. "Roli mesianik i shqipes". UET Press, 2015. ISBN 978-9928-190-24-6.
• Zheji, Petro. "Libri i aforizmave". Media Print, 2012. ISBN 9789928080813.

Shiko dhe këtë

Definimi i gjuha shqipe tek WikiFjalori Wiki Libri: Gjuha jonë – Libër didaktik për mësimin e gjuhës shqipe

• SQ Spell Checker
• Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe
• Toskërishtja
• Gegërishtja
• Arbërishtja (Itali)
• Arbërishtja (Greqi)
• Gjuha ilire

Vegla elektronike

• Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe, online me rreth 40.000 fjalë.
• Drejtshkrimi i gjuhës shqipe
• Fjalor i gjuhës shqipe për programet Aspell dhe Ispell
• Prektora 1 - Përshtatje shqip e tastierës për Windows XP (ë, ç, é, â, ô)
• Mësoni gjuhen shqipe online Arkivuar 17 maj 2008 tek Wayback Machine
• Fjalor drejtshkrimor i gjuhës shqipe për Firefox dhe Thunderbird (530.000 fjalë e trajta fjalësh)
• Porta Shqipe | Gjuha Shqipe